بخشی از مقاله
تیره نعناع Labiatae-Lamiaceae
تیره ای است شامل 200 جنس و 4000 گونه گیاه که عموما به صورت علفی در سطح کره زمین مخصوصا در مناطق مدیترانه ای پراکنده اند.
بازتاب آنها نسبت به آب و هوای خشک با چوبی شدن انشعابات کوچک و چربی و چرمی شدن برگها و پرکرک بودن سطح گیاه می باشد. گلها دو جنسه و نامنظم اند که در نوع خاصی از گل آذین گرزن تغییر شکل یافته قرار می گیرند و گل آذین اصلی را دستجاتی در اطراف محور گل آذین به صورت مطبق تشکیل می دهد. فرمول عمومی گل آنها به صورت پنج کاسبرگ ،پنج گلبرگ ،4 یا 2 پرچم و دو برچه است. کاسبرگها پایا هستند ،عموما پیوسته بهم اند ودرروی برخی ازآنها خطوط موازی زیاد دیده میشود.
جام گل حالت های مختلفی را نشان می دهد:
1- جام گل منظم است. و یک حالت ابتدایی را نشان میدهد که در پونه از چهار گلبرگ و در اسطوخدوس از 5 گلبرگ تشکیل یافته است .
2- جام گل نا منظم است که از دو لب تشکیل یافته و به صورت 3/2 نمایش داده میشود لب بالایی از بهم پیوستن دو گلبرگ و لب پایینی از اتصال سه گلبرگ حاصل شده است مانند مریم گلی این حالت شکل عمومی جام گل در گیاهان این تیره است.
3- جام گل از یک لب تشکیل شده در این گیاهان لب بالایی کاهش یافته یا فقط به صورت دو بر جستگی در آمده، لب پایینی از بهم پیوستن سه گلبرگ حاصل شده که به صورت 3/5 نمایش داده میشود مانند گیاه آجوقا
4-جام گل از یک لب تشکیل شده ،لب بالایی وجود ندارد و لب پایینی از بهم پیوستن 5 گلبرگ حاصل شده که به صورت 5/0 نمایش داده میشود مانند مریم نخودی
نافه شامل 4 پرچم است که دو تا از پرچم ها کوتاه و دو تای دیگر بلندند .این حالت دی دینام نامیده میشود.
مادگی از دو بر چه تشکیل یافته و تخمدان در آنها فوقانی و دو خانه است که در هر خانه تخمدان دو تخمک قرار گرفته است . در نتیجه پیدایش یک دیواره ثانوی محوطه تخمدان به چهار خانه تقسیم میشود که در هر خانه یک تخمک قرار گرفته است و ازاین نقطه نظر با گیاهان تیره گاوزبان مشابهت دارد .میوه آنها چهار فندقه و تتراکن است.
مریم گلی:
گیاه مریم گلی گیاهی با قدمت بسیار و طولانی است و در حدود 1000 سال پیش به وجود این گیاه پی برده و از آن استفاده می کردند از جمله ابوعلی سینا در کتابهای خود به این گیاه اشاره کرده و خواص آن را بر شمرده و تاکید بر مصرف آن کرده است
این گیاه ضد درد آرام بخش و برای کاهش قند خون استفاده میشود .
این گیاه در تمام مناطق معتدله رویش دارد، گلهای سفید و زیبایی می دهد به صورت خوشه ای و جز گیاهان معطر و خوشبو است که طعم بسیار تلخی دارد. این گیاه آرام بخش و مقوی اعصاب است همچنین یک داروی ضد عفونی کننده بسیار قوی است.
اگر از جوشانه، این گیاه به صورت قرقره استفاده شود جوشهای داخل دهان و بعضا آفت دهان را درمان میکند. همچنین برای زخمهایی که براثرواریسی به وجود می آیند بسیار موثر است.
در آنژین و انواع گلو درد از این گیاه استفاده میشود از جوشانه،این گیاه برای ضماد و جوشهای بدن استفاده میشود.
