بخشی از مقاله
منابع و مراجع
* قرآن کريم
* علي ابن ابي طالب (ع ) نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتي، چاپ دهم ، تهران : شرکت انتشارت علمي و فرهنگي، ١٣٧٩.
* امام سجاد عليه السّلام ، صحيفۀ سجاديه ، رجوا صدر بلاغي، انتشارات حسينۀ ارشاد.
الف ) منابع فارسي
١. توضيح المسائل ، قم ، مرکز تنظيم و نشر آثار آيت الله بهجت .
٢. صافي گلپايگاني، ل ، ١٤٢٤ ه ق ، احکام نوجوانان (صافي)، قم ، نشر راسخون .
٣. فاضل موحدي لنکراني، م ، ١٣٧٩، جامع المسائل (فارسي)، قم ، نشراميرکبير.
٤. قرائتي، م ، ١٣٨٦، پرتوي از اسرار نماز ، تهران ، ستاد اقامه نماز.
٥. گلپايگاني، م ، ١٤٠٩ق ، مجمع المسائل (فارسي)، قم ، دارالقرآن الکريم .
٦. مجلسي، م ، ١٤٠١، بحارالانوار، (نجفي ،م )، تهران ، انتشارات کتابفروشي اسلاميه .
مقدمه
نماز يکي از مؤّثرترين عوامل رشد و تکامل انسان و مايه تقرّب به درگاه الهي است ؛ چرا که در سـايـه نـمـاز مـي تـوان يـاد خـدا، آرامـش قـلب ، آمـرزش گـنـاهـان ، قـبـولي اعمال و دوري از فحشاء و منکر را به دست آورد.قال رسول الله صلي الله عليه و آله :موضع الصلاة من الدين کموضع الرأس من الجسد.رسول گرامي صلي الله عليه و آله فرمود:جايگاه نماز در دين همانند سر است نسبت به بدن .١قال رسول الله صلي الله عليه و آله : مثل الصلوات الخمس کمثل نهر جار عذب علي باب احدکم يغتسل فيه کل يوم خمس مرات فما يبقي ذلک من الدنس .رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود:نمازهاي پنجگانه همانند نهر آب گوارائي جلوي درب خانه شماست چنانکه کسي هر روز خود را پنج بار در آن بشويد هيچگونه چرکي باقي نماند.(يعني کسي هم که شبانه روز نمازهاي پنجگانه را بخواند از آلودگيهاي روحي پاک مي شود).دين مبين اسلام به رعايت احترام و تکريم پدر و مادر بسيار تاکيد کرده است در آيات متعددي از قرآن به احسان به والدين دستور داده شده و حتي کمترين بي احترامي نسبت به آنان مورد نهي قرار گرفته است (ولا تقل لهما اف ) اين توصيه و سفارش ها چنان تاکيد شده است که اگر پدر يا مادر يا هر دو از نظر ديني کافر باشند بي احترامي به آن ها جايز شمرده نشده است .بر پايه اين احترام و جايگاه والايي که اسلام براي والدين در نظر گرفته است ، احکامي نيز در فقه آمده است که از آن جمله مي توان به وجوب تامين نفقه آنان در صورت نياز از سوي فرزندان اشاره کرد.اين مسئله در رساله هاي عمليه مراجع عظام در اواخر بحث نماز مطرح شده و براي وجوب قضاي نماز و روزه والدين بر عهده پسر بزرگتر شرايطي ذکر شده است ، مهم ترين شرطي که در اين باره مطرح شده آن است که پدر و مادر از روي عمد نماز و روزه خود را ترک نکرده باشند بنابراين نماز و روزه هايي که از روي معصيت و نافرماني و بدون عذر از آنان ترک شده باشد، به نظر بسياري از فقها برعهده پسر نيست .انجام قضاي نماز و روزه پدر توسط پسر بزرگ تر، دلايل فقهي و روايي، همچنين حکمت هاي متعددي دارد. روايات فراواني داريم که اين وظيفه را متوجه پسر بزرگ تر کرده است و در برخي، علت آن را ارث بردن پسر بزرگ تر از برخي چيزها؛ مانند قرآن ، انگشتر، شمشير و ... دانسته که بعد از مرگ پدر فقط به پسر بزرگ تر مي رسد. التبه حکمت هايي هم مي توان براي آن بر شمرد از جمله ، حفظ ارتباط عاطفي با پدر حتي بعد از مرگ ، و اهميت دادن به نقش پسر بزرگ تر در خانواده بعد از مرگ پدر.همان طور که مي دانيد هيچ کس گناه ديگري را به دوش نميکشدو اين که در اسلام نماز قضاي پدر بر پسر بزرگ واجب است ، به معناي اين نيست که پسر بار گناه پدر را به دوش ميکشد، يا پدر به خاطر ترک نماز مورد سؤال و بازخواست و عقاب قرار نميگيرد، بلکه يک تکليف مازاد بر پسر بزرگ است که داراي دلايل و حکمت هاي خاص خود ميباشد که در اين تحقيق پاسخ داده شده است .
