بخشی از مقاله
تبیین مناسبات هیدروپلتیک ایران با ترکمنستان (مطالعه موردی سد دوستی)
چکیده هیدروپلتیک ترکیبی متوازن از دو واژه آب و سیاست است و تا ثیر و نقش آفرینی منابع آب بر روابط سیاسی کشورها را
مورد مطالعه قرار می دهد. در مرزهای ایران و ترکمنستان ،هیدروپلتیک رودخانه های مرزی بین دوکشور،همیشه منشاء نقش آفرینی روابط میان دو کشور بوده است. پژوهش حاضربراساس این فرضیه شکل گرفته که با تاسیس سد دوستی
واستفاده ازآب رودخانه مرزی هریرود روابط بین ایران و ترکمنستان، دوچندان شده است. ایران که در منطقه نیمه خشک
خاورمیا نه و جنوب غربی آسیا قرار دارد و متوسط بارش سالانه آن 200 میلی متراست وتوسعه کمی و کیفی آن ، کنترل آبهای مرزی را ضروری نموده است. ترکمنستان که کشوری کم آب و دارای اقلیم بیابانی که صد در صد منابع آبی آن از کشورهای همسایه تامین شده است برداشت بی رویه آب توسط ترکمنستان و نداشتن رژیم حقوقی مناسب زمینه چالش ومنازعه برسرآن در روابط بین دو کشور سایه انداخته است. این تحقیق در نظر دارد به مناسبات هیدروپلتیک ایران با ترکمنستان که چه تاثیری بر روابط سیاسی اقتصادی و فرهنگی دو کشور دارد به روش توصیفی – تحلیلی پاسخ دهد. نتایج
حاصله حاکی ازآن است که روابط بین دو کشور ایران و ترکمنستان می تواند عامل موثر همگرایی در منطقه می باشد. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای و مقالات علمی معتبر تهیه و تدوین شده است.
واژگان کلیدی: هیدروپلتیک، سد دوستی، رودخانه مرزی ،هریرود ،ایران ،ترکمنستان
- 1 مقدمه
آب یکی از بزرگ ترین چالش ها ی قرن حاضر بشریت است که می تواند سر منشاء بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیردخلا بین توان تامین آب و شدت تقاضا،بحران آفرین است بر پایه نظریه هیدروپلتیک که ترکیبی متوازن از دو واژه
"آب و سیاست" و این که امروز ،آب به شکل آشکاری وارد عرصه سیاست بین المللی گردیده و تلاش های بین المللی ،در جهتی سازماندهی شده که آب به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات و چالش ها ی بشر به مجمع عمومی سازمان ملل وارد گردیده و کمبود آب که زمانی پدیده ای محلی بود،اکنون مرزهای بین المللی را در گیر می کند.بنابراین افزایش تقاضا برای آب در قرن بیست ویکم ،فشار بیشتری روی منابع آب وارد می کندو سیاستمداران و دولت ها مجبور خواهند بود مسایل مربوط به آب را در راس برنامه های خود قرار دهند. (علیزاده:1384،(34 گفتنی است که فقط حدود 2.5 درصد آب های جهان شیرین و بقیه شورند و از مجموع آب های شیرین نیز تنها 0.3 درصد قابل تجدید است. از سوی دیگر دسترسی به آب بنا به دلایل بسیاری مشکل شده است؛ ازجمله مصرف بی رویه به دلیل افزایش شدید جمعیت، صنعتی شدن و تغییر الگوی مصرف، عدم توزیع یکنواخت در کشورها، تخلیه، شور شدن و آلودگی ذخایر زیرزمینی آب شیرین، آلودگی شدید آب های شیرین سطحی به وسیله فعالیت های مختلف بشر همچون فعالیت های اقتصادی، اشتراک منابع آب بسیاری از رودخانه ها بین کشورهای متعدد، تسلط کشورهای بالادست و وابستگی کشورهای پایین دست رودخانه های بین المللی و ...
