بخشی از مقاله
روند تحولات جمعيت بندرتركمن طي سالهاي 75-1335 وافق آينده آن
چكيده:
شناخت وآگاهي ازتغييروتحولات جمعيتي جوامع، لازمه هرگونه برنامه ريزي براي آنهاست،چون تمامي جنبه هاي اقتصادي ،اجتماعي وفرهنگي آن جوامع با عددجمعيت وويژگيهاي ساختاري آن پيوندخورده است.اين مقاله با هدف بررسي تحولات جمعيتي بندرتركمن به عنوان يكي از شهرهاي كوچك اندام كشور صورت گرفته تا ضمن تحليل رونداين تحولات
وبازشناسي علل وعوامل مؤثردرآن،ازوضع موجودشناخت بهتري حاصل آيدوبستري مناسب براي برنامه ريزي هاي آتي فراهم گردد.براي دستيابي به اين هدف ،ابتداداده هاي آماري مربوط به شهردركل دوره هاي سرشماري ،استخراج وضمن تهيه جداول ،نمودارهاي مربوطه به كمك نرم افزارExcel تهيه گرديدسپس به كمك فرمولهاي متعدد جمعيتي به تجزيه وتحليل آنها پرداخته شد.نتايج حاصله نشان ميدهد كه سياستهاي ملي وگاه بين المللي بيشترين تأثير مثبت يا منفي رادررشدوتحول ساختارجمعيتي اين شهربرجاي گذاشته اند.به عبار
ت ديگر هنوز اين شهر به نقش يابي وبلوغ كافي خودنرسيده وتحولات آن همواره درسايه توجهات دولت مركزي يااثرات غيرمستقيم سياستهاي ملي بوده است.هماهنگي رشدجمعيت شهرباسايرنقاط شهري كشور،جواني جمعيت ،روندصعودي نسبت باسوادان ،بيكاران وشاغلان بخش خدمات وسيرنزولي نسبت جنسي، نسبت شاغلان بويژه دربخش صنعت ازنتايج ديگر تحقيق بوده است.
كلمات كليدي: شهرنشيني شتابان،تجددگرايي،ساختارجمعيت ،نظام سلسله مراتبي شهرها
مقدمه:
جهان درحال حاضرداراي دوويژگي عمده جمعيتي است:الف- افزايش شديدجمعيت ب- روندشتابان شهرنشيني وشهرگرايي(زنجاني،1371،ص6)،بطوري كه شهرنشيني روند غالب درسازمان فضايي جمعيت جهان است(Carter,1981.p.24) واين ويژگي درميان كشورهاي درحال توسعه نمودبارزتري نسبت به جهان توسعه يافته نشان ميدهد.
ازطرفي ازنظرتاريخي ،روندشهرنشيني وشهرگرايي درميان اين كشورها امري غيرعادي محسوب مي شود،بطوري كه امروزه همه مسائل كشورهاي درحال توسعه را تحت
تأثيرقرارداده است(شكويي،1377،ص81). كشورمانيزازاين قاعده مستثني نبوده ودرهردوموردازرشدشتابان وبدون برنامه اي بويژه دردهه هاي اخيربرخورداربوده است كه به نوبه خود مسائل ومشكلات خاصي راپديد آورده اند.
مطالعه درچگونگي اين تحولات وروندتغييرات جمعيت بويژه جمعيت شهرنشين مي تواند زمينه اي درجهت رفع نيازهاي جامعه شهري وبرآورد تجهيزات موردنيازآن باشد.چراكه هيچگونه برنامه ريزي آگاهانه،فارغ ازشناخت كمي وكيفي جمعيت نه تنها درمحدوده شهر ،حتي دربعدمحله اي نيز نمي تواند انجام گيرد(فريد،1371،ص35).
اين تحقيق نيزدرراستاي شناخت مسائل شهري كشورمان ،به روش تحقيق موردي بااستفاده ازروشهاي تحليل جمعيتي وپيش بيني آنهادرشهربندرتركمن(استان گلستان) صورت گرفته تابتواند ضمن بررسي روندتغييرات پديده هاي جمعيتي اين شهرطي دهه هاي(75-1335) به تحليل وضع موجودپرداخته وروندآتي جمعيت شهري والزامات توسعه آن رادرسالهاي آينده ارزيابي نمايد.
