بخشی از مقاله
مطالعه تحولات ساختار جمعیتی شهر ساري طی سالهاي 1335-90
چکیده
بررسی تحولات جمعیتی مربوط به یک شهر، می تواند مارا در شناخت روند تغییرات شاخصهاي جمعیتی رهنمون گردد و نیز راه براي برنامه ریزي سالهاي آتی هموار می سازد. این مقاله با هدف بررسی روند تحولات 50 ساله شاخصهاي جمعیتی درشهر ساري (مرکز استان مازندران) صورت گرفته است. دوره زمانی موردمطالعه تا جایی که آمار دردسترس بوده سالهاي
1335 تا 1390 بوده است. روش تحقیق از نوع توصیفی– تحلیلی و شیوه جمع آوري داده ها از نوع روشهاي اسنادي- کتابخانه اي از طریق مراجعه به نتایج سرشماريها و آرشیو ادارات مربوطه بوده است. برخی نتایج حاکی از آن است که ساري به عنوان بزرگترین شهراستان مازندران، درسال 1390 داراي 296417 نفر جمعیت بوده و درطول دهه هاي اخیر رشد جمعیت آن تابعی از نوسانات رشد جمعیت درسطح کشور بوده است به طوري که بیشترین رشد جمعیت را به دلیل توقف سیاست تنظیم خانواده دردهه 1355-1365 داشته است که معادل 7/14 درصد می باشد. همزمان با افزایش جمعیت، بهترین زمینهاي کشاورزي اطراف ساري به زیر ساخت وساز رفته است به طوري که ظرف 50 سال گذشته مساحت شهر 27 برابر افزایش داشته است. ساختار سنی جمعیت نیز تحولات چشمگیري داشته وگروه جوانان زیر 15
سال به نفع گروه میانسالان کاهش قابل توجهی داشته و از 39 درصد به 21 درصد رسیده است کهعمدتاً ناشی از اجراي سیاست تنظیم خانواده دراین شهر میباشد. بعد خانوار کاهش یافته که از یک سو بیانگر تأثیرات سیاست تنظیم خانواده دراین شهراست و ازسوي دیگر میزان ساخت وساز افزایش یافته است. نسبت جنسی جمعیت ساري به جز سالهاي 1345 و1355
پیرامون عدد 100 دور میزده است که دلیل پائین بودن نسبت جنسی دراین شهر می تواند مهاجرت مردان به نقاط دیگر به منظورهاي مختلف ازجمله اشتغال ویا ادامه تحصیل باشد.
کلید واژه: ساختارجمعیت،برنامه ریزي جمعیتی، تحولات جمعیت ،ساري
مقدمه
بحث در خصوص رابطه جمعیت و توسعه و برنامه ریزي، قدیمی و دامنه دار است.موضوع مسلط در این دوره پس از مالتوس این بوده است که افزایش جمعیت اگر سریع باشد تأثیر منفی بر توسعه دارد. پس از جنگ جهانی دوم با کاهش سطح مرگ و میر و ثبات نسبی باروري و در نتیجه با افزایش سریع و بی سابقه جمعیت درکشورهاي کمتر توسعه یافته موضع مزبور تقویت شد و با توجه به آن سیاست هاي جمعیتی مقابله با افزایش جمعیت در سطح جهانی اتخاذ شد.در چند دهه اخیر باروري در بیشتر کشورهاي در حال توسعه سیر نزولی داشته است ودر تعدادي از این کشور ها به سطح جانشینی نزدیک شده و در بعضی به زیر سطح جانشینی افتاده است. ( سرایی، 1388، .(34
برنامهریزي، معادل آینده نگري در نظر گرفته شده و عبارت از مجموعه اقداماتی است که به پیش بینی آینده پرداخته و براي دست یابی به یک آینده مطلوب تلاش میکند. بنابراین برنامهریزي، متضاد روزمرگی بوده و به فکر آرزوهاي آتی است.(دویران،29،.(1387
برنامهریزي شهري با توجه به اقتصاد و عملکرد عوامل شهري ، نحوه ي استفاده از اراضی، محله بندي، مسکن، ترافیک، فضاي سبز و غیره را در رابطه با جمعیت و فونکسیون شهر مورد بررسی قرار می دهد.( زیاري ؛ 1381؛ (24
بررسی جمعیت دربرنامهریزي و مطالعات کاربردي جمعیت در ایران از حدود 45 سال پیش که تهیه طرحهاي جامع و تفضیلی آغاز شد و براي نخستین بار جمعیت به عنوان مهم ترین عامل در برنامه ریزي تجلی یافت. در طرح برنامه ریزي کالبدي شهرها نه تنها تعداد جمعیت بلکه ساخت و خصوصیات آن اقدام اگر چه در ابتدا ظاهرا کوچک و کم اهمیت می نمود لکن با گذشت زمان بر اثر افزایش سریع جمعیت کشور و گسترش شهرها اهمیت فزاینده اي یافت و به تبع آن جمعیت شناسی نیز حضور خود را در اغلب برنامه ریزي هاي اقتصادي و اجتماعی تثبیت کرد.(دویران،30،.(1387
اهمیت موضوع تحقیق:
موضوع جمعیت و رابطه تنگاتنگ آن با برنامه ریزي شهري به منظور حل معضلات و مشکلات جامعه شهري از موضوعات بسیار مهم در به ثمر رساندن برنامه ریزيهاي شهري و روستائی می باشد و جمعیت، مبناي اساسی هرگونه برنامه ریزي در مقیاسهاي مختلف جهانی- ملی- منطقه اي – شهري و روستایی است.