. آب که از آن به عنوان کالای استراتژیک، منبع نادر، مایه حیات و طلای آبی یاد می کنند، از ابزارهای رقابت بین کشورها و از چالش های موجود جهان است که در آینده ستیزها و جنگ هایی را به دنبال خواهد داشت.(اعظمی:1385،فصلنامه ژئوپلتیک؛سال دوم شماره 3و4 پاییز وزمستان ) بنابر این هیدروپلیتیک رودخانه های مرزی در منطقه جنوب غربی آسیا، آسیای مرکزی به عنوان یک معضل مهم در روابط بین دولت ها و ملت ها خودنمایی میکند "با توجه به این مسئله بررسی
بحرانهای پیش روی ناشی از کمبود آب یکی از مباحث مورد توجه در جغرافیای سیاسی درآمده است" (حافظ نیا 1385:، ( (100 اگر چه آب در برخی مواقع به تحریک مناقشه ها در منطقه خاورمیانه منجر گردیده است اما با این وجود، اغلب باعث ارتقای سطح همزیستی میان کشورهای رقیب یا مخالف هم شده است.در برخی مناطق آبی مشترک نظیر رودها ،به عنوان عامل پیوند دهنده ملت ها و دولت ها عمل نموده است، به گونه ای که کشور های ذی نفع به جای در گیری و منازعه که مانع جدی هر نوع توسعه به شمار می رود مسیر همکاری و همگرایی را در پیش گرفته و با مدیریت بهینه بر منابع آبی مشترک گام های مهمی را در توسعه منطقه برداشته اند. .(مختاری وقادری:1387،.(38 بر اساس پیش بینی کارشناسان، جمعیت ایران تا سال 1400 شمسی افزایش زیادی مییابد و به مرز 100 میلیون نفر خواهد رسید که کاهش شدید سرانه متوسط منابع آبی در دسترس را به همراه خواهد داشت و اگر برای تأمین نیازهای آبی و غذایی آن، کنترل و مهار آبهای شیرین مد نظر دولت قرار نگیرد بحران کمبود آب باعث به وجود آمدن تنشهای سیاسی و اجتماعی جامعه خواهد شد.(اردکانیان و سهرابی: 1385 ،. (5
- 2 مبانی نظری تحقیق
بیش از 45 درصد سطح زمین را حوضه های آبریز مشترک تشکیل می دهند. میزان آب در رودهای مشترک، 60 درصد آب رودهای جهان را شامل می شود و بیش از 40 درصد مردم جهان در حوضه های آبریز مشترک زندگی می کنند. قاره های آمریکا 70، آفریقا 57، اروپا 48 و آسیا 40 حوضه های مشترک آبی را دارا هستند. ایران یکی از کشورهایی است که چندین حوضه آبریز مشترک با همسایگان خود دارد و اغلب در زمینه بهره برداری از منابع آب آنها در طول تاریخ مسایل و مشکلاتی داشته است. از جهت دیگر آب شیرین از این توانایی برخوردار است که در یک محدوده جغرافیایی مانند ایران و در هر دو حوضه بیرونی و درونی امنیت گذار باشد. وجود رودخانه های مرزی در مجموعه سرحدات سیاسی ایران (هیرمند در شرق، هریرودو اترک در شمال شرقی) (ارس در شمال غربی) سیروان و رودهای متعدد کوچک دیگر در غرب) و اروندرود در جنوب غربی به عنوان منابع تامین کننده آب شیرین برای دو مجموعه سیاسی همجوار خود گویای ابعاد امنیتی مساله آب شیرین در عرصه امنیت بیرونی است. (کوشکی، ص .(51 در کشورمان ایران نیز با توجه به غلبه اقلیم خشک و نیمه خشک بر بخش وسیعی از اراضی و محدودیت روز افزون منابع آب قابل استحصال، استفاده بهینه از منابع آب موجود به امری ضروری و اجتناب ناپذیر بدل گردیده است.(حسن اقلی و دیگران،.