فرضيه ها وروش مطالعه: درجهت شناخت تحولات جمعيتي شهر موردمطالعه ،بررسي خودرادرپرتو گزاره هاي زيرپيش برده ايم:الف- روندتحولات جمعيتي اين شهرهمسوباتحولات جمعيت شهري كشوراست،ب- سياستهاي ملي وگاه بين المللي درروندتحولات جمعيتي شهر بيشترين تأثيرراازنظركمي وكيفي داشته اند.دراين تحقيق كه ازنوع پژوهشهاي موردي است ابتدا نتايج كليه سرشماريهاي عمومي مربوط به شهراستخراج ودسته بندي گرديدسپس برحسب نيازآنهارابه صورت جداول،نمودارهاواشكال متعددنمايش داده ودرنهايت به تجزيه وتحليل آنهاپرداخته شد.براي رسم نمودارهاازنرم افزار E xcel استفاده شد.براي تحليل روندها ازروش ساختاري وتحليل جمعيت وبراي پيش بيني آنهااز“روش رياضي” استفاده شده وازقانون “رتبه – اندازه ”(Rank- Size Rule)براي بررسي جايگاه شهردرسلسله مراتب شهري استان گلستان وبرآوردحدمطلوب جمعيت آن بهره گرفته شد.
فقدان آمارهاي لازم درخصوص شهرهاي كشور بويژه درسرشماري عمومي سال1335 وتفكيك نشدن داده هاي مربوط به شهردرسرشماريهاي عمومي سالهاي65و75 وبه هنگام نبودن آمارها ازجمله مهمترين مشكلات تحقيق بوده اند.ضمن اين كه معيارها وملاكهاي موردسرشماري درهمه دوره ها يكسان نبوده و مشكلاتي رابه همراه آورده است.
آشنايي اجمالي با شهربندرتركمن: بندرتركمن درساحل جنوب شرقي درياي خزر ودرجلگه پست وهموارگرگان ودرحدود40 كيلومتري شمال غربي گرگان(مركزاستان گلستان) واقع شده وداراي مختصات 54 درجه و4دقيقه و15 ثانيه طول شرقي و36درجه و53دقيقه و30 ثانيه عرض شمالي است (جعفري،1368،ص114)وارتفاع آن ازسطح درياهاي آزاد20- است.
باتوجه به تقسيم بندي آب وهوايي كوپن(Koppen) داراي آب وهواي نيمه صحرايي (BSK) بامتوسط درجه حرارت سالانه كمتراز18 درجه سانتيگرادمي باشد.براساس روش دومارتن نيزدررديف آب
وهواي نيمه خشك1 قرارمي گيرد.
بارش= p
درجه حرارت t =
ازنظرتقسيمات كشوري تاقبل ازانقلاب اسلامي،بعنوان مركزبخش بندرشاه درقلمروشهرستان گرگان قرارداشت وبعدازانقلاب به مركزشهرستاني بنام شهرستان تركمن ارتقاء يافت وامروزه باداشتن 45000 نفرجمعيت ،چهارمين شهراستان گلستان مي باشد.(نقشه شماره1 موقعيت شهربندرتركمن).
اين شهرازجمله شهرهاي نوبنياددرشمال كشوراست كه باآغازدوره رضاشاه،بعنوان پايانه شمالي خط آهن سراسري درنظرگرفته شدكه مكمل آن بندرامام خميني(شاهپور) درساحل خليج فارس بود.براي انتخاب محل بندركه درآن فقط چندين كومه(كلبه هاي محقر) صيادي ماهيگيران تركمن استقراريافته بود،بازرسيهاي فني زيادي بعمل آمدوبدليل عمق زيادآن نسبت به نواحي پيرامون ومصونيت ازامواج سهمگين ترجيح داده شد(رزم آرا،1325،ص31).
