بخشی از مقاله
جنگلهای شمال
1- ذخیره گاه جنگلی سفید پلت صَفرابسته
این جنگل یکی از معدود رویشگاه های گونه کمیاب سفید پلت (Populus caspica Bornm) است و با مساحت 198 هکتار در کنار جاده آسفالته به بندر کیاشهر انشعابی از کیلومتر 12 جاده رشت – لاهیجان، درداخل پارک جنگلی صفرابسته همراه با مجموعه متنوعی از تالاب ها و گونه های گیاهی رطوبت پسند قرار دارد.
2- ذخیره گاه جنگلی شمشاد گیسُم
برای محافظت از گونه شمشاد (Buxus hyrcana Pojark) این ذخیره گاه 171 هکتاری در داخل پارک جنگلی گیسُم انتخاب شده است.
جنگل گیسُم
۳- ذخیره گاه جنگلی فندق پشته
این ذخیره گاه با مساحت 100 هکتار برای حفظ گونه فندق (Corylus Avellana L) ایجاد شده است.
۴- ذخیره گاه جنگلی اُرس عَمّارلُو
با مساحت 1270 هکتار برای محافظت گونه اُرس(Juniperus polycarpos C.koch).
۵- ذخیره گاه جنگلی زربین سیدان
برای حفظ گونه زربین این ذخیره گاه 363 هکتاری در کیلومتر 15 جاده رستم آباد به بلوکات (شرق رودخانه سفیدرود) در حاشیه دره سیدان، در حوزه آبخیز 21 و در خارج از طرح جنگلداری در نظر گرفته شده است. در حدود 185 هکتار آن که تراکم درخت بالایی دارد، منطقه مرکزی ذخیره گاه است.دامنه ارتفاعی این ذخیره گاه 250-700 متر است و رودهای سیدان و شیرکوه رودخان (با نام محلی سیاه رود) در آن جریان دارد.سنگ مادر آن ماسه سنگ آهکی، آهکی، دولومیت، و تیپ خاک آن Rendolls (نام قدیمی: راندزین) است و کمی هم خاک قهوه ای آهکی دارد. خاک آن کم عمق تا نیمه عمیق است.پوشش طبیعی عرصه، اغلب شامل زربین همراه با تک پایه های سیاه تلو و پوشش علفی آن اغلب شامل گندمیان، چمن، پنیرک و گیاهانی از تیره نیام داران(Leguminosae) است. البته در داخل دره ها، انجیلی، ممرز، آلوچه جنگلی، سیاه ولیک، نیز وجود دارد. گونه ازملک نیز در این ذخیره گاه دیده می شود.
۶- ذخیره گاه جنگلی سرخدار قلعه رُودخان
این ذخیره گاه 100 هکتاری برای محافظت از گونه سرخدار (Taxus baccata L) در داخل پارک جنگلی «قلعه رودخان» ایجاد شد.
7- ذخیره گاه جنگلی شاه بلوط امام زاده ابراهیم
هدف از احداث این ذخیره گاه 450 هکتاری حفظ گونه شاه بلوط (Castanea sativa Mill) است.
8- ذخیره گاه جنگلی گلابی عَمّارلو
به مساحت 20 هکتار برای حفظ گونه گلابی خزری (Pyrus hyrcana Fedor) در نظر گرفته شده است.
1- ذخیره گاه جنگلی زربین حسن آباد
این جنگل ها در کیلومتر 5/14تا 5/19 جاده چالوس – تهران در طرفین جاده به طول تقریبی 5 کیلومتر و همچنین دریال های طرفین رودخانه حسن آباد و جاده دوآب - گلندرود و در طول تقریبی 12 کیلومتر با مساحت 7397 هکتار پراکنش دارد. از آنجایی که گونه زربین (Cupressus sempervirens L. var. horizontalis) در ایران ایستگاه های محدودی دارد و گونه ای در حال انقراض محسوب می شود این جنگل به عنوان آخرین بقایای گونه زربین از ارزش فوق العاده برخوردار است.
طرح ذخیره‌گاه زربین با مساحت کل 7397 هکتار، دارای حدود 2375 هکتار جنگل پهن برگ، 2266 هکتار زربین طبیعی، 700 هکتار فضای باز، 631 هکتار جنگل کاری کاج سیاه و کاج الدار وکاج بروسیا، 877 هکتار جنگل کاری زربین، 418 هکتار زمین های کشاورزی و باغی و آبادی ها، 70 هکتار جنگل کاری آمیخته سرو نقره ای و زربین و 60 هکتار حریم رودخانه چالوس است.از مجموع 7397 هکتار با توجه به دامنه انتشار زربین طبیعی و توپوگرافی و راه دسترسی، مقدار 2712 هکتار منطقه مرکزی (core zone) و بقیه به مساحت 4685 هکتار در قالب منطقه ضربه گیر(buffer zone) معین گردد.
