بخشی از مقاله
ناشناخته‌هاي مسجدجامع اصفهان
اشياء به دست آمده از كاوشهاي باستان شناسي مسجدجامع اصفهان در پيشاز انقلاب ،سومين فصل مطالعاتي خود را پشتسرگذاشت.مطالعه روي اشياء غيرسفالي اين مسجد تاريخي نيز آغاز شد. اين مطالعات باعث ميشود ناشناخته‌هاي زيادي از اين مسجد تاريخي و باستاني آشكار شود.
سومين فصل مطالعه سفالهاي به دست‌آمده از حفاري‌هاي باستانشناسي پيش از انقلاب در مسجد جامع اصفهان كه به جداسازي سفالهاي ويژه از ميان 70 هزار سفال شاخص مربوط مي‌شد، با حضور دوباره پروفسور جنيتو به ايران انجام گرفت .در همين حال اشياء غير سفالي نيز مورد مطالعه قرار گرفتند.
«فريبا سعيدي»، مدير دفتر باستانشناسي مسجدجامع اصفهان دراين‌باره به ميراث خبر گفت: «در سومين فصل مطالعاتي كه توسط هيات ايراني و ايتاليايي حدود 25 روز به طول انجاميد، علاوه بر جداسازي سفالهاي ويژه از ميان سفالهاي شاخص، مطالعه روي اشياء غير سفالي نيز آغاز شد.»
وي افزود: «مطالعه براي جداسازي سفالهاي ويژه از ميان سفالهاي شاخص كه سال پيش تعداد آنها به 70 هزار رسيده بود پايان يافته اما هنوز آمار دقيق سفالهاي ويژه از سوي هيات باستانشناسي ايتاليايي داده نشده است.»
در نخستين فصل مطالعاتي سفالهاي كشف شده در مسجدجامع، از ميان يک ميليون سفال و شي باستاني به دست آمده از حفاري هاي پيش از انقلاب كه بين سال هاي 1972 تا 1977 توسط "آرتور پوپ"، ايران شناس مشهور جهان و "شرارتو" در حفاري‌هاي باستانشناسي به دست‌آمد، 521 هزار سفال طبقه بندي شد كه از ميان اين تعداد حدود 70 هزار سفال شاخص جداسازي شدند.
سعيدي در مورد مطالعه روي اشياء غير سفالي به ميراث خبر گفت: «مطالعه روي اين اشياء، غيراز استخوان‌ها آغاز شد كه در اين ميان مي‌توان از اشياء فلزي، چوبي، سنگي، چرم و كاغذ نام برد.»
به گفته مدير دفتر باستانشناسي مسجدجامع اصفهان، اشياء غير سفالي مورد مطالعه قرار است طي رايزني با دانشگاه اصفهان، توسط كارشناسان اين دانشگاه مرمت شوند.
از ميان اين اشياء دو شي فلزي كه احتمالا يكي از آنها بشقاب و ديگري كشكول است به همراه تعدادي سرقليان و مهره‌هاي تسبيح از جنس چوب، سنگ و خمير شيشه مورد مطالعه قرار گرفت.
هيات ايتاليايي از سال گذشته به سرپرستي پروفسور جنيتو به همراه هيات ايراني مطالعه روي اشياء باستاني به دست‌آمده از كاوشهاي باستانشناسي مسجدجامع اصفهان را آغاز كردند كه تا كنون نتايج قابل توجهي را در پي داشته است. هيات مشترك ايران و ايتاليا سال گذشته همايشي را دراين زمينه برگزار كردند.
مسجد جامع اصفهان يکي از مهمترين مساجد جهان محسوب مي شود که يادآور معماري سلجوقي تا قاجار است.
مطالعات باستانشناسي نشان مي‌دهد كه در محل فعلي مسجد پيشتر آتشكده‌اي قرار داشته كه هنوز آثار آن زير اين مسجد شكوهمند باقي مانده است.
مسجد جامع اصفهان در سفرنامه "رابرت بایرن"
گنبد بزرگ و تخم مرغی شکل مسجد جامع اصفهان از آجرهایی ساخته شده است و این مظهر هنر خیره کننده گنبدهای اسلامی است.
رابرت بایرن در سال 1133 میلادی با کریستوفر سایکس عازم سفر به ایران و افغانستان شد. بایرن در طول سفرش، سفرنامه سفر به کرانه های جیحون را تدوین کرده است. این مجموعه اطلاعات ارزنده ای درباره مساجد سرزمین های اسلامی و کشور دارد.
