بخشی از مقاله
چکیده
بیتردید یکی از ذخایر گرانبهاي هر ملتی، نسخههاي خطی است، که از گذشتگان بر جاي مانده و حفظ و تلاش در تصحیح آنها بر آیندگان واجب است. اگرچه تاکنون شماري از این آثار به کوشش پژوهندگان از کنج انزواي کتابخانهها به در آمده و گنج پویندگان دانش شده، اما هنوز بسیارند آثاري که گمنام مانده و تلاشی بایسته و بسزا براي معرفی آنها صورت نگرفته است. یکی از این آثار گرانبها، منظومهاي است به نام در مکنون اثر سید صدرالدین کاشف دزفولی - م. - 1258 در قالب مثنوي و بیان عشق عارفانه به شیوة دهنامهنویسی، که تاکنون معرفی نشده است.
این دهنامه در دورة قاجاریه سروده شده و از جهت ادبی و عرفانی اهمیت فراوانی دارد. تنها نسخه خطی موجود آن، که در اختیار نگارنده قرار گرفته، متعلق به کتابخانه ملی ملک است و تاکنون به چاپ نرسیده است. در این پژوهش تلاش نگارنده بر آن است که براي نخستین بار این دهنامه نو را معرفی کند. بنابراین پس از تعریف دهنامه و مروري بر پیشینه دهنامه نویسی در ادب فارسی، چگونگی ساختار و محتواي این دهنامه نو بررسی میشود و در ضمن گفتار، به شرح حال سید صدرالدین کاشف نیز نگاهی اجمالی خواهد شد.
واژگان کلیدي: دهنامه نویسی، در مکنون، سیدصدرالدین کاشف، دزفول، نسخ خطی، ادبیات غنایی
پیشینه تحقیق
پس از جستجوي فراوان روشن شد که تاکنون بررسی مفصل و مشروح و مستقلی در خصوص دهنامه نویسی صورت نگرفته است؛ اما به طور پراکنده مطالبی در این موضوع در برخی کتابها دیده میشود مانند پژوهشهاي ذبیحاالله صفا در کتاب تاریخ ادبیات در ایران و رستگار فسایی در کتاب انواع شعر فارسی. علاوه بر این، مقالههایی نیز تاکنون در خصوص دهنامهنویسی منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:
-1 ده نامهنویسی در ادب فارسی و ده نامه شاه شجاع از مهري باقري.
-2 ده نامهگویی در ادب پارسی و دهنامه حریري، از رشید عیوضی.
-3 سیر تطور دهنامه و سینامه سرایی در شعر فارسی با تکیه بر تحلیل ساختاري و محتوایی از علی اصغر باباصفري و بتول حیدري.
-4 محب و محبوب منظومه غنایی نفیس و ناشناخته از احمدرضا یلمهها.
-5 تحلیل دهنامههاي ادب فارسی از دیدگاه انواع ادبی از محبوبه خراسانی و فریده داودي مقدم. -6 دهنامهسرایی در ادبیات فارسی از رضا فرصتی جویباري.
مقدمه
دهنامه گونهاي است از ادبیات غنایی در قالب مثنوي که معمولا مشتمل بر ده نامه میان عاشق و معشوق است. دهنامهها با مقدمهاي در توحید و ستایش پیامبر اکرم - ص - آغاز شده و سپس با پنج نامه از عاشق و پنج جواب از معشوق ادامه مییابد . عاشق در نامههایش، از بیقراري و سوز و گداز خود سخن میپردازد و معشوق هر چند در ابتداي امر از سر استغنا با سخنهاي سخت و درشت، وجود عاشق را در هم میشکند، اما در انتها با وي از سر لطف و مهر در میآید؛مهري که شاید بتوان گفت نتیجه آن شکستگی است. در دهنامهها غزلیاتی نیز در ضمن مثنوي گنجانده شده است؛ ابیاتی که اگرچه بر همان وزن مثنوي است، اما به لحاظ قوافی، از غزل پیروي میکند.