همزماني احداث اسكله وتأسيسات بندري باعمليات احداث راه آهن سراسري باعث مهاجرت اقشارمختلف مردم ازنواحي پيرامون بويژه گميشان وگنبدكاوس ونيز نواحي دوردست مانندآذربايجان شرقي وگيلان گرديدكه درتركيب جمعيتي وجدايي گزيني اكولوژيكي آن نقش مؤثري داشته است،بطوري كه امروزه بعدازتركمنها كه اكثريت ساكنان شهرراتشكيل مي دهندتركها ،فارسهاوقزاق ها درتركيب قومي اين شهرجايگاه قابل توجهي داشته وحتي محلاتي رابه خوداختصاص داده اندازآن جمله است:ترك محله وقزاق محله.
ازآن جاكه بنيادوبرپايي اين شهربدستوررضاشاه صورت گرفته بودتازمان انقلاب اسلامي ،بندرشاه ناميده مي شدوبعدازآن طي تصويب نامه شماره 55274 مورخ 2/6/1358 دفترتقسيمات كشوري وزارت كشور به بندرتركمن تغييرنام يافت(بديعي،1362،ص247).امروزه با تحولات سياسي ايجادشده درسطح منطقه وفروپاشي شوروي سابق وپيدايش جمهوريهاي جديد،اين شهر مي رودتابعنوان نزديكترين بندر ايران به جمهوريهاي آسياي مركزي اهميت گذشته خودرابازيابد.
تحولات جمعيتي بندرتركمن : دربسياري ازمطالعات جمعيتي واغلب برنامه ريزي هاي اجتماعي كه به نوعي به جمعيت مربوط مي شود،تعداد جمعيت ازاهميت ويژه اي برخوردار است .ازآنجا كه شناخت تغييروتحول عددي جمعيت هادرطول زمان بهترصورت مي گيردوهرچه اين زمان طولاني ترشـــــــــود
تفاوت هاي تغييروتحول عددي جمعيت ها ارزش و اهميت بيشتري مي يابد(زنجاني،1378،ص15). دراين تحقيق بامراجعه به نتايج 5 دوره سرشماري عمومي دركشور (75-65-55-45-1335)سعي شده است تحولات جمعيتي اين شهرموردبررسي قرارگيرد .ازآنجا كه آمارجمعيتي سالهاي اوليه پيدايش بندرتركمن قابل دسترس نبوده، جمعيت اين شهر با كمك فرمول
(مطيعي لنگرودي،1367،ص52) كه به منظوربرآورد جمعيت درسالهاي گذشته كه فاقدآمار هستندكاربرد دارد2برآوردگرديده است كه براساس آن اين شهردرسال 1310 حدود 2723 نفر،درسال 1315 برابر 3404 نفرودرسال 1325 حدود 5310 نفرجمعيت داشته است.اين برآوردها با نرخ 6/4 درصد (برابرنرخ رشد دهه 45-1335) صورت گرفته است .
درشكل گيري وافزايش جمعيت شهردرطول اين دوره ها عوامل متعددي دخالت داشته اند كه مهمترين آنهاعبارتند از: مهاجرت مردم بومي منطقه ونواحي دوردست براي كاردرطرحهاي احداث تأسيسات راه آهن سراسري واسكله بندردرسالهاي اوليه شكل گيري،سياست اسكان اجباري عشايرتوسط رضاشاه، استقرارقزاق هادراين شهركه قبلاً درروستاهاي منطقه پراكنده بودند، استقرارروس هادرشهرو استفاده ازخطوط آهن،شوسه وآبي اين شهرولزوم استفاده ازنيروي انساني فراوان به منظور بارگيري وتخليه بارها، آذوقه ومهمات متفقين و...