مسجد جامع اصفهان در سفرنامه سفر به کرانه های جیحون این گونه معرفی شده است: این مسجد که در مرکز شهر اصفهان قرار دارد در سده یازدهم ساخته شده است. زیبایی رنگ های دوران صفوی مانند رنگ های دوران تیموری در برابر شکوه و عظمت این بنا رنگ می بازد بیشتر قسمت های آن عاری از ظرافت و زیبایی است.
گنبد بزرگ و تخم مرغی شکل آن از آجرهایی ساخته شده است و این مظهر هنر خیره کننده گنبدهای اسلامی است. تفاوت موجود بین دو اتاق گنبدی شکل مسجد جامع بیان گرایی وجه تمایز است. هر دو اتاق گنبدی هم زمان و دراواخر قرن یازدهم ساخته شده اند.
در اتاق گنبدی بزرگ تر که شبستان اصلی مسجد است، دوازده ستون عظیم در نبردی پرومته وار وزن گنبد را تحمل می کنند. این گنبد را با اتاق گنبدی شکل کوچک تری بسنجید که در واقع مقبره ای است که در دل این مسجد جا گرفته است.
مساحت داخل آن سه متر مربع و ارتفاع آن هجده متر است، حجم آن یک سوم آن اتاق گنبدی دیگر است. اتاق گنبدی بزرگتر در مقیاسی ساخته شده که تجربه لازم برای آن خیلی کم و نه خیلی زیاد بوده در آن دوره ای که در ساختمان از عامل بزرگی غیر ضروری استفاده نشده است، ولی جاذبه های شکوه و زیبایی بیش از اندازه را دارد به گونه ای که هر جزء آن مثل عضلات ورزش کاری ورزیده با دقتی بسیار کار خودش را انجام می دهد بی آنکه تلاشش در این راه پوشیده بماند، ظرافت بیش از حد ممکن بود به چنین نتیجه ای بیانجامد ولی ظرافت این بنا با والاترین ارزش های ذهنی تطابق دارد.
این بنا کمال هنر معماری است. این فضای کوچک داخلی به آن کمالی که خارج از معماری کلاسیک اروپا امکانش در ذهن من وجود داشت، نزدیک تر است مصالح به کار رفته در این اتاق گنبدی شکل حکایت از صرفه جویی دارد. آجرهای کوچک و محکمی به رنگ خاکستری که تزیینات نوشته ها و گچ بری های کوفی اش درست در جایی که باید قرار گرفته اند.
این اتاق گنبدی از یک رشته طاق قومی تشکیل شده در وسط هر دیوار یک طاق بزرگ در هر گوشه دو طاق باریک و در هر سه کنج چهار طاق خیلی کوچک، هشت طاق در قسمت هر سه کنج و شانزده طاق بالای سه کنج ها قرار دارد که گنبد روی آنها واقع شده است. ابداعات فیروز آباد در این جا بسط یافته و باز هم بسط می یابد تا آن که معماری ایرانی در قرن هجدهم نابود می شود.
به استناد نوشته های دور گنبد این مقبره را ابوالغنایم مرزبان، وزیر ملک شاه در سال 1088 ميلادي ساخته است. در سال 1612 ميلادي شاه عباس سرگرم ساختن مسجد شاه در جنوب غربی میدان شاه بود که آن حجم بزرگ آبی و آن کاشی کاری وسیع با تزیینات گل و گیاه، یکی از آن منظره های شرقی را به وجود آورده اند که دوستداران عمر خیام آن را بسیار عزیز می دارند، زیبا و حتی به قولی باشکوه است.
در هر حال شاه عباس در سال 1618 ميلادي مسجد دیگری در جنوب شرقی میدان ساخت که نام شیخ لطف الله را بر آن نهاد. این بنا از نظر هنر و معماری قطب مخالف اتاق گنبدی کوچک مسجد جامع است.
منبع: مسجد در سفرنامه ها به کوشش دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون های فرهنگی و هنری مساجد، سفر به کرانه های جیحون اثر رابرت بایرن، ترجمه لی لا سازگار.
مسجد جامع اصفهان دايرهالمعارف معماري ايران
يك استاد رشته‌ي معماري با بيان اين‌كه مسجد جامع اصفهان همزاد و آيينه‌ي تغييرات اين شهر است، گفت: اين مسجد مهمترين مركز سياسي و اجتماعي اصفهان در طول تاريخ بوده، حتا دچار آتش‌سوزي شده و حمله‌ي مغول را نيز به خود ديده است.
