بخشی از مقاله
مقدمه
در میان انواع خشونت علیه زنان، آزار جنسی از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار است. چرا که برخلاف سایر خطرات محیط های کاری که ماهیت غیر شخصی دارند، آزار جنسی یکی از خطراتی است که ماهیت شخصی دارد. زنان شاغل همواره در معرض آزارهای جنسی بودهاند. از سالهای 1970 به این طرف به دنبال حضور روزافزون زنان در محیطهای کاری، ترکیب جنسیتی نیروهای شاغل در سازمان ها و ادارات، اکثر کشورهای دنیا دستخوش تغییرات زیادی شدند؛ اما همچنان مشکلاتی نظیر حقوق کمتر زنان، ایجاد مانع در سر راه ترفیعات شغلی، تبعیض های جنسیتی و در نهایت سوء استفادهها و آزارگریهای جنسی، زنان شاغل را رنج می دهد که با توجه به ویژگیهای خاص زنان و استراتژی های صنعتی مبتنی بر سودآوری بیشتر، چنین وضعیتی به کاهش بهره وری نهایی زنان و همچنین سازمانها میانجامد(.(1 آزار روانی در محل کار در آغاز دهه 1990 به خاطر خسارت وآسیبهای روانی که ایجاد میکند به عنوان یک پدیده تخریبکننده فضایکار، کاهنده بهرهوری و موثر بر غیبت شناخته شده است. این پدیده اساسا درکشورهای انگلوساکسون و کشورهای شمال اروپا مورد مطالعه قرار گرفت و به عنوان (Mobbing) به معنای زیر پا خردکردن، تحقیر، فشارگروهی عده ای علیه یک نفر، اذیت کردن و مزاحمت توصیف شد. آزار جنسی یک پدیده چرخشی است. منشا برخورد جستجو نمی شود و حتی دلایل آن از یاد می رود .(2)
از قرن 20 به بعد موضوع آزار جنسی به عنوان یک مسئله اجتماعی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت. قانون گذاران بر این مسئله تاکید دارند که مدیران و مسئولان در محیط های کاری موظفند که مانع از وقوع آزارهای جنسی علیه زنان گردند و در خصوص ریشه کنی آن اقدام نمایند. علیرغم تاکید قانون بر این امر، هنوز رمز و رازهایی پیرامون آزار جنسی وجود دارد. از جمله اینکه عده ای بر این باورند، موضوع آزار جنسی فقط تعداد کمی از زنان را در بر می گیرد. وجود چنین تصورات و ابهاماتی این امر را برای زنان دشوار می سازد تا در مورد آزار جنسی سخن بگویند. زیرا ممکن است این امر به ضرر و سرزنش آنها بیانجامدمعمولاً. زنان هنگامی که در خصوص آزارهای جنسی علیه خود لب به سخن گشوده اند مورد طرد، بی اعتباری، انزوا و متهم به کج فهمی شده اند. علیرغم وجود این ابهامات، تحقیقات حاکی از شیوع این پدیده در محیط های کاری می باشد(.(3
آزار جنسی در محیط توسط افرادی است که قدرت و منزلت بالاتری نسبت به فرد مورد استفاده قرار گرفته شده دارند و اغلب انواع آزار جنسی تا حدودی زیرکانه صورت می پذیرد و شامل فهماندن این مطلب است که پذیرش خواهش های جنسی با پاداش همراه خواهد بود یا چنانچه این خواهش ها برآورده نشود، نوعی مجازات مانند جلوگیری از ترفیع در پی خواهد داشت(.(4 شیوع نرخ رفتارهای مزاحمت جنسی در محیط کاری %55 یا بالاتر برای زنان گزارش شده است .(6-5)
با توجه به اهمیت موضوع، در ایران تاکنون به طور جدی به این مسئله پرداخته نشده است و در مورد میزان و نحوه آزار جنسی، نوع محیط هایی که این مسایل رخ میدهند، نوع برخورد زنان با این موضوع اطلاعات زیادی در دسترس نیست و تنها در پژوهشی که توسط دوستی و سیادی فر به کوشش کمیته جمع آوری اسناد وگزارش های ستاد مبارزه با خشونت علیه زنان در ایران منتشرشد بدون ذکر آمار به رواج گسترده آزار جنسی زنان در محیط های کاری ایران اشاره شده است. زنان مورد مطالعه در این گزارش نه تنها منکر وجود آزار جنسی در محیط کاری نشدند، بلکه یا خود گرفتار چنین رفتار هایی شده بودند یا از نزدیک شاهد آن بوده اند(7؛ به نقل از .(3