محدوده ارتفاعی ذخیره‌گاه زربین حسن آباد بین 300 تا 1700 متر از سطح دریاست که منطقه مرکزی در محدوده ارتفاعی 300 تا 1100 متر از سطح دریا قرار دارد. ارتفاع متوسط کل ذخیره‌گاه 853 متر از سطح دریا محاسبه گردید.
2- ذخیره گاه جنگلی شمشاد سی سَنگان
این ذخیره گاه، با مساحت 400 هکتار در داخل پارک جنگلی سی سَنگان در 27 کیلومتری شرق نوشهر واقع است.
3- ذخیره گاه جنگلی شمشاد جیسا
در جوار قریه جیسا منطقه اسبچین و ساقی کلایه حوزه جنگلداری کلارآباد مازندران به وسعت 97 هکتار و گونه همراه آن بلندمازو (Quercus castaneaefolia C. A. Mey.) است.
4- ذخیره گاه جنگلی شمشاد توسکاتک
برای حفاظت از گونه شمشاد، این ذخیره گاه 104 هکتاری در روستای توسکاتک در 26 کیلومتری شرق نوشهر ایجاد شده است.
5- ذخیره گاه جنگلی توس سیاه بیشه
ذخیره گاه سیه بیشه، در جاده کندوان برای حفظ گونه توس (Betula pendula Roth.) در نظر گرفته شده و مساحت آن 50 هکتار است.
6- ذخیره گاه جنگلی توسکای قشلاقی مرداب
این ذخیره گاه 12 هکتاری با هدف محافظت از گونۀ توسکای قشلاقی (Alnus glutinosa L.) احداث شده است.
شناسایی و مدیریت ذخیره گاه های جنگلی
ذخیره گاه جنگلی، قسمتی از جنگل است که به دلیل داشتن گونه های گیاهی نادر یا در خطر انقراض یا داشتن رویشگاه خاص، با سیم خاردار یا فنس (fence) یا نظایر آن محصور و محافظت شده است. به عبارت دیگر، رویشگاه طبیعی گونه های گیاهی در حال انقراض، گونه های نادر گیاهی، گونه های گیاهی مورد تهدید و رویشگاه طبیعی منتخب از تمامی گونه های درختی بومی کشور که دارای ارزش ژنتیکی بالا هستند در گستره ای قابل توجه با نام ذخیره گاه جنگلی تحت مدیریت در می آید. برنامه های اجرایی این گونه مناطق ظرافت و پیچیدگی خاصی دارد و چه بسا که هزینه نگهداری و مدیریت خیلی بیشتر ازجنگل
تجارتی باشد زیرا نوعی مدیریت حفاظتی در این جنگل ها اعمال می شود. ذخیره‌گاه جنگلی عرصه ای جنگلی است که به دلایل بوم شناختی (اکولوژیک) و یا دخالت‌های انسانی دچار آسیب شده و با خطر انقراض یک یا چند گونه جنگلی روبه رو است. با توجه به این که چنین پدیده‌ای نابودی تنوع زیستی را در زیست کره به دنبال خواهد داشت لازم است با هدف جلوگیری از چنین اتفاقی، برنامه‌ای را برای حفاظت از این مناطق و به منظور استمرار زادآوری اجرا کرد. این برنامه در دو محور می تواند سازماندهی گردد:1- پایش (کنترل) حفاظتی و حمایتی 2- مدیریت عملیات اجرایی
این برنامه‌ها به منظور حفاظت و حمایت از گونه‌های مورد تهدید، نادر، در حال انقراض و یا دارای صفت ژنتیکی برتر اجرا می‌گردند. بدیهی است توجه به مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در این عرصه‌ها و شناسایی علمی گونه‌های گیاهی موجود بسیار مهم است. بررسی این که آیا توده‌های جنگلی مورد نظر در ایران به دو بخش ذخایر جنگلی و ذخیره‌گاه های جنگلی تقسیم گردند و این که آیا چنین توده‌هایی را می توان در چارچوب معیارهای
جهانی اتحادیه بین المللی حفظ طبیعت (IUCN) و الگوبرداری از ذخیره‌گاه‌های زیست کره مدیریت کرد موضوعاتی است که نیازمند بررسی کارشناسی متعدد با تکیه بر تحقیقات خارجی و داخلی است. همچنین هنوز تصمیم‌گیری واحد و مشخصی درخصوص قائل شدن به منطقه یا هسته مرکزی (core zone) در20 درصد مرکزی سطح توده و منطقه ضربه گیر ( buffer zone) در 80 درصد سطح پیرامونی و مدیریت مورد نظر در این دو منطقه به لحاظ معیارهای فنی و استانداردهای جهانی در بخش اجرایی در کشور ما صورت نگرفته که اغلب به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصادی است که حفظ همان 20 درصد را هم مشکل می کند.در