جوشانه، غلیظ این گیاه اگر با آب مخلوط شود برا دردهای مفصلی، روماتیسمو حتی راشیتسیم کودکان بسیار مفید و موثر است.
Salvia officinalis L.
S.grandiflora Ten. ، S.argentea Hort.
Herbe sacee ،Sauge officinale ،Grande – Sauge,Sauge :فرانسه
Garden – Sage ، Common – Sage ، Great – Sage ،Sageانگلیسی:
Gebrauchliche Sage ،Edelsalbei ،Grosse Salbei ،Salbei آلمانی:
S. comun ،Salvia maggiore ،Salvia domestica ،Salvia ایتالیائی:
عربی:مریمیه ،شلبیه((Shalbiyah،اسفاقس ((Asfaqs
گیاهی است پرشاخه ،به ارتفاع 30 تا 60 سانتیمتر و دارای ظاهرپر پشت که به حالت
خودرو دراماکن خشک یا سنگلاخی و دامنه های بایرغالب نواحی آسیا و شمال افریقا
می روید. به علت زیبائی خاصی نیز که دارد در باغچه ها کاشته میشود.ازمشخصات
آن این است که ریشه ای به رنگ مایل به قهوه ای و ساقه های متعدد ،منشعب، چهار
گوش و پوشیده از کرک دارد. برگهای آن متقابل، به رنگ سبز روشن (به علت دارا
بودن تارهای کوتاه و سفید رنگ) ،ضخیم و دارای شبکه ای از رگبرگهاست. این
رگبرگها در سطح تحتانی پهنک- برگ ،به وضع برجسته با ظاهری کاملا مشخص
جلوه می کنند. در طول ساقه گیاه دو نوع برگ مشاهده می گردد یکی بیضوی نوک تیز
دندانه دارو دارای دسبرگ دراز که در قاعده ساقه واقع اند و دیگری برگهای کوچک،
نوك تیز ولی عاری از دسبرگ که در قسمتهای فوقانی شاخه ها مشاهده می گردند .
شاخه های فوقانی گیاه نیز در هر سال مرتبا از ناحیه بالا خشک می گردد بطوری که
منحصرا شاخه های پائین باقی می ماند.
گلهای این گیاه که رنگ آبی مایل به بنفش (بندرت سفید) دارد و در فاصله ماههای
خرداد و تیر ظاهر میشود ،به صورت دسته های 3 تا4 تائی در طول قسمتهای انتهائی
ساقه پدید می اید. هر گل آن دارای کاسه ای مرکب از2 لب(لب فوقانی دارای 3 دندانه)
و جامی لوله ای شکل و دارای دو لب کاملا مشخص و یک حلقه از تار در ناحیه قاعده
آن است.
درون جام گل آن منحصرا 2 پرجم یا میله کوتاه و منتهی به بساک زایا جای دارد.
میوه اش چها فندقه ای و محصور در کاسه گل است.
در بین پایه های این گیاه ،برخی انواع غیر طبیعی می توان یافت مانند انکه بعضی از انها ممکن است دارای برگهائی باپهنک بریدگی دارو یا گل آذین مرکب از گلهای رشد نیافته باشند.
گلهای آن نوش فراوان و معطر تولید می کند بطوری که زنبور عسل با استفاده ازآن ، عسل بسیار مطبوع فراهم می آورد.
قسمت مورد استفاده این گیاه، برگها و حتی سر شاخه های گلدار آن است که در بهار یا پائیز چیده می شود. با بررسی هائی که بعمل آمد مشخص گردید که نوع وحشی این گیاه که از نواحی خشک به دست آید،برانواع دیگر برتری دارد.
اختصاصات تشریحی:
پهنک برگ این گیاه در برش عرضی، مشخصات تشریحی زیر را نشان می دهد:
1-بشره مرکب از سلولهای منظم و کوتینی شده که در ان ، تارهائی بر دو نوع غیر- ترشحی و ترشحی دیده میشود.
