بخشی از مقاله
مقدمه
خانه اخوان حقیقی از خانههای ارزشمند تاریخی اصفهان است که به لحاظ طراحی معماری و همچنین تزئینات و آرایههای شاخص و ارزشهای زيبايیشناختی برجسته و نفیسی که دارد، از مهمترین خانهها و آثار تاریخی دوره قاجار محسوب میشود.
پژوهش حاضر با عطف به خالء اطالعاتی موجود و با توجه به تزئینات متمایز، شاخص و فاخر اتاق واقع در ضلع شمال شرقی خانه حقیقی، با تمرکز بر نقشمایههای به کار رفته در دیوارنگارههای آن انجام شد. همچنین بنا بر کاربری این اتاق به عنوان اتاق میهمانی، از پرتزئینترین اتاقهای این خانه به شمار میرود.
این پژوهش که با هدف مطالعه، شناخت، دستهبندی، توصیف و تحلیل انواع و چگونگی نقشمایهها و موضوعهای به کاررفته در دیوارنگارههای اتاق ضلع شمال شرقی خانه حقیقی صورت گرفتهاست، درپی پاسخگویی به این سؤاالت است که انواع نقشمایهها و موضوعات به کاررفته در دیوارنگارههای اتاق مورد نظر کداماند. دیگر اینکه، تزئینات مذکور ازلحاظ ارزشهای بصری و زیباشناختی، واجد چه ویژگیهایی هستند.
در این راستا نخست به اختصار، مشخصات عام نقاشی عصر قاجار بیان شدهاست. پس از آن خود بنا و ویژگیهای کلی فضای معماری آن به اجمال معرفی شده است. سپس ضمن توجه به انواع آرایهها و تزئینات متعدد به ویژه نقشمایههاي دیوارنگارهها در کل فضاهای داخلی و اتاقهای خانه حقیقی، تمامی نقوش اتاق مذکور براساس اهداف و سؤاالت ویژه تحقیق و درنظر گرفتن متغیرها و شاخصهای مربوط به سنجش و توصیف چگونگی صورت و قالب آثار هنری، مطالعه و دستهبندی شدهاند. این شاخصها عبارتاند از: نوع، موضوع، شیوه هنری، سبک، تکنیک، اسلوب، ترکیببندی، تعداد و محل قرارگیری. درادامه مطالب، تمامی شاخصهای بیانشده در جدولهایی تنظیم و ارائه شدهاند )جدولهاي .)1-3
پیشینه پژوهش
منابع موجود درباره خانه حقیقی و تزئینات آن، تنها شامل چند مورد محدود است. مالزاده و محمدزاده )1386(، در کتاب "خانههای تاریخی )دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسالمی/ جلد") 7 به اختصار تنها خانه حقیقی را معرفی کلی کردهاست. دیبا و دیگران )1392(، در کتاب "خانههای اصفهان"و همچنین قاسمی سیچانی و معماریان )1389( در مقاله "گونهشناسی خانه دوره قاجار در اصفهان"، اطالعاتی را درباره سبک معماری این خانه به دست دادهاند. سایر
پژوهشهای به نسبت مرتبط با موضوع، شامل پایاننامههای رشته مرمت آثار تاریخی است که با هدف آسیبشناسی
و فنشناسی برخی از انواع تزئینات موجود در این خانه، تدوین شدهاند. این پایاننامهها با تمرکز بر دستهبندی بخشهای مختلف فضا، طرحی کلی از جانمایی انواع تزئینات این خانه را ارائه مینمایند که در این میان میتوان به شاخصترین آنها، "نقاشی دیواری در دوره قاجار" نگاشته انسیه زندیه )1362( اشارهکرد. جدیدترین تحقیق مرتبط با موضوع این مقاله نیز طرحی پژوهشی باعنوان "بررسی
و مقایسه ویژگیهای ساختاری تزئینات طالکاری دوران قاجار در اصفهان با تأکید بر خانههای قدسیه و شهشهان
و حقیقی" است که مطالب آن تنها بر تزئینات طالکاری خانه حقیقی متمرکز است.
