بخشی از مقاله
چکیده:
آب عنصري طبیعی و عینی است که در فرهنگ و هنر و اس طورهها و ساخت بنیادي جهان حضور دارد. نهتن ها در ایران، بلکه در بسیاري از فرهنگهاي دیگر داراي اهمیت و اعتبار است و بهتناسب شرایط ح اکم بر پیدایش و شکلگیري ف رهنگها در مناطق مختلف جهان، صور متفاوت دارد. هدف مقاله حاضر بررسی روشهاي مواجهه با آب از ابعاد گوناگون معنایی، رفتاري و کالبدي سپس بررسی تطبیقی نمونههاي موردي است. فرض ما بر ای ن است که آب در شاه گلی تبریز داراي نقش مفهومیتري نسبت به استخر لاهیجان دارد. روش پ ژوهش تطبیقی- تحلیلی بوده و گردآوري اطلاعا ت بر اساس مطالعات کتابخانهاي و میدانی و همچنین براي تحلیل دقیقتر موضوع از پرسشنامه مر دمی بهره گرفتهشده است. یافتههاي تحقیق ن شان میدهد آب در دو بوم فرهنگ تبریز و لاهیجان داراي نقش متفاوتی است و کمبود آب در ی ک منطقه سبب برخوردها و رفتارهاي متفاوتی در بین افراد میشود لذا بعد معنایی و جذابیت ذاتی آن نسبت به مناطق پرآب بیشتر خواهد بود.
واژگان کلیدي: آب، بوم فرهنگ، شاه گلی تبریز، استخر لاهیجان
-1 مقدمه
در تفکر انسان ایرانی د وران باستان - پیش از اسلام - عنصر طبیعی آب به عنوان سرچ شمه حیات تا جایی اهمیت دارد که الههاي براي آ ن متصور است. آناهیتا یا ناهید به عنوان الهه آ ب در این فرهنگ شناخته میش د، نیایشگاهها و معابدي در کنار آبها براي ستایش این خدایان ساخته میشد که نشان از تقدس این عنصر در گذشته است - شاهچراغی، . - 99 :1389 آب در د ران پس از
اسلام نیز در فرهنگ ایرانی وجود داش ت و معماران با شناخت بیشتر در خصوص قوانین فیزیکی رفتار آب و درك نق ش و ارتباط آن با انسان و محیط آ ن را در سازماندهی فضاها و ابنیه به کار گرفتند - همان: . - 102 در شهرهاي مختلف جهان با اقالی م و محیط هاي جغرافیایی متفاوت و گاه متضاد در برخورد با محیط طبیعی و به ویژه آب و گیاه وجه مشترك داشتهاند - امینزاده، :1382
. - 69 ی کی از ویژگیها ي مهم نظام آب در باغ ایرانی، تمایل زیاد به نمایش آن است چون آب معمولا خیلی کم و بسیار عزیز بود.
معمار باغساز بازيهاي غریبی با آن میکرد و با بازي وصفناپذیري بارها آب را به درون زمین برده و بیرون میآورد - پیرنیا، . - 7 :1385 چهار باغ؛ مهمترین نماد با غهاي بهشت قرآنی است. نقشه باغ بهشتی همواره چهار نهر بهشت است که به سوي چهار ربع به شت یا از آنها به سوي وسط روان است. مهمتر از هر آنچه در باغ یافت میشد، آب بود و آنها ف ضاهایی را در باغ به صورت شیبهایی درست کردند تا آب را از رودخانهها یا کانال هاي آبیاري یا قناتها به داخل استخرها و مخازن آب راهنمایی کند. این شیبها معمولا مقداري از زمین فاصله داشتند و به گونهاي ساخته میشدند که آبی که در آنها ج ریان داشت همیشه لبریز، درخشان و همچون آیینهاي بود که تصویري از آسمان را در فضاي باغ منعکس میکرد - خوانساري و همکاران، . - 70 :1383 باغ در ایران به عنوان جایی براي ارتباطات اج تماعی معرفی شده و دیوید استروناخ عقیده دارد؛
باغ مکانی نیست که یک ایرانی بخواهد در آن گردش کند، بلکه جایی است که او میخواهد در آن بنشیند و دوستان خود را با گفتگو، موسیقی ، مباحث فلسفی و مشاجره سرگرم کند و چه بهتر که او در این حال بتواند بارش باران بهاري را نی ز ببیند - استرونا خ، . - 54 :1989 بومشناسی فرهنگی یک رویکرد با انگی زش شناختی و عملیاتی با علاقه عمیق به مشک لات فعلی محیط زیستی و اجتماعی است و رابطه مردم و طبیعت را به عنوان یک گفت و گو ي برابر میشناسد که به شدت در منظرها ي فرهنگی نمایان میشود میلوسلاولاپکا و همکاران، . - 27 :1394 منظر فرهنگی یکی از سوژههاي مطالعاتی مهم و مرتبط با بومشناسی فرهنگی است.