جمعيت شهردر اولين سرشماري عمومي ورسمي كشور (1335) برابر 8284 نفر بوده است كه بعداز شهرهاي گرگان،گنبدوكردكوي چهارمين شهرمنطقه اي بوده است كه امروزه
استان گلستان ناميده مي شود. در فاصله ده ساله بعدي با نرخ رشد 6/4 درصد جمعيتي معادل13081 نفر در سال1345 مي رسد. يكي از دلايل رشد نسبتاً بالاي جمعيت دراين دهه (6/4 درصد ) مي تواند مهاجرت روستائيان براثراصلاحات ارضي باشد كه دراين منطقه بدليل حساسيت مسئله زمين كشمكش ها وتضاد هاي طبقاتي حادتر بوده است بطوري كه بعنوان مثال عده كثيري از ساكنين روستايي بنام كملر3 براثراختلافات وبرخوردها در خصوص مسئله زمين به بندرمهاجرت نموده ودرحاشيه شرقي آن محله كملر را بوجود مي آورند .
ايجاد برخي صنايع تبديلي مانند كارخانجات آردوپنبه پاك كني دردهه سي سبب جذب نيروي كاربه شهرگرديد.بااين حال به عقيده گزاويه دوپلانول جغرافيدان فرانسوي،بعدازآن كه
درسال1961 (1340) خط آهن به گرگان امتدادپيدا كردتاحدودي ازاهميت اين شهركاسته شد.(Planhol,1989,p.688 ) عقب نشيني تدريجي درياي خزروعدم لايروبي كانال كشتيراني بندرتركمن موجب ركود فعاليت هاي بندري آن گرديد.
درطول دهه بعدي (55- 1345) ميزان رشدجمعيت شهرتاحدود 2 برابركاهش نشان داده و به 8/2 درصدوجمعيت آن به 17339 نفر(مركزآمارايران،1379) مي رسد يعني سالانه فقط 425 نفر به جمعيت شهر افزوده شده است. به جدول 1 رجوع شود.
(جدول شماره 1- ساختار جمعيتي بندرتركمن )
عناصر
سال 1335 1345 1355 1365 1375 75-1335
جمعيت شهر 8284 13081 17339 28387 38582 -
درصدرشد جمعيت شهر - 6/4 8/2 5 1/3 9/3
تعداد خانوار 1479 2310 3120 4739 7064 -
درصد رشد خانوار - 5/4 3 2/4 4 9/3
افراد كمتر از 15 سال 3744 6383 8131 13243 16231 -
درصد رشد جمعيت جوان - 4/5 4/2 9/4 2 6/3
ميان سالان(64-15) 4357 6265 8565 14434 21104 -
درصد رشد ميان سالان - 6/3 1/3 3/5 8/3 9/3
جمعيت سالخورده(65+) 182 431 641 920 1311 -
درصد رشد سالخوردگان - 9 4 8/7 6/3 1/6
نسبت جنسي 2/108 8/108 6/106 2/106 4/99 8/105
مأخذ: نتايج سرشماريهاي عمومي در سالهاي 1335،1345،1355،1365و1375 بخش بندرشاه وشهرستان بندرتركمن،انتشارات مركزآمارايران
علل كاهش ميزان رشددراين دهه رابايددرركودفعاليت هاي اقتصادي وعدم توجه به امور اجتماعي وعمراني شهردرسالهاي دهه 50 جستجوكردبطوري كه درسالهاي پاياني حكومت شاه ،اين شهردرحالت ركودومحروميت مطلق بسرمي برد. اجراي سياست تنظيم خانواده كه دركشورمان از سال1346 بطوررسمي آغاز شد(زنجاني،1370،ص31)وتاسقوط رژيم گذشته ادامه داشت نيز مي توانددراين رشدضعيف جمعيت شهرمؤثر باشد.اين شهردراين دوره كمترين رشدرا درطول دوره هاي مورد مطالعه داشته است .
دهه 65-1355 را مي توان متحول ترين دهه براي اين شهردانست. وقوع انقلاب اسلامي دراين دهه ، تحولات عديده اي را به همراه داشت كه اثرات وپيامدهاي گوناگون اقتصادي، اجتماعي آن را درشهرمورد مطالعه مي توان اين گونه مطرح كرد:
- متوقف شدن سياست تنظيم خانواده كه منجر به افزايش سريع جمعيت كشور ( با رشد 9/3 درصد ) كه بدون شك باعث افزايش رشد طبيعي شهرها وبالطبع بندرتركمن گرديده است .