روش پژوهش
روش تحقیق به کاررفته توصیفی– تحلیلی است. گردآوری اطالعات و مطالعات الزم نیز با توجه به عدم کفایت اسناد و مدارک مکتوب، مبتنیبر مشاهده مستقیم و مستندنگاری دقیق صورت گرفته است. همچنین در رابطه با برخی از ابهامات و اصطالحات نیز از شیوه مصاحبه بهرهگرفته شده است.
خانه اخوان حقیقی
خانه اخوان حقیقی از جمله خانههای تاریخی واقعشده در شمال شرقی شهر اصفهان است1 که در محلهای موسوم به "پشت بارو"2 قراردارد. کوچه محل قرارگیری این خانه با نام "یازده پیچ" شناخته میشود. مدارک و شواهد خاصی اعم از سندی مکتوب یا کتیبهای بر بدنه بنا، از نام معمار یا حامی مالی یا مالک نخستین این خانه در دست نیست، هرچند برخی از محققان، ساخت آن را به خاندان حاج رسولیها نسبت میدهند3 )مالزاده و محمدزاده، .)322 :1386 این خانه با شماره ثبت 992، سال 1353ه.ش. در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است4 )زندیه، .) 63:1362 کالبد خانه حقیقی و تزئینات آن را پژوهشگران بدون ارائه مستندات منطقی به دورههای مختلف تاریخی چون اواخرصفوی، زندیه و قاجار نسبت دادهاند. مریم قاسمی سیچانی خانه های دوره قاجار را به سه دوره یا سهگونه تقسیم میکند که عبارتاند از: خانه های دوره اول یا سبک اصفهان، خانه های دوره دوم یا متأثر از معماری غرب، خانههای دوره سوم یا موسوم به کردی )قاسمی، .)91:1389 بنابر نظر ایشان، حقیقی ازحیث معماری در گونه خانههای دوره اول یا سبک اصفهان قرار میگیرد.1 خانههای دوره اول قاجار )سبک اصفهان( 5 همزمان با سلطنت
آغامحمدخان، فتحعلیشاه و محمدشاه ساخته شدهاند. ساخت آنها در اصفهان همدوره با صدارت میرزا حسینخان صدر اصفهانی بوده که جبهه اصلی ساختمان در شمال آن قرار میگرفته است. تاالر مرکزی آنها معموالً به شکل چلیپایی است، سقفشان گنبدی شکل بوده و به اندازه دو طبقه ارتفاع دارد. در تزئینات اینگونه خانهها غالباً نظام سلسله مراتبی به چشم میخورد و اوج تزئینات آن در تاالر مرکزی
است.ُارسیهای به کاررفته در این خانهها نسبت به قبل
ُ
ظریفتر و پرکارتر میشوند )همان: 91 و )92، )نقشه.)1 تنها کتیبه تاریخدار خانه حقیقی، در قاببندی ضلع شمالی اتاق مرکزی در جبهه غربی )G( واقع شده که مربوط به تاریخ اتمام تزئینات است: "اتمام یافت در عصر دوشنبه ذیالحجة الحرام سنه 1274 ه.ق. حسب الفرمایش محمدباقر. رقم کمترین محمدالخوئی مشهور اصفهانی" )تصویر.)1 متأسفانه اطالعاتی از محمدباقر احتماالً مالک وقت خانه یا استادکار معمار و ناظر اصلی کل مجموعه و همچنین محمد الخوئی مشهور اصفهانی دردست نیست.6 خانه حقیقی در مجموع از دو بخش تابستانی و زمستانی تشکیل میشده که جبهه جنوبی یا بخش تابستانی، از آن جدا شده است. بخش زمستانی هم شامل اتاقهای شمالی، غربی و شرقی هستند. درحال حاضر، دسترسی به بخش زمستانی از طریق در ورودی خانه در کوچه یازده پیچ، عبور از یک هشتی و داالن امکانپذیر است که در سمت چپ به
حیاط مرکزی منتهی میشود )نقشه.)1
طراحی اتاقهای بنا گرداگرد یک حیاط مرکزی، الگویی است که در خانههای تاریخی ایرانی بهویژه خانههای عصر قاجار در اصفهان، با رعایت تناسبات هندسی دقیق تکرار
میشود.ُارسیهای زیبای گره چینیِ چوبی بسیار ظریف
ُ
با شیشههای رنگین، نمای بیرونی هریک از اتاقهای اصلی مشرف به حیاط را در بخش زمستانه خانه تشکیل داده اند. آنها همچنین طیفی از نورهای رنگین را به درون اتاقها میگسترانند.