کشور ما تا کنون به منظور حفاظت و حمایت از گونه‌های جنگلی نادر و جلوگیری از انقراض آنها اقداماتی هر چند ابتدایی و ضعیف صورت گرفته است. این اقدامات با تکیه بر مواد قانونی و به دست سازمان‌های مربوط اجرا شده است. ماده 1 قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور ، مصوب 12/7/1371 چنین می گوید: از تاریخ تصویب این قانون گونه های درختانی از قبیل شمشاد، زربین، سرخدار، سرو خمره ای، سفید پلت، حرا و چندل، ارس، فندق، زیتون طبیعی، بنه (پسته)، گون، ششم، گردو(جنگلی)، بادام وحشی(بادامک) در سراسر کشور جزء ذخایر جنگلی محسوب و قطع آنها ممنوع می باشد.تبصره 2 این ماده ذکر می کند که در موارد ضروری و با تأیید وزارت جهاد سازندگی، قطع این درختان مجاز خواهد بود.
برنامه ریزی مدیریت ذخایر جنگلی
واقعیت این است که تا کنون در کشور ما برنامه مدیریتی و اجرایی جامعی در مدیریت مناطق ذخیره‌گاهی تهیه و تنظیم نشده است. این برنامه باید جامع و فرابخشی دیده شود. بر این اساس ارتباط با سایر سازمان‌ها و نهاد‌های ذیربط در اجرای مراکز علمی و تحقیقاتی، سازمان‌های بین المللی به همراه منابع و اعتبارات مالی کافی می‌تواند حرکتی رو به جلو باشد. قبل از ارائه راهکارهای موجود، به طبقات فهرست سرخ گونه های در خطر تهدید اتحادیه بین المللی
حفظ طبیعت (IUCN , Redlist) اشاره خواهد شد. این فهرست در سال 1342/1963 ابداع شد و جامع ترین فهرست از وضعیت حفاظتی گونه های گیاهی و جانوری جهان است. این فهرست دقیق ترین معیارها را برای برآورد وضعیت خطر انقراض هزاران گونه و زیر گونه جهان در اختیار قرار می دهد. این معیارها برای تمامی گونه ها و تمامی مناطق جهان مناسب هستند. هدف از تهیه این فهرست، فهماندن ضرورت و فوریت مسأله حفاظت به تصمیم گیران سیاسی و عموم و
کمک به مجامع بین المللی برای کاهش بحران انقراض گونه هاست. عمده ترین ارزیابان وضعیت گونه ها، مرکز بین المللی پرنده شناسی، مرکز پایش حفاظت جهانی و بسیاری گروه های متخصص کمیته های «بقای گونه ها»ی اتحادیه اند. روی هم رفته فهرست سرخ اتحادیه، معتبرترین راهنمای تعیین وضعیت تنوع زیست شناختی است. آخرین فهرست روزآمد شده اتحادیه، فهرست سال 1385/2006 است که در14 اردیبهشت (4 مه) تنظیم شد. در این فهرست 40168 گونه به اضافه 2160 زیر گونه، واریته، نژاد و زیرجمعیت ارزیابی شده است. از این تعداد در مجموع 16118 گونه در خطر تهدید به انقراض برآورد شده اند که 7725 گونه
جانور و 8390 گونه گیاه و 3 گونه باقیمانده گلسنگ و قارچ اند. در این فهرست تعداد گونه های منقرض شده از سال 1500 میلادی تا کنون 784 گونه ذکر شده که از سال 2004 بدون تغییر مانده است اما این رقم تا سال 2000، 766 گونه بود. یعنی این که از سال 2000 تا 2004 تعداد 18 گونه دیگر منقرض شده اند. هر سال شمار بسیار ناچیزی از گونه هایی که منقرض شده پنداشته می شدند، دوباره کشف می شوند یا در زمره گونه هایی قرار می گیرند که اطلاعات درباره آنها ناکافی است. شمار گونه های منقرض شده در فهرست سال 1381/2002 تا 756 گونه کاهش یافته بود که طی این سال ها بار دیگر روند رو به افزایشی را طی کرده است. گونه ها در فهرست سرخ IUCN در 9 گروه رده بندی می شوند که عبارت اند از:
۱- گونه‌های منقرض شده Extinct : EX))
۲- منقرض شده در طبیعت Extinct in the wild : EX))
3- در خطر بحران CR) : (Critically Endangered - در خطر تهدید (T : Threatened)
4- در خطر انقراض (EN : Endangered) - در خطر تهدید T ) : (Threatened
5- آسیب پذیر (VU : Vulnerable) - در خطر تهدید (T : (Threatened
6- کمتر در خطر (LR : Lower Risk)
7- دارای کمترین نگرانی (LC : (Least Concern
8- کمبود داده (DD : Deficient (Data
9- ارزیابی نشده (NE : ( Not Evaluated
فهرست سال 1994 میلادی دارای 8 گروه بود که گروه «کمتر در خطر» در آن خود به سه زیر گروه «تقریبا تهدید شده» ، «کمترین نگرانی» و «وابسته به حفاظت» تقسیم شده بود.