- تبديل اين شهربه مركزيت شهرستاني به بنام شهرستان تركمن كه بدنبال آن 28 مركز اداري وخدماتي دراين شهر تأسيس وراه اندازي مي شودكه به نوبه خوددرجذب مهاجرين بويژه درقالب كارمندان ورؤساي ادارات جديدالتأسيس به اين شهر مؤثرمي افتد.
- افزايش چشمگيروقابل توجه مهاجرين روستائي به اين شهركه بدليل تحولات اجتماعي بعد ازانقلاب وتغييرنگرش وافكارروستائيان صورت گرفت وبه اميددستيابي به زندگي بهترراهي شهرها شدند.
- استقرارمهاجرين افغان دراين شهركه ورود گسترده آنان به كشورمقارن باانقلاب سال 1357 بوده است هر چند امروزه تعداد آنها دراين شهركاهش يافته وتنها 31 خانواده هستند.دراين دوره رشد جمعيت شهربا 04/5 درصداز بالاترين ميزان رشدبرخوردار بوده وجمعيت شهردرسال 65 به 28358 نفرمي رسد.
- دردهه بعدي (75-1365)ميزان رشد جمعيت شهركاهش يافته وبويژه درنيمه دوم آن (75-70)به 29/2 درصد مي رسد وجمعيت شهردرسال 75 به 38582 نفر مي رسد(مركزآمارايران،1375). دلايل اين كاهش رشدرا مي توان درموارد ذيل جستجو كرد :
- اجراي مجدد سياست تنظيم خانواده از سوي دولت كه دراين شهر با استقبال خوبي روبرو شد بطوري كه امروزه 9/60 درصد جمعيت شهرتحت پوشش كل تنظيم خانواده هستند .
- فروكش كردن موج مهاجرت هاي روستايي بدليل ركودفعاليت هاي اقتصادي وبي توجهي به بخشهاي توليدي – صنعتي شهروتوجه بيشتر به روستاها وخدمات رساني به آنها(شكل1).
شكل 1 - روندرشدجمعيت بندرتركمن – (75-1315)
طبق سرشماري انجام شده توسط مركز بهداشت بندرتركمن ، اين شهردر پايان سال 1380 تعــداد 44090 نفر جمعيت داشته است . با توجه به موارد گفته شده فوق، جمعيت اين شهر با توجه به فرمــــول
ساده در هر 20 الي 25 سال دو برابر شده است .
بنابراين اين سؤال مطرح است كه آيادرظرف هر 20 يا 25سال ، امكانات وتسهيلات رفا هي، بهداشتي، ورزشي، فرهنگي وفرصت هاي شغلي ومسكن اين جامعه نيزدوبرابر شده است ياخير؟ حتي اگر چنين عملي رخ داده باشد فقط وضعيت فعلي حفظ شده و پيشرفتي حاصل نمي شود.
بانگاهي به تحولات جمعيتي شهردرطول 5 دوره سرشماري (40سال) درمي يابيم كه بجزدوره 55-45 كه رشدجمعيت بندرتركمن نسبت به رشدجمعيت شهري كشور افت بيشتري نشان مي دهددربقيه دوره هاهماهنگي بيشتري بارشدجمعيت شهري كشورداشته است.بدين معني كه نرخ رشد دراين شهر به ترتيب 6/4،8/2،5و1/3 درصد ونرخ رشد جمعيت شهري كشورنيزبه ترتيب 1/5،9/4،4/5و1/3 بوده است.بنابراين طبق مطالب فوق الذكرفرض اول تحقيق حاضر كه “ روندتحولات جمعيتي اين شهر همسوباتحولات جمعيت شهري كشوراست” موردتأييدقرارمي گيرد.