به گزارش خبرنگار بخش ميراث فرهنگي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) در اصفهان، دكتر باقر آيت‌الله‌زاده شيرازي در مسجد جامع اصفهان اظهار داشت: اصفهان پيش از اسلام از دو شهر كوچك و 16 روستا تشكيل شده بود. مسلمانان در ابتداي ورود به اصفهان در روستايي به‌نام خوش نيان، نخستين مسجد را ساختند.
وي ادامه داد: مسجد جامع اصفهان در سال 156 هجري قمري در مساحتي حدود پنج يا شش هزار متر مربع ساخته و در سال 224 هجري قمري اين مسجد از نو در مساحتي حدود يك هكتار بازسازي شد.
او بيان كرد: مسجد فضايي پاك، محدود و جهت‌دار است. در تاريخ آمده كه مسجد جامع اصفهان نه‌تنها محل عبادت بوده، بلكه در آن، جلسه‌هاي درس بزرگان هم برپا مي‌شده و حتا در متون ذكر شده كه پاي هر ستون مسجد جامع اصفهان حلقه‌ي درسي بوده است.
رييس موسسه‌ي ايكوموس ايران شهر اصفهان را زاييده‌ي دوره اسلامي دانست و افزود: نظام شهرسازي اصفهان براساس نيازهاي اجتماعي و سياسي حاكمان به‌وجود آمده و تغييرات كالبدي مسجد جامع اصفهان نيز نشان از تغييرات سياسي و اجتماعي در طول تاريخ اصفهان دارد.
وي توضيح داد: بيشترين اين تغييرات در قرن پنجم هجري قمري توسط سلسله‌ي سلجوقيان انجام شده‌اند. امپراطوري سلجوقي به‌عنوان نخستين امپراطوري سكولار، گرچه دست به تخريب مسجد جامع اصفهان نزد، اما تغييرات زيادي در آن به‌وجود آورد.
اين استاد معماري با بيان اين‌كه مسجد جامع اصفهان، دايرهالمعارف معماري ايران است، گفت: سازه‌ي گنبد، پيش از اسلام نيز در معماري ايراني وجود داشته است. با ورود اسلام به ايران نه‌تنها اين دين با مظاهر فرهنگ ايراني به مقابله برنخواست، بلكه آن دسته از جلوه‌هاي فرهنگ مانند گنبد را در بناهاي مذهبي مورد استفاده قرار داد.
وي اظهار داشت: تا پيش از ورود سلجوقيان به اصفهان، مسجد جامع تنها از يك شبستان بدون گنبد تشكيل شده بود؛ اما با ورود سلجوقيان به‌عنوان امپراطوري كه چهار مذهب جهان اسلام را مي‌خواست پوشش دهد، در معماري مسجد جامع تغييراتي به‌وجود آمد؛ تا اين مسجد به‌عنوان مسجدي جهاني فضايي مطلوب براي هر چهار فرقه باشد.
او افزود: در اين زمان، مسجد جامع داراي گنبد شد و اين يك تغيير ساده نبود، بلكه نمادي از تغيير قدرت حاكم بر ايران بود كه مي‌خواست، اصفهان را به‌عنوان پايتخت خود انتخاب كند. در اين دوره، مسجد جامع اصفهان كه به‌شيوه‌ي مسجد النبي ساخته شده بود، به تقليد از معماري ايران داراي چهار ايوان شد كه فضاي مسجد را از هم تفكيك مي‌كردند و اين‌گونه، سلسله‌ي سلجوقي نخستين حضور پررنگ خود را در اصفهان تثبيت كرد.
به گفته‌ي آيت‌الله‌زاده شيرازي دوره‌ي سلجوقيان در سرنوشت معماري مسجدها در اصفهان تاثير به‌سزايي داشت و مسجدسازي اصفهان از مسجدسازي به سبك مسجد النبي به مسجدسازي چهار ايواني تبديل شد.
وي ادامه داد: بعد از شهادت حضرت علي (ع) و كشته شدن معاويه و ابوسفيان، محدوده‌اي مقابل محراب تعيين شد كه جايگاه امام جماعت را از صفوف مردم جدا مي‌كرد و اين‌گونه از جان امام جماعت محافظت مي‌شد.