آزار جنسی زنان را از تحقق توان بالقوه شان باز می دارد تا جایی که بسیاری از آنان در چنین شرایطی ترجیح میدهند محیط کار خود را ترک کنند، اما تجربه ناخوشایند محیط کاری تا مدت ها ذهن آنها را درگیر می سازد((8 و پیامد های منفی بر سلامت روانی و فیزیکی افراد بر جای می گذارد(.(9 از پیامد های آزار جنسی، ایجاد بدبینی و سوء ظن و نگرش منفی نسبت به جامعه و محیط کاری، افسردگی، اضطراب و خشم است که میتواند در زندگی روزمره شان اختلال ایجاد کند((10 و اعتماد به نفس و عزت
نفس در این افراد پایین آمده و دچار رفتارهای مخاطره آمیز خودکشی و یا رفتارهای تکانشی میشوند که با سایر رفتارهای مخاطره آمیز کاموربید است. از بین این افراد تنها تعدادی از آنها با مشکلات افسردگی از نوع افسردگی اساسی و اضطراب بالا به روانشناس مراجعه میکنند و بیشتر شکایت آنها احساس بی کفایتی، بی لیاقتی و افکار خودکشی است که بعد از آزار جنسی اتفاق افتاده است. طی دو دههی اخیر با رشد درمان فراشناختی، گروه وسیعی از گرفته اند. در واقع درمان فراشناختی رویکرد نوظهوری است که در نتیجهی فرضیهآزمایی سیستماتیک به وجود آمده و به کاربرد روشهای مختلفی منجر شده است(.(11 این رویکرد درمانی در درک علل و درمان اختلالاتی مانند اضطراب فراگیر((12، استرس پس از سانحه((13، وسواس فکری و عملی((14، اضطراب اجتماعی (15) و افسردگی (12) موفق بوده است(به نقل از، .(11
درمان فراشناختی بر این اصل استوار است که فراشناخت برای درک نحوهی عملکرد شناخت و نحوهی تولید تجربههای هشیارانهی ما دربارهی خودمان و جهان اطرافمان بسیار مهمّ است((12 و پیشرفت جدیدی در درک علل مشکلات بهداشت روانی و درمان آنها است. این رویکرد براساس نظریهی بنیادی کارکرد اجرایی خود نظم بخش(12، 13، (15 استوار است. هدف اصلی درمان فراشناختی این است که بیمار کنترل و آگاهی فراشناختی قابل انعطافی را کسترش دهد و از اینکه پردازش به صورت نگرانی و نشخوارگری و پایش تهدید انجام گیرد جلوگیری نماید(16؛ به نقل از .(17
با توجه به مطالب مطرح شده، این درمان در کاهش علایم افسردگی و نشخوار فکری افراد افسرده موثر بوده است. از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی درمان فراشناختی بر حرمت نفس، تکانشگری، خودآسیبی، افسردگی، اضطراب، نشخوارفکری، نظمجویی هیجانی در آزار جنسی دختران شاغل به صورت طرح تک موردی انجام گرفت.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع مطالعه تجربی با روش تکموردی چند خط پایهای است که به منظور بررسی اثربخشی درمان فراشناختی بر حرمت نفس، تکانشگری، خودآسیبی، افسردگی، اضطراب، نشخوار فکری، نظم جویی هیجانی، ناراحتی کلی در دختر دچار آزار جنسی انجام شده است. نمونه پژوهش شامل دختر 26 ساله، کارشناس ارشد حسابداری، مجرد بود که در شرکت خصوصی حسابداری به مدت 7 ماه مشغول به کار بود که به صورت نمونه گیری هدفمند انتخاب شد.