ساختار جنسي جمعيت شهر : بررسي هاي مختلف درمورد نسبت جنسي به هنگام تولد نشان دهنده فزوني تعدادمواليدپسرنسبت به مواليددختر است، تشابه اين پديده دركشورهاي ديگرموجب شده است كه درجمعيت شناسي رقم ثابتي رابه عنوان نسبت جنسي به هنگام تولد تعيين نمايند كه برابر با 105 نوزاد پسردرمقابل 100 نوزاد دختر است(زنجاني،1370،ص43).
دربندرتركمن نسبت جمعيت مردان به زنان در سال 1335 برابر2/108 بوده است(جدول1)كه درمقايسه با نسبت جنسي نقاط شهري كشور (106) افزايش نشان مي دهد كه علت اين امر مي تواند پائين بودن سطح بهداشت وطول عمروبالا بودن ميزان باروري زنان كه باعث مرگ وميرشديد دوران زايمان و در نتيجه كا هش تعداد زنان مي شده است. همچنين مهاجرت مردان روستايي به اين شهركه دراين ميزان مؤثر بوده است. درسال 45 اين نسبت افزايش مختصري نشان مي دهد (8/108)با اين تفاوت كه نسبت جنسي در نقاط شهري كشور از 106 به 109 افزايش پيدا كرده است كه علت آنرا بايد درمحاسبه خانوارهاي دسته جمعي مانند زندانها،پادگانها وغيره دراين سرشماري دانست. ضمن اين كه گسترش برخي صنايع و فعاليت هاي ساختماني واصلاحات ارضي باعث مهاجرت روستائيان بــه شهرها دراين دوره گرديده است.
در سال 1355 كاهش نسبت جنسي رادر بندرتركمن شاهد هستيم وبه رقم6 / 106 مي رسد .بهبود شرايط بهداشتي ،كاهش باروري زنان به دنبال اجراي سياست تنظيم خانواده وركورد فعاليتهاي توليدي -صنعتي اين شهرازمهمترين علل اين كاهش مي باشد.
در سال 1365 عليرغم كاهش نسبت جنسي كشور از 109به 105 تغيير چنداني رادر اين شهر ملاحظه نمي كنيم ولي در سال 75 كاهش چشمگيري رادر نسبت مردان به زنان شاهد هستيم و نسبت جنسي به
4/99 افت پيدا مي كند كه علل آن گذشته از بهبود شرايط بهداشتي ،مهاجرت مردان جوان اين شهر به شهرهاي بزرگترمانند تهران و به سايركشورها از جمله تركيه وتركمنستان مي تواند باشد(جدول1،ص5).
ساختار سني جمعيت شهر :
بندرتركمن در سال 1375 ،از نظر ساختار سني داراي 42درصد جمعيت جوان زير 15سال ،7/54 درصد ميان سال (64-15)و4/3درصد سالخورده بالاي 65 ساله بوده است .با توجه به شاخــــص هاي ورنه(Vernet) به چند روش مي توان جوان بودن جمعيت يك جامعه را تشخيص داد (جوان،1367،ص56)كه با ذكر اين روش هاوضعيت جمعيت بندرتركمن را بر اساس آنها تعيين مي كنيم :
- روش اول ،چنانچه جمعيت زير بيست سال بيش از 35درصد كل جمعيت را تشكيل دهد جمعيت جوان است كه برابر آمار سال 80 اين ميزان در بندرتركمن 45درصد است.
- روش دوم ،اگر افراد 40ساله وكمتر از آن حدود 65درصد كل جمعيت باشدجمعيت جوان است كه در بندرتركمن اين مقدار برابر 8/77درصد است ونشانه جواني جمعيت شهر مي باشد.
- روش سوم،اگر نسبت افراد بيشتراز 60ساله به كل جمعيت از 12درصد تجاوز نكند جمعيت جوان است ودر اين شهر اين نسبت برابر 4/5 درصد است وبيانگر جواني جمعيت است .
- آخرين روش اين كه اگر نسبت افراد بالاتر از 60ساله به افراد كمتر از 20ساله كمتر از 4/0 باشدجواني جمعيت را نشان مي دهد كه اين نسبت در بندرتركمن 1/0 است وگوياي جواني جمعيت است .