در ارتباط با موضوع مورد مطالعه در رساله هاي فقها نظريات مختلف و متعددي ارائه شده و مطالعاتي نيز انجام گرفته که به برخي از آنها اشاره مي گردد:
آيت ا... سيستاني در کتاب توضيح المسائل خود تنها قضاي نماز و روزه پدر را بر پسر بزرگتر واجب دانسته اند. ايشان در رساله خود چنين مي نويسند که : اگر پدر نماز خود را بجا نياورده باشد و مي توانسته است قضا کند، چنان چه از روي نافرماني ترک نکرده باشد، بر پسر بزرگترش بنابر احتياط واجب است که بعد از مرگش بجا آورد يا براي او اجير بگيرد و قضاي نمازهاي مادر بر او واجب نيست هرچند بهتر است .آيت ا... سيستاني در اين مسئله وجوب قضاي نماز را به دو شرطي که پيش تر اشاره شده مشروط کرده اند. علاوه بر اين حتي قضاي نماز و روزه پدر را هم به احتياط واجب برعهده پسر بزرگتر دانسته اند و اين به معناي آن است که ايشان به صراحت فتوا به وجوب قضا نداده اند.
آيت ا... صافي گلپايگاني هم در توضيح المسائل خود به مسئله نماز قضاي پدر و مادر پرداخته و چنين فتوا داده است .«اگر پدر به جهت عذري نماز يا روزه اش را بجا نياورده باشد، بعد از فوت او بر پسر بزرگتر واجب است قضا نمايد، يا براي انجام آن اجير بگيرد، هرچند پدر نتوانسته قضا کند و بنابر احتياط اگر از روي نافرماني هم ترک کرده باشد، پسر بزرگتر بايد آن را قضا نمايد، يا براي او اجير بگيرد.در مورد مادر نيز احتياط واجب رعايت اين حکم است ، بلکه در صورتي که وصيت نکرده باشند و پسر هم نداشته باشند، احتياط واجب اين است که اکبر ذکور از اولياي ميت نماز و روزه او را قضا کند و با نبود ذکور اناث از آن ها انجام دهند.»آيت ا... صافي در اين فتوا وجوب قضاي نماز را مشروط به شرطي نکرده اند و با احتياط فتوا داده اند که حتي در صورت ترک عمدي هم بايد قضا را به جا آورد. علاوه بر آن فرموده است در صورتي که ميت پسر نداشت ، بر ساير اولياي ذکور ميت لازم است قضاي نماز و روزه او را به جا آورند و با نبود ذکور اولياي اناث بايد اين وظيفه
1
را انجام دهند.
علامه مجلسي در بحارالانوار به حکمت هاي وجوب نماز والدين بر پسر بزرگ اشاره مي کند الف ) اهميت دادن به احترام فرزندان به والدين (به خصوص پدر) حتي والدين گنهکار؛ با تشريع چنين حکمي، عملا پسر بزرگ که به عنوان ولي و سرپرست خانواده است ، بعد از مرگ پدر، ارتباط عاطفي را حفظ کرده و در جهت برائت ذمه پدر قدم بر مي دارد.ب ) اهميت دادن به پسر بزرگ تر؛ و اين بدان جهت است که خانواده بعد از فقدان پدر دچار فقدان مدير و بزرگ نگردد. به طوري که در برخي از روايات از برادر بزرگ تر به عنوان "پدر" ياد شده است .
آيت ا... مکارم شيرازي در توضيح المسائل خود در مسئله ١٢٠٥ مي نويسد: «بر پسر بزرگتر (يعني بزرگترين پسري که بعد از مرگ آن ها در حال حيات است ) واجب است که نماز و روزه هايي که از پدر يا مادرش فوت شده و از روي نافرماني نبوده و توانايي بر قضا داشته ، بعد از مرگ آن ها به جا آورد، بلکه اگر از روي نافرماني هم ترک کرده باشد بنابر احتياط مستحب بايد همين طور عمل کند، همچنين روزه اي را که در سفر نگرفته هرچند توانايي قضاي آن را پيدا نکرده احتياط آن است که پسر بزرگتر قضا نمايد.»آيت ا... مکارم شيرازي هم وجوب قضاي نماز را به دو شرط فوق مشروط کرده اند اما نکته جالب توجه در فتواي ايشان آن است که پسر بزرگتر را به «پسر بزرگتر در هنگام فوت » تفسير کرده اند. بنابراين در صورتي که پسر بزرگتر خانواده پيش از مرگ والدين فوت کند قضاي نماز و روزه بر عهده پسر بزرگتري خواهد بود که هنگام فوت والدين بزرگتر محسوب مي شود.
امام خميني(ره ) در کتاب تحريرالوسيله مي فرمايد: «بر ولي ميت يعني پسر بزرگتر واجب است نمازهايي که به خاطر عذري از قبيل خواب ماندن و از ياد بردن و امثال آن از پدرش فوت شده قضا کند و نماز مادر در اين حکم ملحق به نماز پدر نمي شود هرچند که قضاي نمازهاي مادر نزديک به احتياط است و اقوي اين است که فرقي ميان ترک عمدي و غيرعمدي نيست . بله بعيد نيست بگوييم نمازهايي که پدر از روي طغيان بر مولي جل جلاله ترک کرده اين حکم را ندارد هرچند قضا کردن آن ها نيز نزديک تر به احتياط است بلکه اين احتياط ترک نشود و ظاهرا نمازهايي که پدر به طور فاسد خوانده يعني آن چه که در نماز معتبر است را رعايت نکرده قضائش واجب است .»امام خميني(ره ) گرچه در اين مسئله به صراحت فتوا به وجوب قضاي نماز مادر نداده اند و به صورت احتياط مادر را هم ملحق به پدر دانسته اند اما در رساله توضيح المسائل آن جا که نمازهاي واجب را نام مي برند از وجوب قضاي نماز مادر هم ياد مي کنند و مي نويسند: «پنجم : نماز قضاي پدر و مادر که بر پسر بزرگتر واجب است .»نکته ديگري که در فتواي امام در تحريرالوسيله آمده آن است که فرموده اند: «اقوي آن است که فرقي بين ترک عمدي و غيرعمدي نيست .