بحث جمعیت از این نظر مهم و قابل تأمل می باشد که در آن نحوه زندگی، ارائه خدمات زیربنائی و تقسیم سرانه ها در مقیاس یک کشوردرطرح هاي بلند مدت مورد بررسی قرارمی گیرد. با توجه به این که جمعیت و نیروي انسانی موجود در شهر، انرژي بالفعل وبالقوه ، جهت استمرار حرکت زندگی در تمام ابعاد آن میباشد توجه به برنامهریزي هاي صحیح و نزدیک به واقعیت در رابطه با جمعیت، امري انکار ناپذیر قلمداد می شود. بنابراین، بررسی، شناخت و پیش بینی روند مهاجرت وحرکات جمعیتی از مسائل مهم و اساسی وقابل توجه در برنامه ریزي ها محسوب می شود و تاثیرات فراوانی در تصمیم گیري هاي برنامه ریزان دارد. براین اساس میتوان موضوع جمعیت و پیش بینی آن را اساس و شالوده برنامه ریزيها دانست. چرا که تمام طرحها در جهت ایجاد جامعه اي سالم و ایده آل انجام می شوند و بدون لحاظ کردن موضوع جمعیت و پیش بینی دقیق آن در آینده این امر تحقق نخواهد پذیرفت.
در واقع تمام برنامه ریزي هالزوماً براي افرادي تهیه میشود که در جامعه ساکن بوده و جمعیت جامعه را تشکیل میدهند. افزایش سریع و ناموزون جمعیت شهري، عاملی در بروز و گستردگی مشکلات و مسائل شهري چون کمبود مسکن و سکونتگاههاي غیررسمی و حاشیه نشینی، کمبود سرانههاي شهري،نارسایی خدمات،بیکاري و مسائل زیست محیطی و ....بوده و می باشد.
باوجود این که محققان و به ویژه مهندسین مشاور که تهیه طرحهاي شهري به عهده آنهاست در مطالعات شهري شاخص هاي جمعیتی را در نظر میگیرند ولی در سیاستگذاري و پیشنهادات خود این مقوله را مورد کم لطفی قرارداده و باید و شاید به آن نمی پردازند. همین عامل باعث میشود که توان شهر با جمعیت تناسب نداشته و مشکلات بسیار متعددي را براي حال و آینده به وجود آورد. شهر ساري نیز به عنوان یک شهر متوسط به دلیل کم رنگی عناصر و شاخص هاي جمعیتی در برنامه ریزي ها و تکیه بر برنامه ریزي کالبدي با مشکلاتی روبرو است. در این مقاله، با نگاهی به شاخص هاي جمعیتی در شهر ساري، به بررسی تحولات 50
ساله شاخصهاي جمعیت ونقش عناصر جمعیتی در برنامه ریزي پرداخته شده است.