اتاقهای هشتگانه بخش زمستانه خانه حقیقی در نقشه1،1 با حروف انگلیسی A تا H نشان داده شدهاند. در بخش میانی جبهه شمالی این خانه، تاالری چلیپایی شکل قرار گرفته که از پوششی گنبدی شکل برخوردار است و دو اتاق در دو طرف آن، بدون راهرو قرار گرفتهاند. این تاالر، همان شاهنشین خانه محسوب میشود .)B( اتاقهای کناری شاهنشین، ازجهت اندازه و طراحی فضای معماری، قرینه یکدیگرند و سقف آنها نیز پوشیده از مقرنس است.
اتاق مورد مطالعه این پژوهش C( (، درگوشه شمال شرقی تاالر صلیبی شکل )شاهنشین( که با توجه به کاربری آن ازاین پس اتاق میهمانی خوانده میشود، سراسر پوشیده از نقاشیهای تزئینی است. حال آنکه اتاق قرینه غربی آن )A(، تنها شامل گچبری شیر و شکری است. جبهه غربی ساختمان دارای یک اتاق مرکزی )G( است که پرتزئین بوده و اتاق موسوم به مهتابی، در طبقه باالیی آن قراردارد که انواع دیوارنگارهها آن را مزین ساختهاست. اتاقهای
ايران معماري و مرمت پژوهشی -علمی دوفصلنامه 1393 تابستان و بهار هفتم، شماره چهارم، سال
55
نقشه.1 بخشهای تابستاننشین؛ قسمت منفکشده، زمستاننشین و ترتيب قرارگيري اتاقهای خانه حقيقي
.)Asiah Abdul Rahim, 2013: 68(
ضلع اتاق ارزشهای
اصفهان حقیقی اخوان خانه شرقی شمال دیوارنگارههای نقشمایههاي زيبائيشناختي
56
کوچکترِ واقعشده در سمت راست و چپ اتاق مرکزی جبهه غربی، آرایهای ندارند H( و.)F طبقه باالیی اتاقی که سمت راست اتاق مرکزی جبهه غربی قرار گرفته )طبقه باالیی )H، دارای تزئینات گل و مرغ روی ازاره و درهای چوبی آن است. اتاق مرکزی واقع در جبهه شرقی ) D( نیز، دارای تزئینات شیر و شکری همراه با قاببندیهایی بر دیوار منقوش با آیاتی موسوم به آیت الکرسی است.7 اتاق مجاور آن )E( و همچنین اتاق قرارگرفته بر طبقه باالیی آن نیز، بدون تزئینات است.
شاهنشین، اتاقهای جانبی ازجمله اتاق مورد مطالعه و همچنین اتاقهای واقع در جبهههای شرقی و غربی همگی دارای بخاری دیواری هستند که هریک متناسب با تزئینات آن اتاق، زینت یافتهاند.