الف- تارهای غیر ترشحی آن عموما مرکب از یک ردیف سلول باریک و نوک تیز، و دارای طولی دارزتر از تارهای ترشحی می باشند.
ب- تارهای ترشحی که به صورت فاقد پایه و یا دارای انندو مشخصات متفاوت زیر را دارند:
انواع پایه دار این تارهاف راس منتهی به یک سلول ترشحی دارند ولی در انواع فاقد پایه، ناحیه راس از8 سلول تشکیل می یابد.
2- پارانشیم برگ در سطح فوقانی، نرده ای است و از 3 ردیف سلول که مجموعا نصف ضخامت پهنک برگ را دارا می باشد، تشکیل می یابد .در بشره تحتانی برگ ، روزنه هائی با 2 سلول ضمیمه دیده میشود.
ترکیبات شيمیا ئی:
برگ این گیاه دارای اسانس، تانن و یک ماده تلخ است. اسانس ان که معمولا ازنوع وحشی گیاه تهیه می گردد، مایعی به رنگ زرد یا زرد مایل به سبز و دارای بوی مخصوص است. وزن مخصوص ان نیز در گرمای 15 درجه بین 911 ر. 925رو می باشد. این اسانس که در 1 تا 2 قسمت الکل 80 درجه حل می شود، دارای معادل 50 درصداز نوعی ستن به نام تویون Thuyoneاست که به اسامی سال ویول Salviol،
سال ویون Salvion و سال وون Slvon نیز نامیده شده مشابه تاناستونTanaceton
تشخیص داده شده است. بعلاوه این اسانس دارای پین، سینئول و بورنئول راست و چپ می باشند . اسانس مذکور باید در شیشه های کاملا مسدود به حالت مملو، درجای سرد و دور از نور نگهداری شود. از این اسانس، جهت معطر ساختن بعضی اغذیه استفاده بعمل می آید (F.Chem.CODEX).
تاریخچه:
استفاده درمانی از این گیاه به زمانهای خیلی قدیم نسبت داده می شود. در قرون وسطی مردم آنرا داروی همه درد ها می دانستند . اسانس گیری از این گیاه نیز در قرون 15 و 16 میلادی بین مردم معمول بوده است. طرفداران مکتب سالرن (Salerne)برای آن اثرات درمانی شگفت انگیز قائل بوده اند.
خواص درمانی:
این گیاه با ارزش ترین نوع داروئی تیره نعناع و دارای اختصاصات درمانی مهم با اثر قاطع است. برگ آن به علت دارا بودن اسانس ، دارای اثر نیرودهنده و به مناسبت واجد بودن تانن، مقوی است. بعلاوه دارای خاصیت تسهیل کننده عمل هضم ، مدرف ضد- تشنج، تب بر، ضد عفونی کننده ، کم کننده مقدار قند خون و قاعده آور می باشد. اثر رفع عرق شبانه نیز دارا می باشد. در استعمال خارج از آن جهت التیام و ضد عفونی کردن زخمها و جراحات استفاده بعمل می اید.
مصرف فرآورده های این گیاه موجب فعال شدن اعمال گردش خون و پوست بدن می گردد بعلاوه برروی دستگاه هضم تاثیر مفید می نماید.
اطبای قدیم مانند Cazin و پزشکان معاصر مانند Dr.H.Leclerc آنرا در رفع ضعف مفرط منشا عصبی، ضعف اعصاب، خستگی عمومی، سرگیجه های عصبی، لرزش
اندامها و فلج موثر تشخیص داده اند ضمنا چون اثر مقوی و مقوی قلب دارد مصرف آن موجب می گردد که عمل هضم تسهیل یابد، معده و روده فعال تر عمل نماید، استفراغهای تشنج آور، آرام شود و اسهالهای ساده ولی مقاوم درمان پذیرد.