پیشینه تحقیق
در ارتباط با موضوع تحقیق، مقالات متعددي به چاپ رسیده است که در زیر به پارهاي از آنها اشاره میشود:
- مقاله اي تحت عنوان» تحولات جمعیتی و آینده نگري شهر خرم آباد « توسط کشاورز در سال 1380 به نگارش درآمده و در این مقاله علاوه بر بررسی تحولات جمعیتی و نرخ رشد
آن، علل و عوامل اصلی افزایش جمعیت در خرمآباد و آینده نگري آن و زمان مضاعف شدن جمعیت براي سال هاي 1385 و 1400 محاسبه شده است. در این پژوهش به این نتیجه رسیدند که شهر خرم آباد با جوانی جمعیت روبرو است و این امر یکی از مهمترین خصوصیات جمعیتی این شهر محسوب می شود. نکته قابل توجه مهاجرت روستاییان به شهر خرم آباد است که موجب رشد عمومی جمعیت در شهر شده و زمان دو برابر شدن جمعیت را تسریع می کند. در چنین شرایطی رشد جمعیت بر رشد توسعه پیشی خواهد گرفت که لازم است بر افزایش جمعیت در نواحی روستایی کنترل بیشتري اعمال شود و از مهاجرت بی رویه جلوگیري شود( کشاورز ،. (1380
- مقالهي دیگري تحت عنوان »بررسی تحولات جمعیتی استان گلستان« توسط آنامرادنژاد انجام شده است. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی- تکوینی به تجزیه و تحلیل موضوع پرداخته است. ایشان در این مقاله به این نتیجه رسیده که جمعیت شهرنشین استان گلستان پس از طی یک دوره فرازونشیبهاي فوقالعاده،امروزه به یک حالت متعادلتري در رشد جمعیت دست یافته است. در شکلگیري و گسترش شهرهاي استان عوامل متعددي دخالت داشته اند که عبارتند از خاك حاصلخیز و توقف سیاست تنظیم خانواده در دهه هاي اول انفلاب ،رشد طبیعی جمعیت روستاها و تبدیل شدن آن به شهر ،پناهنده شدن افغانیها به مناطق شهري استان اشاره کرد (آنامرادنژاد،.(1384
روش تحقیق و فرضیهها
در این تحقیق که از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی است، ابتدا نتایج کلیه سرشماریهاي عمومی مربوط به شهر استخراج و دسته بندي گردید.سپس، جداول و نمودارهاي مربوطه
تنظیم گردید و در نهایت به تجزیه و تحلیل آن پرداخته شد. براي رسم نمودار از نرم افزار Excel بهره گرفته شده است. فقدان وکمبود آمارهاي لازم در مورد شهرهاي کشور و تفکیک
نشدن داده هاي مربوط به شهر در سرشماري سال هاي 1335 و 1345 و 1355 از جمله مهم ترین مشکلات تحقیق بوده است. ضمن اینکه معیارها و ملاك هاي سرشماري در دوره هاي مختلف با هم یکسان نبوده و در هر دوره ملاك دسته بندي گروه هاي سنی با هم متفاوت بود و این امر تجزیه و تحلیل اطلاعات را دشوار ساخته است.
در جهت شناخت تحولات جمعیتی شهر مورد مطالعه،بررسی خود را بر فرضیه هاي زیر بنا کردیم:
:1 تحولات جمعیت این شهر همسو با تحولات جمعیت شهري کشور است.-2 سیاست ملی جمعیت بر روند رشد جمعیت ساري تاثیر داشته است.
معرفی اجمالی شهر ساري
شهرساري در 53 درجه و 37 دقیقه طول شرقی و 34 درجه و 36 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. از لحاظ موقعیت طبیعی، این شهر در جنوب دریاي مازندران و در منطقه جلگه اي شهرستان ساري قرار گرفته و تنها قسمتهاي جنوبی و جنوب غربی آن به کوهها و تپه ماهورهاي کم ارتفاع منتهی میگردد. ارتفاع شهر ازسطح دریاهاي آزاد 18/5متر و اختلاف مسافت آن تاساحل دریاي مازندران 24 کیلومترمی باشد. از لحاظ توپوگرافی عمومی شهر ساري در طبقه ي ارتفاعی 0-100 استقرار یافته ؛ و شیب عمومی این شهر از جنوب به شمال و بسیار ملایم است. از لحاظ زمین شناسی شهر ساري در زون ساختمانی گرگان - رشت استقرار دارد و از نظر خاك شناسی بستر شهر ساري بر روي دشت هاي آبرفتی دامنه اي استقرار یافته است. بارندگی هاي شهر ساري اغلب متأثر از دو فرایند آدوکسیون هواي قطبی بر روي دریاي خزر و سیستم باران زایی است که از قطاع غربی به کشور وارد می شود. (
مطالعات طرح جامع ساري ، (1379
جایگاه شهر ساري در سلسله مراتب شهري استان مازندران
رشد شتابان شهرنشینی درایران ازیک سو، نتیجه ي رشدطبیعی جمعیت شهرهاست و از سوي دیگر پیامد برخی اقدامات دولت نظیر تبدیل روستاهابه شهر،ادغام آبادي هاي مجاوربه شهر و نیز مهاجرت گسترده روستائیان به نقاط شهري می باشد. علاوه براین، توزیع فضایی ناموزون جمعیت شهري درپهنه جغرافیایی کشورکه حاصل عوامل طبیعی و برخی دخالت هاي ارادي انسان ها بویژه دولت مرکزي می باشد،پرداختن به مسئله سلسله مراتب شهري راضروري می نماید.(آنامرادنژاد،46،.(1390 در سلسله مراتب شهري استان مازندران شهر ساري به عنوان مرکز استان، بالاترین رتبه را نسبت به دیگر شهرهاي مازندران دارد(جدول شماره .(1 در برنامه پنج ساله توسعه اقتصادي - اجتماعی و فرهنگی استان شهر ساري به عنوان شهر نخست در نظام شهري و خدماتی یاد شده است. محور اقتصادي شهر خدماتی - صنعتی است و سطح خدماتی آن ملی و عملکرد استانی دارد. علت جایگاه نخست شهر ساري در استان مربوط به عملکردهاي این شهر می باشد. موقعیت شهر ساري به عنوان مرکزیت سیاسی – اداري استان مازندران، آن را به یک مرکز بزرگ اداري و خدماتی در سطح وسیع بدل کرده است. این
عملکرد درتمام زمینه هاي آموزشی، اداري، فرهنگی و... دیده می شود. ارائه خدمات برتر در این شهر موجب مهاجرت به این شهر و گسترش فیزیکی شهر شده است.
