مقاله در مورد جنگلهای هیرکانی خزری

بخشی از مقاله

جنگلهای هیرکانی خزری

جنگل درايران و راهكارهاي فني و اجراي جهت توسعه جنگل ها

جنگل پوشش گياهي است كه درختان عناصر اصلي آن را تشكيل مي دهند و از نظر فرم ظاهري وضعيت باطني به تيپهاي مختلف تقسيم ميشود بطوريكه شرايط اكولوژيكي خاصي از نظر فون و فلور و عوامل اقيليمي و خاك بر آنها حكمفرماست.
جنگل در ايران با پشنيه اي ديرينه در برگرفته از سنت ايران باستان ريشه در آئين، ملي،مذهبي،و باورها واعتقادات در ديني دارد.بطوريكه پيرها(درختان كهنسال) تاحال در جنگل هاي ايران هنوز هم مورد ستايش قرار مي گيرد. وجود آثار و ابنه هاي تاريخي،استفاده از چوپ آلات در ابنيه ها به قدمت تاريخي جنگل در ايران بر مي گردد و يا وجود باغات معروف و وجود درختان كهنسال در

مكانهاي مختلف واقع در مناطق رويشي جنگلهاي ايران مؤيد وجود جنگلهاي سر سبز در كشور بوده كه مقايسه آن با نواحي مجاور بيانگر عمق تخريب و فاجعه اي است كه در زمانهاي گذشته به مملكت ما وارد ساخته ، همه اين موارد ما را بر آن مي دارد تا امروزه با گسترش.صنعت،جمعيت و توسعه شهر نشيني در فكر توسعه پايدار و احياء جنگلهاي ايران زمين باشيم. و يا اگر بخواهيم به تاريخچه بيشتري از جنگل در ايران دست يابيم بايد به سفر نامه هاي مكتوب بزرگان و انديشمندان مراجعه نمايم بطوريكه ناصر خسرو در سفر نامه خود مي نويسيد وقتي از مغان خواستيم حركت كنيم وارد يك جنگل سر سبز و انبوه شديم و آنطرف خلخال و شمال كشور از جنگل خارج شديم و وجود درختان گهن در اين مناطق و يا اسمهاي محلي از جمله قره آغاج،سرواغاجي، و يا… موئد جنگل ايران مي باشد. جنگل و مرتع سرمايه عظيمي است براي كشورها بخصوص كشور ما كه نياز به توسعه دارد و بدون توجه به منابع سرمايه اي عظيم تجديد شونده از جمله جنگل و مرتع به

توسعه پايدار دست نخواهيم يافت و نبايد از اين موضوع و خطرات احتمالي كه بي توجهي و كم توجهي به قضيه دنبال دارد به سادگي گذشت ،لازم است بجاي توسعه بخشهاي موازي در كشور، و… به فكر راه اندازي مجدد وزارت منابع طبيعي و محيط زيست باشم لازم است ما در اينجا يادي از باني علوم منابع طبيعي درايران مرحوم دكتر كريم ساعي ببريم كه در سال 1317 تشكيلات اداره جنگل ها در ايران، توسط وي پايه گذاري شده و در جهت رسيدن به اهداف توسعه و حفاظت از جنگل هامي خواست نهالستاهاي در مناطق مختلف از جمله دشت نظير،چالوس،ولي آباد،

وعلمده، احداث نمايد كه به دليل اشغال ايران توسط متفقين، اين امر متوقف گرديد.
جنگلها در ايران به 5 منطقه با شرايط اقليمي متفاوت تقسيم بندي مي شود كه عبارتند از:
1- جنگلهاي منطقه هيركاني(خزري)
نوار سبز شمال کشور را همه می شناسند. جنگلهاي شمال ايران که گاه با نام جنگل های باستانی هم از آنها یاد می شود با مساحت در حدود يك مليون و هشتصد و چهل و هشت هزار هكتار در حاشیه جنوبی دریای خزر و در امتداد دامنه هاي شمالي رشته كوه البرز از استارا درغرب تا گليداغي در شرق قرار گرفته است . البته در گذشته سرتاسر جلگه هاي شمال ( حدفاصل درياي خزر تا البرز ) را نيز شامل مي شده است . تخریب انسانی از دو حاشیه فوقانی و پایینی جنگل در دهه های اخیر کاهش قابل توجه سطح این جنگلها را در پی داشته است.
از لحاظ تقسيم بندي جهاني اين جنگلها جزء جنگلهاي پهن برگ خزان كننده با اقليم نيمه مديترانه اي مرطوب هستند. ميانگين بارندگي ساليانه از 600 ميليمتر در شرق ( گرگان ) تا دو هزار میلیمتر در غرب جنگلها ( بندر انزلی ) در نوسان است . اصلی ترین درختان این جنگلها پهن برگ هستند. تعداد اندکی از درختان سوزنی برگ نیز در این جنگلها یافت می شوند. بلوط-شمشادستان، بلوط-ممرزستان و انجیلی- ممرزستان ، راشستان و لور و صدالبته جوامع دیگری نیز بصورت فرعی مانند افرا، ازاد، توسکا و ارس تشکیل دهنده این یادگار باستانی و طبیعی جهان آفرینش در شمال کشور هستند.