مراجع در ابتدا با علت افسردگی با مشاوره تلفنی تماس گرفت و بعد از چند نوبت صحبت درخواست مشاوره حضوری داشت که به کلینیک روانشناختی مراجعه کرد، ظاهر دختر مرتب و بدون آرایش بود، رنگ و روی دختر پریده و هنگام صحبت کردن تماس چشمی برقرار نمیکرد و تلاش برای پنهان کردن موضوع آزار جنسی را داشت و بعد از هر جملهای اشک در چشمانش حلقه میزد، استرس و اضطرابش تا حدی بود که دستان و پاهایش را تکان میداد و لبهایش را میگزید، درهنگام مصاحبه بین حرفهایش آه بلندی میکشید و از کمبود اکسیژن در اتاق مشاوره شکایت داشت. در جلسه اول مشاوره استفاده از مکانیزمهای دفاعی و رنج هیجانی مانع از برقراری ارتباط شد و بعد از 20 دقیقه به علت مشکل تنفسی جلسه درمان قطع شد و در جلسه دوم روانشناس توانست مقاومت مراجع را بشکند و مراجع هنگام صحبت کردن از آزارهای جنسی که در محل کار ایجاد شده بود شکایت کرد و احساس بی کفایتی، بی لیاقتی داشت و افسردگی وی تا حدی بود که افکار خودکشی داشت ولی همچنان به سرکار میرفت.
در ابتدا بعد از مشاوره از مراجع خواسته شد که دنبال کار دیگری باشد و به فکر استعفا از محیط کار فعلی شود که خوشبختانه به علت سابقه کاری در طی 5 روز کار مناسبی در شرکت نیمه خصوصی پیدا کرد که حقوق پایینتری نسبت به محل کار قبلی داشت ولی امنیت اخلاقی بالاتری را داشت و شغل جدید تا حد زیادی روحیه او را بهبود بخشید ولیکن او از نزدیک شدن به دیگران اضطراب داشت و همچنان خود را لایق نمیدانست. بعد از تصمیم دوطرفه بین مراجع و مشاوره تصمیم بر این شد که درمان
فراشناختی انجام شود و در کنار آن فرم ها و پرسشنامه ها کامل گردد و مراجع رضایت خود را مبنی بر انتشار نتایج پژوهش اعلام کرد.
ابزار پژوهش
پرسشنامه حرمت نفس کوپراسمیت((1967 ، این مقیاس به منظور سنجش بازخورد نسبت به خود در قلمروهای اجتماعی، خانوادگی، آموزشگاهی و شخصی فراهم شده است که شامل 58 ماده است که احساسات، عقاید یا واکنش های فرد را توصیف میکند، زیر مقیاسهای آن عبارتند از: مقیاس عمومی 26 ماده، مقیاس اجتماعی 8 ماده، مقیاس خانوادگی 8 ماده، مقیاس آموزشگاهی 8 ماده و مقیاس دروغ 8 ماده(.(18 نمرات زیر مقیاسها و همچنین نمره ی کلی، امکان مشخص کردن زمینه ای را که در آن افراد واجد تصویر مثبتی از خود هستند، فراهم میسازد. هرز و گولن((19 ضریب آلفای 0/88 را برای نمره کلی آزمون گزارش کرده اند. ضریب اعتبار این آزمون در ایران با فاصله چهارهفته و دوازده روز به ترتیب 0/77 و 0/80 گزارش شده است. ضریب همسانی دورنی گزارش شده بین 0/89 تا 0/83 در مطالعات مختلف متغیر بوده است(.(20
مقیاس تکانشگری بارت : این پرسشنامه ، ابزار مناسبی برای سنجش انواع رفتارهای تکانشی می باشد. نسخه یازدهم این پرسش نامه توسط بارت در سال 1994 ساخته شده است که دارای 30 پرسش چهارگزینهای میباشد، که سه عامل تکانشگریشناختی(شامل گرفتن تصمیمهای شناختی) تکانشگری حرکتی (شامل عملکردن بدون فکر میباشد) و بیبرنامگی (به صورت جهتیابی آنی یا فقدان آیندهنگری مشخص میشود) را ارزیابی میکند. ساختار پرسشهای گردآوری شده ، نشاندهنده ابعادی از تصمیمگیری شتاب زده و فقدان دوراندیشی است(.(21 ترجمه فارسی مقیاس تکانشگری بارت که توسط اختیاری و همکاران در سال 1387 صورت گرفته و از نظر روایی و پایایی در حد مطلوبی است(.(22 میزان پایایی به دست آمده در این بررسی 0/83 است که از یافتههای گزارش شده توسط بارت و همکاران(.(21 در نسخه انگلیسی حدود((0/81 و نسخههای دیگر مانند نسخه ایتالیایی( (0/79 بهتر بوده است و ضریب آلفای کرونباخ بین %40 تا %83 براورده شده است(به نقل از .(22