او اضافه كرد: در زمان آل بويه قسمتي از حياط مسجد جامع اصفهان به شبستان اضافه و اين مسجد به‌عنوان مسجد كبير شهر مطرح شد. در اين زمان، مسجد صغير شهر اصفهان (مسجد حكيم كنوني) ساخته شد.
مسجد جامع
قديمیترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعميرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفويان مربوط می شود . اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بويه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همين کاوش ها آثار قبل از اسلام نيز کشف شده است. مسجد دارای وروديهای متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخشهايی از بافت پيرامون آن مربوط می کند اين ورودیها همه در يک زمان ساخته نشده اند و هر يک در مقطعی از تاريخ و در ارتباط با ساختمان درون و بيرون بنا به وجود آمده اند. گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند
بيانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد.مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است يکی از بهترين آثاری به شمار می رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
چهار ايوان اطراف ميدان مشخص کننده شيوه مسجد سازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درويش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق ناميده می شوند با تزئينات مقرنس سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می دارد.
نمای داخلی صحن مسجد و کاشيکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نيز مربوط به همين زمان می باشند . به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زير می باشد:
- شبستان مسجد : اين شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبريهای بسيار زيبا تزئين شده است. اين قسمت مربوط به عصر ديلميان است.
- گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ايوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است. اين گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ايوانی که در جلوی اين گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گرديده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکيب شده است. اين گنبد دارای زيباترين طرحهای تزئينی ساخته شده از آجر و گچ ميباشد.
- گنبدی که در بخش شمالی حياط مسجد واقع شده و قرينه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گرديده است. احداث اين گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک يکی ديگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.
- ايوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئينات آن مربوط به عصر قراقويونلو و صفوی است. در اين قسمت کتيبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفويان به چشم می خورد.
- ايوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفويان با کاشيکاری تزئين شده است . در اين صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعليق که به تاريخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسين کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسيار زيبا و با امضاء محمد امين اصفهانی نوشته شده است.
با مطالعه اين عبارات و دقت در خطوط بنائی اين ابيات بسيار زيبا مشخص می گردد.چون نامه جرم ما به هم پيچيدند بردند و به ميزان عمل سنجيدندبيش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشيدند
رو به روی اين ايوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و يازدهم هجری قمری در دوران حکومت ايلخانان و صفويه تزئيناتی به آن اضافه شده است.
اين ايوان فاقد تزئينات کاشيکاری است و با مقرنس های آجری تزئين شده است. در اين ايوان سنگ مرمر يکپارچه نفيسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتيبه هايی نوشته شده است. در منتهی اليه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتيبه تاريخی هلال ايوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند. تاريخ اين کتيبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزيز التقی الحافظ می باشد.
در سقف اين صفه خطوط تزئينی و تاريخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزينبی نوشته شده است . علاوه بر آن در اين صفه نام استاد کاران ديگر همچون حسن کاروان کاشيکار و کوهيار الابرقوهی خطاط کتيبه محراب صفه به چشم می خورد.
- در شمال ايوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زيباترين محراب گچبری مسجد را در بر دارد . اين شبستان که به مسجد الجايتو نيز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ايرانی در جهان از شهرتی عظيم برخوردار است. بر اين محراب زيبا نام سلطان محمد خدابنده ايلخان مشهوری که قبل از تشرف به دين اسلام لقب الجايتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده ناميد و وزير دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن يعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.
زيباترين منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نيز در اين مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است. از مسجد اولجايتو به شبستان زمستانی بيت الشتاء می رسيم که به موجب کتيبه سر در آن در زمان تيموريان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همين علت به شبستان عماد نيز معروف است اين شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خيمه ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق يک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مين میکند.
شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظيم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخريب گرديده که مجدداً به شيوه اول بازسازی شده است.
- اين اثر نفيس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهميت بسياری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است. اين شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل اين مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسيله معماران و مهندسين و باستان شناسان مشهور جهان و ايران به رشته تحرير در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.
به طور کلی به همان اندازه که ميدان نقش جهان و عمارات تاريخی اطراف آن ياد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پيرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقيان و روزگار پيش از آن را بيان می دارد.
يكى از مهمترين بناهاي عصر صفويه كه پيشتر به نامهاي مسجد شاه، مسجد سلطانى جديد و جامع عباسى شهرت داشت. اين مسجد در ضلع جنوبى ميدان نقش جهان واقع شده است و چنانكه از مآخذ برمى‌آيد، بناي آن در سومين مرحله از اجراي طرح ميدان نقش‌جهان به‌فرمان شاه عباس‌بزرگ (سل 996- 1038ق/ 1588-1629م)آغاز گرديده، و در دورة شاه‌صفى(سل 1038-1052ق/ 1629-1642م) به پايان رسيده است.