انجیلی ؛ یادگاری از دوران سوم زمینشناسی
درخت انجیلی با نام علمی Parrotia Persica از خانواده انجیلیها و از گیاهان بومی ایران است . خاستگاه آن جنگلهای هیرکانی شمال ایران و بازمانده دوران سوم زمینشناسی است . پاروت زیستشناسی آلمانی برای نخستین بار این گیاه را در دامنه کوه آرارات شناسایی کرد و به نام او نیز نامیده شد . رشد تنه و شاخههای آن نسبتاً کند است و نهایتاً به 15 متر میرسد . این درخت در زمان بلوغ به صورت گنبدی موزون در میآید و گاهی قطر تاج آن به 8 متر میرسد. شاخهها در جریان رشد افقی به صورت شبکهای پیچ در پیچ و حیرتانگیز و بسیار زیبا در می آیند . بهترین خاک برای رشد این گیاه ، محیطهای مرطوب و معتدل و در خاکهای غنی اسیدی است . درخت انجیلی در برابر آفات ، بیماری ، خشکسالی ، باد ، آلودگی و تنشهای شهری بسیار مقاوم است . درخت

انجیلی در فصل پاییز به رنگین کمانی از رنگهای صورتی ، قرمز ، نارنجی ، زرد و سبز در میآید و زیبایی خیره کنندهای می یابد . در زمستان نیز در هم تنیدگی شاخهها و خالهای خاکستری ، سبز ، سفید و قهوهای که بر روی پوست عریان درخت ظاهر میشوند جلوه دیگری به آن میدهد . در اوایل اسفند درخت انجیلی به شکوفه مینشیند . این شکوفههای بدون گلبرگ قرمز رنگ هستند و در زمستان خبر از بهار میآورند در حالی که در بازارهای اروپا و آمریکا برای زیبایی محیط سبز از این درخت استفاده میکنند و برای هر نهال کوچک انجیلی بیش از 50 یورو میپردازند ، معابر عمومی در ایران و حتی خیابانهای شهرهای شمالی ، با نخل و اکالیپتوس تزیین میشوند !
قائم مقام سازمان جنگل ها تثبيت کربن جو را يکي از مهم ترين کارکردهاي جنگل ها دانست و تاکيد کرد: بر اساس بررسي هاي انجام شده جنگل هاي ايران 381 ميليون تن کربن جو را در خود ذخيره کرده اند.
به گزارش ايسنا، دکتر شمس الله شريعت نژاد، معاون مناطق مرطوب و نيمه مرطوب سازمان جنگل ها با تاکيد بر اين که در اجراي طرح هاي جنگلداري پيام اول حفاظت است، افزود: مساحت کل جنگل هاي جهان بر اساس آخرين گزارش فائو، 3 ميليارد و 454 ميليون هکتار و متوسط سرانه جنگل هاي جهان 0/62 هکتار است.
وي با اشاره به اين که سرانه جنگل در 64 کشور که 2 ميليارد نفر جمعيت دارند، حدود يکهزار مترمربع است، افزود: 10 کشور جهان شامل روسيه، استراليا، برزيل، کنگو، کانادا، اندونزي، آم