در موارد خونرویها ( اگر منعی برای بیمار نداشته باشد) و ترشحات مهبلی ناشی از ضعف، مصرف آن موجب جلوگیری از خونروی و ترشحات می شود بعلاوه سرفه های مزمن قطع و ترشح شیر، در مواقع از شیر گرفتن کودک ، متوقف می گردد.
مصرف فرآورده های این گیاه ،در بیماری نفرس (G.atonique)، رماتیسم های مزمن، سردردهای یکطرفه، سردردهای منشا عصبی یا ناشی از سوء هضم، آب آوردن و خیز اعضاء، اثر مفید ظاهر می کند. دم کرده آن به مقدار 5 تا6 قاشق ، در رفع عرق شبانه و عرق ناشی از ضعف که معمولا به بیماران مبتلا به تبهای قطع نشدنی دست می دهد،اثر معالج دارد .
فرآوردهای این گیاه ، بطوری که بررسی گردیده، در موارد تاخیر قاعدگی و سختی وقوع آن، موجب باز شدن قاعدگی میشود بعلاوه سبب می گردد که مقدار دفع ماهیانه ، زمان وقوع و مدت ادامه آن ، به حالت طبیعی برمی گردد و درد و ناراحتی نيز همراه نداشته باشد ضمنا با مصرف آن، ترشحات مهبلی (Leucorrhee) و اختلالات زمان
یا ئسگی از بین میرود.
بررسی های جدید دانشمندی به نام Ferrannini که در سال 1938 صورت گرفت، نشان داد که با مصرف جوشانده 10 گرم گیاه در یک دسی لیتر شراب، مقدار قند خون به سرعت کاهش حاصل می کند.
در استعمال خارج ، برگ و سر شاخه گلدار گیاه اثر ضد عفونی کننده دارد. بعلاوه بهترین داروی موضعی جهت حفاظت و جلوگیری زخمها و جراحات از آلودگی ها می باشد. اثر التیام دهنده آن نیز قوی است.
به کار بردن دم کرده گیاه به صورت حمام دهان یا غرغره ، از بین رفتن آلودگیهای مخاط دهان ، درمان آفت (Aphte) و پرخونی لثه ها، ناشی از کمبود ویتامین C در بدن می شود بعلاوه التهاب و ورم لوزه را کم می کند.
دم کرده سرشاخه گلدار گیاه در شراب ، به صورت لوسیون گرم اگر برروی عضو اثر داده شود. در رفع ورم مفاصل ناشی از دررفتگی ها، خیز اندامها، سرمازدگیها، گوبیدگیها، جراحات و زخمها، مخصوصا اولسرهای دیر علاج سرزانو ، اثر معالج دارد. حمام جوشانده گیاه در رفع فلج اعضاء و نرمی استخوان مفید واقع می گردد.
اگر تنطور برگ گیاه به نسبت مساوی با روم ((Rhum ،مخلوط گردیده به پوست سرمالیده شود باعث رشد موی سر می شود.
صور داروئی:
دم کرده 15 تا 30 گرم برک گیاه در یک لیتر به مقدار یک فنجان بعد از غذا به عنوان مقوی و مقوی معده ولی یک فنجان قبل از خوابیدن جهت رفع عرق شبانه و ضعف اعصاب- دم کرده 8 گرم گیاه در یک لیتر شراب (با افزون کمی قند) به مقدار یک قاشق سوپخوری بین هر دو غذا(جمعا 3 قاشق در روز) به عنوان مقوی و منظم کننده جریان گردش خون و 5 تا 6 قاشق در موقع خواب جهت رفع عرق شبانه- لیکورمقوی که از خیساندن 30 گرم برگ گیاه به مدت 8 روز در نیم لیتر عرق به دست می آید برای مصرف با قاشق در موقع سرماخوردگی و درد پهلو- تنطور حاصل از خیساندن 10 تا15 گرم برگ خشک در 5 برابر آن الکل، به مقدار 10 تا25 قطره در روز.