مراحل مدیریت ذخیره گاه های جنگلی
1- شناسایی گونه‌های بحرانی، درخطر انقراض، آسیب پذیر و … و رویشگاه‌های آنها.
2- مشخص کردن جهات چهارگانه منطقه شناسایی شده و چاپ آگهی.
3- تشخیص منطقه مرکزی (Core zone) و منطقه ضربه گیر (Buffer zone). البته در صورتی که قائل به منطقه ضربه گیر باشیم.
4- تهیه نقشه
5- تدوین کتابچه طرح ذخیره‌گاه منطبق با شرح خدمات تهیه طرح ذخیره‌گاه‌های جنگلی
6- حصارکشی در منطقه مرکزی و گماردن قرق بان. حصارکشی باید به گونه‌ای باشد که ارتباط بین فلور و فون منطقه محصور شده با مناطق پیرامونی قطع نگردد و گماردن قرقبان نیز از طریق مشارکت با مردم محلی و بومی منطقه باشد.
7- تهیه شناسنامه.
عملیات اجرایی در منطقه بر اساس اصول و معیارهای علمی و فنی در کتابچه طرح باید دیده شود. این عملیات را می توان چنین برشمرد:
- ایجاد خراش سطحی در منطقه مرکزی، که در صورت نبود زادآوری مناسب صورت گیرد.
- بذرگیری از عرصه و کاشت بذر، البته در صورت لزوم بررسی‌های دقیق علمی و شناخت مرحله توالی اکولوژیکی توجیه پذیر است.
نکته:
- کاشت نهال به هیچ عنوان در منطقه مذکور توجیه علمی و فنی ندارد.
- از کاشت بذر از ایستگاه هایی غیر از ایستگاه ذخیره‌گاهی مورد نظر تا سر حد امکان مگر در مواقعی که خطر بطور جدی گونه حمایتی را تهدید می کند باید خودداری کرد.
- از کاشت بذر سایر گونه‌ها در منطقه مذکور به شدت باید دوری کرد.
- مدیریت مناطق ضربه گیر و پیرامونی نیازمند جلسات کارشناسی متعدد و تصمیم گیری در مورد این مناطق بر اساس استانداردهای جهانی، تحقیقات دانشگاهی و پتانسیل‌ها و شرایط موجود صورت می پذیرد.
گفتنی است، حفاظت برخلاف بعضی تصورات موجود هیچ گونه تباینی با بهره وری اصولی ندارد. حفاظت به مفهوم عام کلمه، مدیریت مصرف انسان از زیست کره تعبیر می شود. در این گونه مناطق، بهره وری علمی تحقیقاتی و ژنتیکی و تفرجی در حد گردش در طبیعت انجام می گیرد و هیچ گونه تأسیسات تفرجی و رفاهی در محدوده مرکزی این مناطق احداث نمی شود. در مواردی احداث این گونه تأسیسات در بخش حاشیه ای انجام می شود.