به گفتة منجم، ساختمان مسجد در 15 صفر 1020ق/19 آوريل 1611م با تهية «اسباب و آلات و مصالح بناء» آغاز گرديد (ص 411). به استناد كتيبة كاشى معرق سر در كه به خط ثلث عليرضا عباسى است، نخستين بخش بنا، يعنى ورودي اصلى، در تاريخ 1025ق/1616م احداث شد، اما بنابر كتيبة ايوان غربى كه به خط محمدرضا امامى است، تكميل بناي داخلى مسجد تا 1040ق/1630م، ادامه يافت و با نصب ازاره‌هاي مرمرين آن در حدود سال 1047ق/1637م، در زمان شاه صفى خاتمه پذيرفت (هنرفر، 427، 429؛ گدار، .(II(1)/109-112
درِ نقره‌پوش ورودي مسجد با نقشهاي تزيينى و اشعار فارسى، سرودة «واهب»، به خط نستعليق برجسته (احتمالاً به قلم عبدالرشيد ديلمى، معروف به رشيدا)، نيز از آثار دورة شاه صفى است كه در 1046ق/1636م به اتمام رسيده، و نصب شده است (هنرفر، 433- 434).
ديگر كتيبه‌هاي مسجد به خط معروف‌ترين خوشنويسان عصر صفوي است كه در برخى از آنها نام كاتب و تاريخ كتابت نيز آمده است، از جمله محمدرضا امامى در كتيبه‌هاي ذيل كتيبة اصلى سر در (بدون تاريخ)، محرابهاي شبستان شرقى، ايوان غربى، محراب شبستان‌ِ زمستانى غربى (1077ق)، ايوان جنوبى و محراب مدرسة ناصري، درِ جنوب شرقى مسجد، سر درِ بيرونى مدرسة سليمانيه، درِ جنوب غربى مسجد (1078ق) (همو، 441-443، 451، 455، 457)؛ عبدالباقى تبريزي در كتيبه‌هاي داخلى ايوان و گنبد جنوبى، ايوان شمالى و گنبد غربى (1035 و 1036ق) (همو، 438-451)؛ محمدصالح اصفهانى در كتيبة بالاي محراب اصلى و محراب گنبد شرقى (1038ق)؛ محمد محسن امامى در كتيبة داخل محراب ايوان جنوبى مدرسة ناصري (1095ق) (همو، 450، 454- 455).
مسجد امام اصفهان مسجدي است 4 ايوانى به ابعاد 100ئ130 متر (بدون محاسبة زيربناي مدخل) با صحنى وسيع (70 ئ 70 متر) (بلر، مشتمل بر طاقگان در هر ضلع و ايوانى در مركز هر طاقگان. ايوان جنوبى با دو منارة باريك و بلند به ارتفاع 48 متر (نيكزاد، 98) كه در هر جبهة آن پيشنماي گنبدي عظيم با 52 متر ارتفاع از سطح زمين و 25 متر قطر خارجى، شبستان را تشكيل مى‌دهد (بلر، 189 ؛ پاپادوپولو، .(515 گنبد دو پوستة پيازي با 14 متر اختلاف ارتفاع ميان دو پوستة بيرونى و درونى (همانجا)، بر روي گريو استوانه‌اي سوار شده كه خود بر مرحلة انتقالى 16 ضلعى قرار گرفته است. در دو جانب شبستان مسجد كه خود محراب و منبري رفيع در آن قرار دارد، دو شبستان زمستانى مستطيل شكل واقع است كه هر
يك به 8 فضا با طاق قوسى روي ستونهاي سنگى تقسيم مى‌شود. دو ايوان شرقى و غربى به خلاف شيوه‌هاي مرسوم در مساجد ايران به اطاقهاي گنبددار منتهى مى‌گردند كه احتمالاً از طرح مسجد جامع تيموري سمرقند، معروف به بى‌بى خانم، اقتباس شده است (بلر، همانجا). ايوان شمالى مسجد از طريق دهليزي به ورودي اصلى كه بر روي ميدان باز مى‌شود، متصل است. در سمت شمال شرقى آن دهليزي طاقدار به صحن كوچكى راه دارد كه مختص آبريزگاه است.