در استعمال خارج ، یماد آن که از 30 گرم گیاه خشک 30 گرم عشقه، 250 گرم پیه خوک و 45 گرم موم زنبور عسل تهیه می گردد جهت تاثیر دادن برروی اولسرها
) Jobert) و شراب به مقدار درمانی، از آن جهت رفع اسهال (مخلوط با شربت به) نیز استفاده کرد.
فرآورده های این گیاه با املاح آهن ناسازگاری دارد.
برگ این گیاه، در فرمل الکلاتور و ولئرر وارد می شود. اسانس آن بسیار سمی است و نباید برای مصارف درمانی به کار رود.
از مصارف دیگر این گیاه آن است که از آن نوعی نوشابه مانند چای تهیه می شود و از برگ خشک آن مانند توتون،استفاده می گردد. در بعضی نواحی نیز آنرا جهت معطر ساختن سر که،راگو،گوشت شکار،سس(Sauce)و غیره به کار می برند. اسانس این گیاه در فرمول ترکیبات حشره کش وارد می شود ودرعطرسازی موردمصرف قرار می گیرد. در بعضی کتب برای آن و?S.arvensis نام فارسی مریم گلی ذکرشده است.دربعضی موسسات برای تهیه اسانس و ساختن فرآورده های داروئی و بهداشتی، اقدام به پرورش ان میشود.
منشاء و دامنه انتشار :
سرزمین اصلی این گیاه نواحی مختلف آسیا و شمال آفریقا، حوزه اروپایی دریای مدیترانه می باشد. در ایران بیشتر در آذربایجان و خصوصا تبریز یافت می شود.
محل مناسب رویش:
نوع خودروی آن دراماکن خشک یا سنگلاخی آهکی، آفتابگیر و شیبهایی تا ارتفاع 800 مترمی روید.
قسمت مورد استفاده:
قسمت مورد استفاده این گیاه، برگها و حتی سرشاخه های گلدار آن است که در بهار یا پاییز چیده می شوند. نوع خودروی آن برنوع پرورش داده شده برتری دارد.
این گیاه دارای برگهای متقابل، به رنگ سبز روشن است. در طول ساقه گیاه دو نوع برگ مشاهده می گردد یکی بیضوی، نوک تیز، دندانه دار و دارای دمبرگ دراز بوده و دیگری دارای برگهای کوچک نوک تیز ولی عاری از دمبرگ است. گلهای مریم گلی دارای رنگ آبی مایل به بنفش می باشند.
زمان برداشت محصول:
برگها را کمی قبل از گلدهی در طول ماههای اردیبهشت،خرداد و سرشاخه های گلدار را در آغاز گل دادن،محصول برداری می نمایند.
بازار گیاه:
کشورهای اصلی عرضه کننده شامل یوگسلاوی، یونان، آلبانی،ایتالیا،اسپانیا و شوروی است که بیشتر از طریق جمع آوری گیاهان خودرو، انجام می گیرد.
روش کشت گیاه:
تکثیر این گیاه به وسیله کاشتن دانه آن یا قلمه زدن،خوابانیدن و یا تقسیمات قطعات ریشه دار پایه های مسن صورت می گیرد،ولی بیشتر از طریق کاشتن دانه زیاد می
گردد. تکثیر این گیاه از طریق قلمه زدن بدین نحو است که در اسفند یادرآذرماه قلمه- هایجوان همان سال را در قطعه زمینی که از قبل آماده شده باشد،می کارند و پس از آن که قلمه هادارای ریشه کافی گردیدند،آنها را به زمین زراعتی،با رعایت فاصله، به نحوی منتقل می کنند که رشد و نمو آنها به علت نزدیک بودن به یکدیگر،متوقف نگردد
تکثیر گیاه از طریق دانه، بدین نحو است که دانه های رسیده را دربهار می کارند و سپس در پاییز و یا در بهار سال بعد آنها را به زمین اصلی منتقل می سازند. گاهی نیز دانه ها را مستقیما در زمین زراعتی می کارند و سپس گیاهان جوان حاصل را با دقت، زیاد می کنند. قوه نامیه دانه های گیاه از 3 تا 7 سال دوام دارد. تکثیر از طریق قرار دادن قطعات ریشه دار گیاه در زمین زراعتی بدین نحو است که آنها را برروی خطوطی به فواصل 80 سانتیمتر به نحوی می کارند که هر پایه گیاه از دیگری لااقل 40 تا 50 سانتیمتر فاصله داشته باشد. پس ازانجام این کار نیز معمولا زمین زراعتی را به ملایمت آبیاری می کنند.