بحث درباره ذخیره گاه های جنگلی از موضوعات مهمی است که در چند دهه گذشته به دلیل اهمیت حفظ تنوع زیستی ( تنوع گیاهی و ژنتیکی و جانوری) برای برقراری تعادل و پایداری اکوسیستم ها و زیست کره (بیوسفر) از یک سو و از سوی دیگر انقراض تعداد زیادی از گونه های مهم گیاهی و جانوری بر اثر دخالت های غیر معقول و غیر مسؤولانه انسان مورد توجه سازمان های بین المللی و سازمان های مرتبط با امور مدیریتی و برنامه ریزی واقع شده است .مقوله ذخیره گاه های جنگلی به دلیل جوان بودن در مقایسه با سایر موضوعات مربوط به منابع طبیعی در خیلی ازکشورها از نظر ماهیت و عملکرد به درستی شناخته
نشده است. برای همین برنامه ریزی وعملیات اجرایی در این باره، متأسفانه هنوز هم در پرده ای از ابهام و تردید قرار دارد و دیدگاه های دور اندیشانه کارشناسان، مورد بی مهری واقع می گردد . انقراض تعداد زیادی از گونه ها در دهه های اخیر و پیش بینی انقراض تعداد زیادی از گونه های گیاهی با متوسط بر آورد 60 هزار گونه در سال نشان می دهد در آینده نزدیک از وجود گونه هایی با صفات ژنتیکی برتر در زمینه های مختلف ، از جمله ثبات بیوسفر، مصارف پزشکی و دارویی و اقتصادی محروم می شویم..
هم اکنون سه تفکر عمده در مجامع مختلف و حتی مراکز علمی درباره نحوه بهره برداری و بهره وری از طبیعت وجود دارد که در واقع کشمکش های موجود در حوزه نظری و حوزه های عملی و اجرایی در این سه محور می چرخد .تفکر اول در بهره برداری و بهره وری بی حد و حصر از طبیعت و تفکر دوم در حراست و حمایت مطلق از طبیعت و تفکرسوم رعایت اصل حفاظت و بهره گیری از تولید مستمر و ظرفیت های مجاز است .در شرایط فعلی با وجود رشد بیش از اندازه جمعیت و وجود نیازهای متنوع که با پیشرفت علم و فناوری رو به افزایش است، تفکر اول و دوم در واقع افراط و تفریط به شمار می آید و تفکر سوم بصورت بینابینی با رعایت اصل حفاظت و تولید مستمر با بهره برداری و بهره وری مناسب معقول بنظر می رسد که می تواند ملاکی برای جلوگیری از بهره کشی بیش از اندازه از طبیعت شود
بنابراین در مسائل مربوط به ذخیره گاه های جنگلی، حراست و حمایت مطلق در هسته مرکزی ذخیره گاه برای حمایت از گونه یا گونه های مورد نظر و در نقاط پیرامونی بحث تفرج و حفاظت و کارهای آموزشی و تحقیقی مطرح می شود. یا اینکه سه موضوع تفرج و بهره وری، حفاظت، حراست مطلق ممکن است با درجه خاصی در هر پارک طبیعی جایگاه خاصی داشته باشد و بخش هایی از طبیعت به یکی از سه واژه مذکور اختصاص یابد که به شکل ترکیبی از زون ذخیره گاهی در محدوده برنامه های تفرجی و حفاظتی داده می شود. البته امروزه با توجه به بحران های زیست محیطی، طرفداران هر سه نظریه حول شعار مشترک
( نجات زمین – نجات محیط زیست ) در مجموع اصل حفاظت را پذیرفته اند و برای مدیریت مناطق با توجه به معیارهای علمی و اصولی پذیرفته شده که از طریق سازمان های بین المللی پیگیری می شود وارد عرصه های کاری شده اند و روند و جهت حرکت با افزایش دیدگاه های زیست محیطی روبه گسترش است.
انتخاب عرصه ذخیره گاه جنگلی و مدیریت های بعدی آن را سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور انجام می دهد و تا کنون عرصه هایی وسیع در نواحی رویشی پنج گانه ایران انتخاب شده و اقدامات خوبی نیز برای حفظ گونه ها در رویشگاه های طبیعی خود صورت گرفته است .ازآنجا که این موضوع ارتباط
تنگاتنگی با مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست کشور دارد، برای روشن شدن موضوع و اشاعه تفکر جامع نگرانه و فراهم شدن زمینه بحث و تبادل نظر و تدوین نوشتار تخصصی با استفاده از دیدگاه های صاحب نظران و خط مشی سازمان های بین المللی، ضروری به نظر می رسد که قبل از پرداختن به بحث اصلی مربوط به ذخیره گاه ها، واژه ها و مفاهیم مربوط به حفاظت و حمایت و حراست مطلق و متعاقب آن طبقه بندی، بر اساس تعاریف سازمان جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) به اختصار شرح داده شود.