اصطلاح دهنامه نخستین بار در منظومه ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی دیده میشود؛ هنگامی که ویس از دبیر خود، مشکین میخواهد با نامهاي از زبان خامه، شرح درد و رنج مهجوري او را براي رامین بنویسد: کنون ده در بخواهم گفت نامه به گفتاري که خون بارد ز خامه با این وجود از آنجا که نامهها فقط بخشی از کل این منظومه را تشکیل میدهند، نمیتوان آن را ده نامه مستقلی در ادب پارسی به شمار آورد. دکتر صفا، عشاقنامه عراقی را » منشأ ایجاد منظومههایی به نام دهنامه« میداند. - صفا، - 123 : 1361 در قرن هشتم شیوة نامهنگاري به گونهاي خاص و نو مورد توجه شاعران قرار گرفت و این قرن را باید اوج پیدایش ده-نامهها دانست. کهنترین دهنامه که به این شیوة نو سروده شده، دهنامه اوحدي مراغهاي - م. - 738 است. وي در ابیاتی از دهنامه خود، ضمن اذعان به وجود دهنامههاي پیشین، به تازگی روش خود با این ابیات توجه کرده و میگوید:
دل از دهنامههاي کهنه سیر است بگو دهنامهاي شیرین که دیر است
حدیثی تازه کن از سینه نو سماطی درکش از لوزینه نو
ده نامههاي شناخته شده
هر چند در تعداد دهنامههاي موجود، اختلاف نظر وجود دارد، اما میتوان گفت بیشتر منابع، در سیزده دهنامه اتفاق نظر دارند:
-1 عشاقنامه فخرالدین عراقی که میان سالهاي 680- 683 سروده شده است. این دهنامه، »منظومهایی است شامل 1063 بیت در بحر خفیف که عراقی آن را به نام صاحب دیوان شمسالدین محمد جوینی سروده و به وي تقدیم کرده است.« - رستگار فسایی، - 324 :1380
-2 منطق العشاق از اوحدي مراغهاي در پانصد بیت در بحر هزج مسدس که در سال 706 سروده شده است.
-3 عشاق نامه عبید زاکانی - م. - 771 در 700 بیت که در سال 751 به نظم آورده است
-4 تحفه العشاق رکن صاین تبریزي در 500 بیت که همزمان با عشاقنامه عبید در سال 751 سروده شده است.
-5 محبت نامه خواجه فضلاالله بن نصوح شیرازي از شاعران قرن هشتم.
-6 روضه المحبین ابن عماد خراسانی - م. : - 800 منظومهاي است در 760 بیت که در سال 794 به رشته نظم کشیده شده است. الگوي کلی این دهنامه مانند دیگر ده نامههاست و فقط تفاوت اندکی در وزن آن با سایر دهنامهها دیده میشود؛ به این معنی که بر خلاف دهنامههاي پیشین که در بحر هزج مسدس مقصور سروده شدهاند، در بحر هزج مسدس اخرب محذوف - مفعول مفاعلن فعولن - است.
-7 محبوب القلوب حریري: دهنامهاي عرفانی است که سرایندة آن تاکنون شناخته نشده است؛ » اما در خود منظومه شاعر نام خود را حریري یاد کرده است:
» حریري را خود اینها سرگذشت است ولی اکنون از اینها درگذشته است - « همان: - 330
-8 روضه العاشقین عزیز بخاري که در قرن نهم در بحر خفیف بر وزن حدیقه سنایی سروده شده است.
-9 دهنامه خواجه عماد فقیه کرمانی. حقیقت آن است که این ده نامه »جز شباهت اسمی به هیچ روي به هاي مورد نظر مانندگی ندارد ... و مجموعی است از نامههاي منظومی که در بحور مختلف سروده و آنها نامههایی است که در ایام مختلف براي افراد و سلاطین عصر و احباب زمان به نظم آورده است...« - همان به نقل از همایونفرخ -
-10 ده نامه عارفی هروي از شاعران قرن هشتم که آن را »براي خواجه پیر احمد بن اسحاق وزیر سلطان بایسنغر میرزا سروده است - « یلمهها، - 1391:202
-11 صحبت نامه همام تبریزي.