ريکا، پرو، هند و چين، 75 درصد کل جنگل هاي جهان را در اختيار دارند.
قائم مقام سازمان جنگل ها با تاکيد بر اين که روند جنگل زدايي در دنيا از 1992 ميلادي که کنفرانس ريو برگزار شد، رو به کاهش است، افزود: از 14 ميليون هکتار جنگل قطع شده در جهان 7/3 ميليون هکتار حذف و 6/7 احيا مي شود که از اين ميزان 36 درصد جنگل هاي اوليه هستند و مابقي جنگل هاي دست خورده هستند.
وي تصريح کرد: سطح جنگل کاري در جهان 140 ميليون هکتار است يعني 3/8 درصد جنگله

اي جهان جنگل کاري است.
قائم مقام سازمان جنگلها به تنوع گونه اي در جنگل هاي جهان اشاره کرد و گفت: تنوع گونه اي در مناطق حاره اي و گرمسيري از 7 هزار و 780 گونه در جنگل هاي آمازون برزيل تا 3 گونه در ايسلند متغير است.
وي افزود: بر اساس تعريف فائو يعني مناطقي که حداقل تاج پوشش 10درصد به بالا باشد و توده جنگلي کمتر از نيم هکتار و درختان و درختچه ها کمتر از 5 متر نباشد مساحت جنگل هاي ايران 11 ميليون و 74 هزار و 554 هکتار است اما بر اساس تعريف سازمان جنگل ها که حداقل تاج پوشش 5 درصد به بالا درنظر گرفته شده است، وسعت جنگل هاي کشورمان حدود 14 ميليون هکتار است.
قائم مقام سازمان جنگل ها با تاکيد بر اين که در قانون آمده واگذاري جنگل مطلقا ممنوع است، افزود: سرانه جنگل در ايران 1600 متر براي هر نفر است اين در حالي است که سرانه جنگل در عربستان صفر درصد است.
وي افزايش جمعيت را عامل افزايش تخريب منابع طبيعي عنوان کرد و گفت: جمعيت جهان تا سال1950 ميلادي 2/5 ميليارد نفر بود که اين رقم از سال 1950 تا 2005ميلادي با 2/5 برابر افزايش به 6 ميليارد نفر رسيد. اين در حاليست که جمعيت 17 ميليوني ايران تا سال 1950، با رشدي 4/5 برابري تا سال 2005 ميلادي به 69 ميليون نفر رسيد.

قائم مقام سازمان جنگلها با اشاره به اين که جنگلهاي ايران بجز لکه هاي بسيار بسيار کم جنگلهاي جلگه اي در گيلان داراي مالکيت دولتي است، خاطرنشان کرد: جنگلهاي توليدي ايران حدود يک ميليون و 500 هزار هکتار است و مابقي جنگل ها در کشور کاربري حفاظتي و حفظ آب و خاک، تفريحي و تفرجي و گردشگري دارند.
وي افزود: سطح جنگل هايي که به دليل تنوع زيستي خاص در کشور حفاظت مي شوند 153 هزار هکتار و جنگل کاري هاي توليدي کشور ما 616 هزار هکتار است.
قائم مقام سازمان جنگلها تصريح کرد: حجم چوب جنگل هاي کشور 527 ميليون متر مکعب است و حجم چوب جنگلهاي تجارتي ما 405 ميليون متر مکعب است.
وي وسعت جنگل هاي شمال کشور که به جنگل هاي ناحيه رويشي هيرکاني يا خزري شهرت دارد را يک ميليون و 847 هزار و 886 هکتار عنوان کرد و گفت: اين جنگل ها در نيمرخ شمالي البرز از آستارا در غرب تا گليداغي در شرق بطول تقريبي 800 کيلومتر و عرض 20 تا 70 کيلومتر را پوشش مي دهد. از سوي ديگر جنگل هاي خزري از سطح دريا تا ارتفاع حدود 2 هزار و 800 متر گسترش يافته و غالبا از تيپ هاي آميخته راش، ممرز، بلوط ، افرا و توسکا تشکيل شده است.

قائم مقام سازمان جنگلها به کاهش مساحت جنگل هاي شمال کشور اشاره کرد و گفت: بر اساس عکس هاي ماهواره اي طي سال هاي 1334 تا 1373 يعني در طول 40 سال مساحت جنگل هاي خزري 240 هزار و 673 هکتار معادل 11/5 درصد کاهش داشته است که اين رقم طي سال هاي 46 تا 73 رشد شتابان 7/1 درصدي داشته است.
وي تصريح کرد: 78 درصد جنگل هاي شمال جزو جنگل هاي توليدي، 12 درصد حفاظتي و 10 درصد حمايتي و ذخيره گاهي هستند.