اتاق میهمانی دارای ابعاد مستطیل شکلی به طول 8/10 متر و عرض 4/15 متر است. در ضلع شمالی این اتاق، بخاری دیواری پرتزئینی قرارگرفته و طاق آن هم با تزئینات مقرنس پوشیده شده است. این اتاق در مجموع دارای نه درب چوبی است. دو باب از آنها در ضلع شمالی طرفین بخاری دیواری و سه درب، در ضلع شرقی قرار دارند. 1 سه باب دیگر، ارتباط بین این اتاق و شاهنشین را در سمت غرب برقرار میسازند. یک درب نیز به پاگرد باز میشود.
ُارسی چوبی منحصر به فردی نیز، تمام ضلع جنوبی اتاق را
ُ
دربر گرفته است. سرتا سر دیوارههای ضلع شمالی، شرقی و غربی این اتاق با تزئینات نقاشی پوشیده شدهاست. تقسیمبندی فضایی اتاق مورد مطالعه، شامل ازارهها8، طاقچهها9، قطاربندیها10، کتیبهها11، طاقچههای بلند دور از دسترس و اجزای چهار ردیف مقرنس سقف است. تزئینات دیوارهها با ریتم تکرارشونده مشخصی، سطح آنها را پوشاندهاند و در بخشهای مختلف نظیر ازاره، طاقچه و 1... جای گرفتهاند )نقشه)2، )تصویر.)2
سبک12 نقاشی قاجار
نقشمایهها و آرایههای دیوارنگارههای عصر قاجار درمجموع،
واجد ویژگیهای خاص سبک نقاشی قاجارند که دربردارنده نقشمایههاي ویژه نگارگری سنتی ایرانی و نقشمایههاي نوینی هستند. این نقشمایهها و آرایهها، طی چند قرن از اواخر دوره صفویه و مکتب اصفهان تا دوره قاجار، بیشتر تحت تأثیر اروپا شکل گرفتهاند. اشاره به این نکته ضرورت دارد که نقاشی این دوره، نتیجه تداوم نگارگری مکتب اصفهان صفویه
و سپس زندیه است. به طوری که «نقاشی عهد زندیه که خود ادامهدهنده سنت فرنگیسازی صفویه بود، با مختصر تغییری به دوره قاجار انتقال یافت.» )پاکباز، .)150:1369
بنابر سخن رویین پاکباز «میتوان آغاز مکتب موسوم به قاجاری را از عهد کریمخان زند 1193-1175( ه. ق.( دانست.» )همان(. شاید براساس همین دلیل است که برخی از محققین علیرغم موجود بودن کتیبه تاریخ اتمام تزئینات بنا 1274(ه.ق.(، تزئینات خانه حقیقی را منسوب به دوره زندیه دانستهاند )محمدزاده، .)9 :1388 درباره تمامی آرایههای تزئینی بهویژه دیوارنگارههای نقاشی خانهها، میتوان گفت این آثار بيشتر محصول کار گروهی و جمعی هستند که ظاهراً با نظارت استادکار متخصص، طرح کل تزئینات خانه تهیه
و اجرای هر بخش و احتماالً هر مرحله، بر عهده استادکار مربوط به آن و شاگردان وی بوده است.
پاکباز در رابطه با اصطالح شیوه یا روش هنری13 که در اساس به نوع جهاننگری و نگاه ویژه هنرمند باز میگردد، نقاشی التقاطی حاکم بر سبک قاجار را «آمیزهای از چکیدهنگاری نمادین14، تزئینگرایی15 و طبیعتگرایی16 توصیف میکند.» )همان: .)151
براین اساس، میتوان نقشمایهها و مضامین به کار رفته در خانه حقیقی به خصوص اتاق مورد مطالعه را به دو دسته اصلی تقسیمکرد: .1 نقوش سنتی و اصیل ایرانی .2 نقوشی که تحت تأثیر اروپا اجرا شدهاند.
دسته نخست، نقوشي سنتی است که به روش نمادپردازی
و چکیدهنگاری همراه با تزئینگرایی خاص نقاشی ایرانی، اجرا شدهاند. این دسته شامل نقشمایههای هندسی، گیاهی همچون اسلیمیها و ختاییها، حیوانی و انسانی است