-12 روح العاشقین از شاه شجاع مظفري در 744 بیت که در سال 768 هجري سروده شده است. -13 محب و محبوب از اختیار » و از سرودههاي قرن هشتم هجري است. - « همان: - 203
انواع دهنامهها از لحاظ ساختاري
حقیقت آن است که یکی از انواع ادبی که تاکنون مورد توجهی بایسته قرار نگرفته، دهنامهنویسی است. در سیزده دهنامه-اي که پیش از این یاد شد، به لحاظ ساختاري اختلافاتی دیده میشود؛ برخی از این دهنامهها دربردارندة هیچ نامهاي نیستند مانند ده نامه عراقی و یا همام تبریزي و برخی فقط مشتمل بر نامههاي عاشق است بیآنکه پاسخی از معشوق در میان باشد مانند دهنامه فخرالدین اسعد گرگانی و ده نامه عماد فقیه کرمانی. با این وجود آیا میتوان این منظومهها را ده-نامه به شمار آورد و »تقسیم سهگانه دهنامههاي بینامه، یکسویه و دو سویه« - فرصتی جویباري، - 124 : 1387 را پذیرفت؟ از سوي دیگر دهنامههاي دو سویه نیز خود، در تعداد نامهها متفاوتند و برخی از آنها کمتر یا بیشتر از ده نامه را شامل میشوند مانند عشاق نامه عبید زاکانی که تنها دو نامه دارد و یا تحفهالعشاق رکن صاین که مشتمل بر پانزده نامه است.
در نگاهی نقادانه از دیدگاه انواع ادبی، نویسندگان مقاله »تحلیل دهنامههاي فارسی«، برآنند که اثري را میتوان دهنامه خواند که دست کم داراي چهار شرط باشد: -1» تلفیق مثنوي و غزل -2روایی بودن - 3 پیریزي پیرنگ اثر بر پایه مبادله نامه -4 و پیغام و گفتمان عاشقانه؛ و اگر در اثري این چهار شرط وجود نداشته باشد جزو ژانر دهنامه قرار نمیگیرد. - « خراسانی و داودي مقدم، - 20 :1390 این نویسندگان، تعداد نامهها، وجود مفاهیم عرفانی و پیک و قاصد را از شروط ضروري دهنامهنویسی نمیانگارند و بدین ترتیب بخشی از منظومههایی که در دیگر منابع به عنوان دهنامه شناخته شده-اند، از تعریف آن خارج میشوند.
بر خلاف این نظریه، برخی پژوهشگران محدودیت تعداد نامهها را در عدد ده براي این نوع ادبی پذیرفتهاند و معتقدند »دو خصوصیت عمدة این نوع ادبی،... یکی منحصر بودن در نامههاي عاشقانه متبادل بین عاشق و معشوق و دیگر منحصر بودن در حد معین ده نامه میباشد - .« یلمهها، همان: - 216 از سوي دیگر اگرچه در بیشتر دهنامهها غزل دیده میشود، در عین حال این مطلب اختصاص به دهنامهها ندارد و »به صورت یک سنت ادبی در اکثر منظومههاي عاشقانه رواج داشته است و فقط خاص دهنامهها نیست...ظاهراً براي اولین بار عیوقی در ورقه و گلشاه، غزلهایی با وزن اصلی منظومه یعنی بحر متقارب آورد...
امیر خسرو در قرانالسعدین و نه سپهر و در دهنامههایش این روش را ادامه میدهد.« - باباصفري و حیدري، - 34 :1392 نتیجه باور به معیارهاي متفاوت در شناسایی دهنامهها، منجر به اختلاف در تعداد دهنامههاي موجود شده است. از مطالعه و مقایسه منابع و مقالات موجود در این موضوع، میتوان گفت اشتمال منظومه بر تعدادي نامه و وجود پیرنگ عاشقانه، نقطه اشتراك تعریف دهنامه در آثار پژوهندگان است.
انواع دهنامهها از لحاظ محتوایی
اگرچه موضوع همه دهنامهها عشق و عاشقی و بیان سوز و گداز و نیاز عاشق از سویی و ناز و استغناي معشوق از سوي دیگر است، اما باید توجه داشت که در برخی از آنها عشق، مفهومی فراتر از زمین ندارد و بنابراین عشقی است مادي و جسمانی که چه بسا حاصل تجربه شخصی شاعر باشد؛ مانند عشاقنامه عبید زاکانی که موضوع آن » وصف حالی است