منظر، مکان تعامل بین انسان و طبیع ت و مکانی است که در آن گفتگوي بین این دو اتفاق میافتد. ادراك انسانی نیز به عنوان بخش جداییناپذیر تعریف منظر نام بر ده میشود. تنها میتوان این را اضافه کرد که هیچ منظري نمیتواند بدون هر نوع درك فرهنگ ی وجود داشته باشد - همان: . - 26 در جغ رافیا، چشماندازه اي فرهنگی به همراه فعالیتهاي انسانی گفته میشود که انسان به وسیله آن چهره زمین و محیط را در جهت ادامه حیات تغییر میدهد. اگر چ ه ساور، عقیده دارد که فرهنگ در اینجا فقط به منظور عقاید نیست؛ بلکه در چشماندازها بیشتر روي آثار انسانی، فرمهاي شهري و روستایی، تراکم، فرمهاي تولید، نوع کاربري زمین، مزارع، معادن و ... تأکید میشود. در این جا فرهنگ عامل تغییر تلقی میشود - شکوئی، . - 179 :137 5 در واقع مناظر فرهنگی نشاندهند ه تکامل اجتماعات بشري و ساکنان آن در طول زم ان است،
تکامل ی که از یک سو تحت تأثیر شرایط فیزیکی و یا موقعیتها و فرصتهایی است که طبیعت محیط در اختیار بشر گذاشته است و از دیگر سو تح ت تأثیر ساختار اجتماعی، اقتصادي و هنجارهاي فرهنگی خارجی و داخلی شکل گ رفته است و غبالً منعکسکنندة تکنیکهاي خاص ساکنان در بهرهوري پایدار از زمین، تفکر در ویژگیها و محدودیتهاي محیط طبیعی و همچنین نشاندهنده رابطه معنوي خاص ساکنان با ط بیعت است . - I COMOS, 2009: 7 - ساور بشدت بر اهمیت ویژه طبیعت تأکید میکند و معتقد است که "طبیعت پایه و زمینه اصلی منظر فرهنگ ی را فراهم میکند و فرهنگ، یعنی آنچه که به انسان بستگی دارد و تحت تأثیر ان سان قرار گرفته است به عنوان یک عامل شکلدهنده منظر عمل میکند" - Carl Sauer, . - 1929: 46
-2 ر وش تحقیق
امروزه با توجه به اینک ه مکانهاي ط راحی شده ارتباط کمتري با عناصر طبیعی و فرهنگی دارند لزوم شناخت فضاهایی که همچنان داراي ارزش معنوي و فرهنگی در میان مردمان هستند اهمی ت یافته است. بنابراین میبایست کیفیت آنها مورد بررسی قرار گرفته شود. امید است که در طراحیهاي آینده موثر واقع شوند. براي شناخت بوم فرهنگ لازم است هم مولفههاي بومی و هم مولفههاي فرهنگی مکان به عنوان یک کل مورد بررسی قرار گیرد. یکی از عناص ري که در شکلگیري منظري بوم فرهنگی اهمیت دارد. بررسی آب به عنوان عنص ري طبیعی و داراي ارزش فرهنگی است. آب از این نظر همیشه در باغها حضور داشته و آن را از جلوه بصري و معنایی و کارکردي غنیتر میکرد.
در این پژوهش دو بوم فرهنگ مختلف از شمالغرب و شمال ایران که حجم و وسع ت زیادي از آب را داراست براي مقایسه انتخاب شدند و دلیل انتخاب آنها این است که با صرفنظر از موقعیت جغرافیایی و تاریخی و همینطور شرایط محیطی و اقلیمی که تفاوت هاي آشکاري بین آنها وجود دارد، داراي وجه مشخصههاي نسبتاً مشابهی از لحاظ شکل، نوع و اس تفاده از عناصر طبیعی و فرهنگی را شامل میش وند. وشی که در این پژوه ش مورد استفاده قرار گرفته اس ت از نوع تطبیقی -تحلیلی است که در ابتدا با استفاده از مطالعا کتابخانه- اي و میدانی به بیان مبانی و توصیف نمونهها پرداخت ه و براي بهرهمندي بیشتر از نظ رات افراد بازدیدکننده پرسشنامهاي کیفی تهیه نم وده و در اختیار 150 نفر قرار گرفت و با توجه به نتایج حاصل از آنها به تحلیل و تطبیق نمونههاي موردي پرداخته شده است.
-3 مبانی نظري
در نتی جه شناسایی و آشکارسازي ویژگیهاي طبیعی منطقه مانند ساخ تار ارتفاعی و ش کل زمین، رود خانهها و جریانات سطحی و آبهاي زیرزمینی چون چشمهها، قنا تها و آبراهههاي زیرزمینی، سا ختارهاي گیاهی و کاربري زمین در قالب اراضی کشاورزي، باغها، جنگلهاي بومی طبیعی و مرات ع، بافت، جنس و ضخامت خاك و سایر ویژگی هاي ساختاري محیط طبیعی در تعامل با انسان، حضور و مداخله او در قالب سک ونتگاهها، صنایع، دسترسیها، ک شتزارها، باغها و ... در معرفی مناظر فرهنگی اهمیت مییابد - بهبهانی و همکاران، . - 110 : 1389 در واقع چشمانداز فرهنگی، چشمان دازي مصنوعی ا ست که گروههاي فرهنگی در زمان سکونت خود در سطح زمین میسازند. فرهنگ ها با استفاده از دادههاي اولیه محیط طبیعی، چشماندازهاي خود را شکل می دهند. هر منطقه مسکونی چشماندازي فرهنگی ملهم از چشمانداز طبیعی دارد .