وي خاطرنشان کرد: بر اساس اين رويکرد طي سالهاي 68 تا 85 مساحت طرح هاي جنگلداري 93/8 درصد افزايش، برداشت 47 درصد کاهش و برداشت در واحد سطح 2/1 درصد کاهش داشته است.
قائم مقام سازمان جنگل ها به طرح ملي صيانت از جنگلهاي شمال کشور اشاره کرد و گفت: بر اين اساس حفاظت و حمايت جنگل هاي شمال، توسعه و افزايش سطح جنگل هاي شمال، ايجاد پايگاه اطلاعات مکانيزه جنگل هاي شمال، توليد و تامين نهال هاي جنگلي و تهيه طرح هاي جنگلداري در دستورکار قرار گرفته است. از سوي ديگر بر اساس طرح ملي خروج دام از جنگل و ساماندهي جنگل نشينان شمال کشور خريد دامسرا و خانه سرا، خروج دام از جنگل از طريق پرداخت مابه ازا» و خريد مستثنيات عملياتي شده است.
اين جنگلها در شمال كشور در جنوب درياي خزر قرار دارند و بعلت داشتن آب و هواي مرطوب و معتدل و خاكهاي مناسب از استعداد بالاي برخوردار ميباشد. طول اين جنگلها حدودا 8000 كيلوم

تر است كه از گيلداغي (گرگان) شروع شده به شهر مرزي آستارا ختم ميشود و لازم است بدانيد كه گونه هاي غالب و عمده درختي و درختچه اي آن عبارتند از راش،ممرز،بلند مازو،توسكاي ييلاقي،توسكاي قشلاقي،ونمدار،شمشاد،لرك،انجيلي،آزاد ،خردمندي لور،كچف و…كه در صنابع مختلف كاربرد داشته و اكثرا بصورت بذري رشدونمووتكثيرمي يابند.

2- جنگلهاي منطقه ارسباران:
اين جنگلها درشمالغربي ايران ودراستانهاي آذربايجانشرقي و اردبيل واقع شده كه داراي آب و هواي نيمه مرطوب وسردمي باشند.اين جنگلها از نظر حفاظت خاك، تنظيم هيدرولوژي آبهاي سطحي و زير زميني و تأمين قسمتي از نيازهاي هيزمي و چوبي منطقه ،بخصوص درحفاظت از حيات وحش و تتوع بيولوژيكي نقش بسيار مهمي دارند.كه ميتوان به گونه هاي،بلوط،ممرز،ون،نارون،بداغ،هفت كول،ذغال اخته ،صنوبر،فندق، و سرخدار اشاره نمود.
3- جنگلهاي مناطق زاكرس:
اين جنگلها در غرب و جنوب كشور سوار بر كوههاي سر به فلك كشيده زاكرس دراستانهاي آذربايجان غربي،كرمانشاه،كردستان،فارس،چهارمحال بختياري،ياسوج و شمال استان خوزستان استقرار يافته و اين مناطق از نظر اقليم داراي آب و هواي نيم خشك با زمستان معتدل مي باشد از نظروسعت درمقايسه با مناطق ،رتبه اول را دارا بوده وازنظرحفاظت خاك تنظيم هيدرولوژي آبهاي سطحي و زير زميني و حفظ حيات وحش و توليد محصولات فرعي و غيره اهميت زيادي دارد. رودخانه هاي بزرگي از قبيل رود كارون،كرخه،زاينده رود از اين جنگلها سر چشمه مي گيرند و گونه هاي عمده اين جنگلها عبارتند از بلوط هاي غرب،انبه،بادام،داغداغان،وليك،ون وغيره،
4- جنگلهاي منطقه ايراني –توراني
اين جنگلهاي در استانهاي مركزي- غربي و خراسان و آذربايجان واقع شده اند.كه برحسب شرايط توپوگرافي و نوع گونه به دو زير منطقه كوهستاني وجلگه اي تقسيم شده اند كه در زير منطقه كوهستاني گونه هاي ارس گسترش يافته است. اين زير منطقه آب و هواي خشك و سرد دارد و ميزان بارندگي درآن حدود 400 ميليمتر با تابستان معتدل است. اما در زير منطقه جلگه اي آب وهوا كويري با تابستان گرم حاكم است .گونه هاي عمده زير منطقه جلگه اي عبارتند از