جدول شماره-1 جایگاه جمعیتی شهرساري در بین شهرهاي استان مازندران((1390
مساحت شهر ساري در دوره هاي مختلف روند صعودي داشته و شهر از همه جهات گسترش یافته است. مساحت شهر در سال 1335 حدود 110 هکتار بوده است که در شرایط
فعلی منطبق بر هسته مرکزي فعلی شهر ساري وبه عنوان بافت قدیم شهرمی باشد. با یک روند افزایشی مساحت شهر در سال 1345 به حدود 274 هکتارمی رسد. در سال 1355 مساحت شهر ساري برابر998 هکتار بود.که 32/2درصد از این مساحت به زمین هاي مسکونی، 32/8
درصد به باغات ، مزارع و زمین هاي بایر و 10/4 درصد به معابر و راهها اختصاص داشته و باقیمانده زمین ها، سایر تاسیسات از قبیل تجاري، صنعتی، آموزشی، بهداشتی و ... اختصاص داشته است. در سال 1365به 1836 رسیده بود که این امر که خود نشان دهنده زمینه گسترش محدوده فیزیکی شهراست. درسال 1375مساحت ساري برابر2679.4هکتار بوده که نسبت به دوره هاي قبل بیانگر این امر است که شهر ساري در طی دوره هاي مختلف روند صعودي خود را طی نموده است. افزایش محدوده شهر در آخرین دوره مورد مطالعه همچنان ادامه داشت به طوري که در سال 1385 به 3000 هکتار رسیده است. افزایش محدوده شهرساري طی دوره هاي مختلفی که بیان شد موجب زیر تبدیل بسیاري از اراضی مرغوب پیرامون این شهر اعم از باغات، اراضی کشاورزي، فضاي سبز اطراف شهر به کاربري مسکونی دراین شهرگردید. بیشترین تاثیر این گسترش بر اراضی کشاورزي اطراف شهر بوده است.
افزایش جمعیت، مهاجرت و... در گسترش شهر و نابودي اراضی مرغوب اطراف تاثیر داشته است.
جدول شماره-2 تحولات مساحت شهرساري طی دوره هاي1335-1385
ویژگی هاي جمعیتی و اجتماعی شهر ساري
جمعیت به عنوان اصلیترین عامل توسعه کالبدي شهرمحسوب می گردد. افزایش آن نه تنها موجب افزایش سطح مسکونی می شود،بلکه نیازهاي خاصی را در ابعاد مختلف مطرح میسازد. به طوري که ایجاد فضاي سبز، احداث بزرگراهها به منظور سهولت دسترسی، ایجاد مراکزي براي گذران اوقات فراغت و.... را ضروري میسازد. براساس اولین سرشماري عمومی نفوس و مسکن (1335) شهرساري 26278 نفرجمعیت داشت که این رقم درسرشماري سال
1385 به 273972 نفررسیده است این روند بیانگر این است که جمعیت این شهر در فاصله اولین سرشماري تاسال موردنظر (1385) حدود 10/5 برابرشده است. درطول سالهاي -1365 1355باگسترش کالبدي شهربه دلیل ادغام بافت فیزیکی آن با دو روستاي آزادگله و آلوکنده تغییراتی در روند جمعیتی سال 1365 حاصل میگردد، به طوري که جمعیت دراین سال به
141020 نفر با رشد سالانه 7/14 درصد میرسد. در فاصله سالهاي 1355 تا1365 بیشترین میزان رشد جمعیت درشهرساري رخ داده است که بیانگر تأثیرپذیري رشد ساري همانند شهرهاي دیگر ایران از روند رشد کلی جمعیت کشور بدلیل توقف سیاست تنظیم خانواده دراین دوره می باشد. درسال1375 رشد جمعیت کمتر شده است. تغییرات جمعیت شهر ساري بین سالهاي 1390-1335 بیانگر روند دائمی افزایش جمعیت این شهر می باشد. درفاصله سالهاي
1365 تاکنون روند کلی، بیانگر کاهش ناگهانی در ابتداي دوره و سپس افزایش تدریجی نرخ رشد جمعیت بوده است(جدول شماره .(3