چشماندازهاي فرهنگی منعک سکنندة فرهنگ حاکم بر آنهاست . در واقع چشمانداز آیینه است . چشمانداز فرهنگی در زمان و مکان دائم در حال تغییر است - جردن و راونت ي، :1380 . - 39- 40 مکان جغرافیایی دو ویژ گی طبیعی و فر هنگی دارند. مراد از خصلت طب یعی ظرفیتها و ذخایر مادي محیط طبیعی است مثل: آب و هوا، منابع آب و خاك ، گیاهان و کوهها. مقصود از وی ژگی فرهنگی مکان نیز خصیصههایی است که متأثر از انسان و فعالیتهاي اوست: سطح فناوري، نوع فعالیتهاي اقتصادي، و سازمانهاي اجتماعیجِمعی انسانی. بنابراین خصیصههاي فرهنگی شامل بخش گستردهاي از مظاهر و پدیدههاي مکانی همچون شهرها، مسکنها، روستاها، مزارع و راهها میشود که در ارتباط با فرهن گ تحول و تکامل یافتهاند. میتوان گفت عواملی نظیر اقلیم، فرهنگ، اقتصاد، و سیاستهاي حاک م بر جامعه در ساخت ویژگیهاي مکانی مؤثرند - رضوانی و احمدي، . - 49-50 :1388
از طرفی دیگر، عوامل فرهنگی که سب ب بروز وابستگیهاي مکانی میان دو قلمرو جغرافیایی میشود، مشابهتهاي فرهنگی از قبیل زبان، دین و مذه ب، قومیت، و تاریخ است. بررس ی این موضوع در قالب نزدیکی و مجاورت معنوي دو مکان یا زیست بوم دلایل گوناگونی دارد که یکی از آنها م شابهت فرهنگی است. براي شناخ ت اینکه دو مکان انسانی تا چه اندازه به یکدیگر وابستگی دارند، میتوان از میزان اشتراك مؤلفهه اي فرهنگی آنها سود جست. دو مکانی که ویژگیهاي مشترك زبانی، قومی، مذ هبی، و ... دارند به مراتب بیشتر از مکانهایی ک ه خصیصههاي مشترك ندارند، به یکدیگر وابستگی نشان می دهند - رضوانی و احمدي، . - 58 :1388 در واقع مولفههاي هویت ساز در منظر فره نگی عبارتند از: مولفههاي جغر فیایی که اجزاي آن شامل متغی رهایی چون
کوه، دشت، تپه، رود و ... و مولفههاي تاریخی که ش امل بناها، محله، راه و خیابان میشود و همینطور مولفههاي انسانی که عناصر ي چون دین، زبان، آداب و رسوم و اعتقادات محلی را شامل می شود - خواجه پیري، . - 74 :1393
انسانها مکانهایی را بر مبناي فرهنگ خلق میکنند. انسان با فرهنگ خویش به محیط طبیعی یا مکان، روح و جان میبخشند. انسان منابع طبیعی سیاره زمین را به طوري مورد بهرهبرداري قرار میدهد تا در برابر سیارة فیزیکی ی ک سیارة فرهنگ ی خلق کند - شکوی ی، . - 29 -30 :1371 باغ آبها، باغهایی هستند که داراي یک آبگیر بزرگاند و این آبگیر بزرگ گاهی بخشی از باغ و گاه تمامی سطح آن را پوش انده به طوري که کوشک اصلی در میان آبگیر و بر روي آن ساخته شده است. با توجه به منظ ر ویژه این نوع باغها در سرزمین ک م آب ایران، کارکرد اصلی باغ آبها، سکونت موقت براي تشریفات و تفریح است - شاهچراغی، . - 53 :1389
کالبد فضاي معماري خود به تنهایی و به صورت مجرد در برگیرنده هویت ویژهاي نیس و ماندگاري بدون هویت غیرمم کن به نظر میرسد . هویت و روح یک کالبد معماري میتواند یک واقعه تاریخی، ی ک خاطره جمعی ، یک عنصر طبیعی و ... باشد که فضا را در ذهن مردم مانا و پایدار مینماید و حس تعلق به فضا را افزایش میدهد. البته بسته به میزان قوت و یا ضعف این عنا صر و میزان فراگیر بودن آن در میان مردم حس تعلق ایجاد شده نسبت به آن فض ا متفاوت خواهد بود - قدرتی، . - 1391 رلف هویت مکان و اجزا آن را شامل ویژگی هاي فیزیکی و ظاهري، فعالیتها و عملکردهاي قابل مشاهده و همچنین معناها و نمادها میدا د - Tylor, . - 2008: 5