گز،نارون،داغداغان،بادام،بيد،وكيك،نبه و…
5- منطقه جنگلهاي خليخ عمان
اين جنگل همانطوريكه از اسمش پيداست در جنوب كشور در استانهاي خوزستان،بوشهر،هرمزگان،سيستان و بلوچستان قرار دارد.‌ آب وهوا ي بيشتر اين جنگلها نيمه استوايي وگونه هاي حاكم،آكاسيا،كهور،كنار،حرا،كهورك… حالا كه با جنگلهاي ايران آشنا شديم و حوزه گستره و گونه هاي غالب را ملاحظه نموديم بهتراست براي كشوري به اين عزمت و جنگلهاي با اين هيبت و پرشگوه راهكاري فني و اجراي در جهت توسعه آنها ارائه گردد.
با توجه به وجود نواحي رويشي متفاوت و شرايط اقليمي و خاكي مختلف كشورمان كه در

بالا به آنها اشار شده نياز به دقت در تعيين شيوه ها و راهكاري مناسب و اصولي تحت عنوان برنامه هاي اجراي و فني مي باشد كه بتواند تامين كننده اهداف مختلف سازمان از جمله توليد چوپ براي رفع نياز كشور، محصولات فرعي، تعيين گونه هاي سازگار و قابل تكثير، حفظ آب و خاك و بهروري ازجنگل ها موجود،بهره گيري از مواهب طبيعي تحت عنوان پارك ها، احداث نهالستانها و مراكز تحقيقاتي،توسعه جنگل ها،خروج دام از جنگلها و ……. باشد.
براي ارائه برنامه توسعه اي فني لازم است، برنامه ها قيلي مورد ارزيابي ، نقد و تجزيه تحليل قرار گرفته و با استفاده ازسياست هاي گذشته و شيوه هاي مثبت و موثر آن حركت نمايم اگر نگاهي كوتاه به برنامه هائ اول و دوم و سوم توسعه اجتماعي اقتصادي و فرهنگي كشور در بخش جنگل را داشته باشيم مي بينيم كه حدودا 4 سال جنگل كاري در ايران دچاره وقفه شده و فعاليت هاي چشم گيري دراين زمينه بعمل نيامده است ولي از سالهاي 62 به بعد حركت اصولي و برنامه در كشور با شتاب فزآينده ي صورت گرفته است كه آن جمله مي توان به توليد و تجهيز نهال و نهالستانها اشاره نمود ( بايداذعان داشت كه گام مهم و اساسي درصيانت از جنگلها ،وجود نهادها و نهالهاي اصلاح شده براي جايگزين نمودن نهال از بين رفته ، جلوگيري براي از بين رفتن گونه ها سازگار موجود مي باشد) از ديگر حركتهاي برنامه اول توسعه ايجاد جنگلهاي دست كاشت و توسعه فضاي سبز،كمر بند سبز وايجادنوارهاي حفاظتي در اراضي جلگه اي و مزروعي مي باشد

. برنامه اول توسعه اجتماعي،اقتصادي و فرهنگي تحولي جديد در امر جنگل كاري كشور بوجود آورد كه از اهم سياست هاي متخد،در اين برنامه مي توان به احداث و تجهيز و راه اندازي مركز بدر خزر،برنامه ريزي در خصوص پارك ها و ذخاير جنگلي و جلب مشاركت مردم (هر چند محدود) اشاره نمود دربرنامه دوم توسعه اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي گامي جلوتر از برنامه اول بوده و توانسته تحولي در سياست هاي فني و اجراي بوجود آورد. از جمله ادامه فعاليت هاي برنامه اول،تعديل و

جلوگيري از قطع يكسره درختان جهت جلوگيري از نابودي نسلهاي سازگار،ارائه برنامه كاشت گونه هاي سازگار،گرايش بسوي كاشت درختان تركيبي وپهن برگ و بومي،توليد گونه هاي جنگلي كمياب و تدوين برنامه احياء و توسعه ايران در افق 1400 در تمام نقاط كشور از برنامه هاي توسعه دوم مي باشد.