پرورش مریم گلی باید در زمینهای اصلاح شدهف قابل نفوذ، حاصلخیز و نسبتا مرطوب و آماده صورت گیرد. اگر شرایط از هر لحاظ فراهم باشد، از هر 300 کیلوگرم ساقه سبز برگدار یا گلدار، معادل یک کیلوگرم اسانس بدست می آید. پس از برداشت محصول آنها را به طور طبیعی یا مصنوعی در حرارت 40 تا 50 درجه
سانتیگراد خشک نموده و در گونیهای کنفی 50 کیلوگرمی بسته بندی و به بازار عرضه می کنند.
نيازهاي اكولوژيكي:
مريم گلي ، گياهي است مد يترانه اي كه در طول رويش به گرما و هواي خشك نياز دارد ( مقاومت اين گياه به گرما زياد است ) . گياهان جواني كه از بذر رويش يافته اند نياز زيادي به آب دارند . اين گياه در فصل زمستان ، در دماي پايين تر از 15- درجه سانتيگراد دچار سرما زدگي مي شود و طي 5 تا 6 روز خشك مي گردد . مريم گلي براي رويش به خاك خاصي نياز ندارد و تقريباً در هر نوع خاكي به خوبي رشد مي كند
هواي گرم و خاكهاي با بافت متوسط ( خاكهاي شني – رسي ) كه حاوي مقادير مناسبي تركيبات كلسيم باشند ، براي كشت اين گياه مناسب بوده ودر افزايش مواد مؤثره آن تأثير بسزايي دارد . خاكهاي شني بسيار نرم ( ماسه بادي ) و فقير از مواد وعناصر
غذايي ، زمينهاي گود ، مناطق سرد و رطوبت فراوان ، از عوامل محدود كننده رشد اين گياه است و تأثير فراواني در كاهش كميت و كيفيت مواد مؤثره آن دارد .
برگرداندن خاك بين رديفها به منظور تهويه ، نقش عمده اي در افزايش عملكرد دارد .
‹‹ پي اچ ›› خاك براي كشت مريم گلي ، بين 9 /4 تا 2/8 مناسب است ( 8 ).
تناوب كاشت :
مريم گلي را ميتوان با هر گياهي به تناوب كشت كرد .
مواد و عناصر غذايي مورد نياز :
افزودن كودهاي حيواني و شيميايي به خاكهايي كه اين گياه در آنها كشت مي شود ، مناسب است و باعث افزايش عملكرد مي شود . افزودن 20 تا 30 تن در هكتار كودهاي حيواني كاملاً پوسيده در فصل پاييز هنگام آماده ساختن خاك ، نتايج مطلوبي به همراه دارد . چنانچه از كود حيواني استفاده نشود يا خاك حاصلخيز نباشد ، در فصل پاييز ، قبل از كاشت گياه ، افزودن 60 تا 80 كيلو گرم در هكتار اكسيد فسفر و 40 تا 60 كيلو گرم در هكتار اكسيد پتاس به خاك ، نتايج خوبي در افزايش عملكرد و مواد مؤثره گياه خواهد داشت . در اوايل بهار ، قبل كشت نيز 60 تا 80 كيلو گرم در هكتار ازت به زمين مي افزايند . در سالهاي بعد ، در طول رويش گياه ، افزودن مقاديرمناسبي از عناصر مورد نياز گياه ( بسته به شرايط اقليمي منطقه و نوع خاك ) نظير پتاسيم ، فسفر و ازت به خاك ، مفيد است .