(1383 مانند بهره برداری از آب های مرزی مشترک بین ایران و ترکمنستان که جنبه هیدروپلتیکی دارد. رابطه هیدروپلتیک در سطح منطقه شمال شرقی ایران با کشورهای مجاور می تواند موجب تنش یا همگرایی بین آنها شود این رابطه می تواند چگونگی عملکرد سیاست خارجی یک کشور برای تامین منابع آب را تبیین کندویا عمده ترین اختلافات ناشی از بهره برداری منابع آبی مرزی را بوجود آورد. اما نکته قابل تامل این است که استفاده از منابع آب مشترک به یک رویکرد واحد یعنی سیاست منابع آب نیاز دارد. عمده ترین بحثی که در این سطح مطرح است، این است که آیاروابط دوکشور ایران و ترکمنستان برای استفاده از منابع آب مشترک جهت دستیابی به توسعه سیاسی - اقتصادی و فرهنگی با یکدیگر می تواند عامل موثر همگرایی در منطقه باشد
؟ به نظر می رسد با سرمایه گذاری بر روی رودخانه مرزی مشترک ایران و ترکمنستان می توان روابط سیاسی- اقتصادی و فرهنگی را گسترش داد و این همکاری متقابل عامل موثر در همگرایی منطقه شود.زیرا همگرایی فرایندی است که طی آن کشورهای مختلف به صورت داوطلبانه متقاعد می شوند تا فعالیت های خود را به سمت مرکزیت جدیدی جهت دستیابی به اهداف مشترک در سایه قدرتی فراملی سوق دهند.(احمدی پور و قادری 77:،.(1389
-3سوال و فرض اصلی مقاله
در این تحقیق سئوال اصلی بدین گونه صورت بندی می گردد:
- آیا مناسبت هیدروپلتیک ایران و ترکمنستان و روابط بین این دو کشور می تواند عامل موثر همگرایی در منطقه شود؟
- بر اساس مطالعه اولیه این فرضیه نیز شکل گرفته که با تاسیس سد دوستی و استفاده از آب رودخانه مرزی هریرود روابط
بین ایران و ترکمنستان می تواند عامل موثرهمگرایی در منطقه شود.
1-3روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی – تحلیلی می باشد.
2-3روش گردآوری اطلاعات
برای گردآوری اطلاعات به منظور پاسخ گویی به سئوال تحقیق و ارزیابی فرضیه از روش ها ی زیر استفاده شده است:
-1روش جستجو در منابع کتابخانه ای واینترنت : برای تهیه مباحث نظری و پیشینه ی موضوع از این روش استفاده شده است.
-2 روش اسنادی و آرشیو: جهت تهیه اطلاعات از اسناد آرشیو منطقه مورد نظر، وزارت نیرو و سازمان آب منطقه خراسان رضوی استفاده شده است.
مفهوم رودخانه های مرزی:
رودخانه های مرزی شامل رودخانه هایی است که دو یا چند کشور را از یکدیگر جدا می کنند و در واقع تمامی یا قسمتی از آنها مرز دو یا چند کشور را تشکیل می دهند. این رودخانه ها به عنوان یکی از انواع مرزها نقش بسیاری در تنظیم روابط میان کشورهای همسایه دارد. اگر این کشورها در مناطق خشک قرار گرفته باشند و یا رودخانه قابل کشتیرانی باشد و کشورهای همسایه از این طریق با دنیای بیرون در ارتباط باشند، اهمیت رودخانه مرزی دوچندان می گردد. رودخانه ها می توانند به دلیل این تغییرات، زمینهای ساحلی یک طرف را افزوده و از زمین های ساحلی طرف دیگر بکاهند. (میرحیدر:171،(1380
مفهوم همگرایی و واگرایی :
همگرایی به لحاظ مفهومی عبارتست از تقریب و نزدیک شدن افراد به سمت نقطه ای مشخص که معمولا به عنوان هدف مشترک آنان شناخته می شود و واگرایی در برابر آن به معنی تفکیک و جدایی از همدیگر و دور شدن آن ها ازهدف مشترک و حرکت به سوی هدف های خاص است .(حافظ نیا: (373,1385
- 4 هیدرولوژی منطقه مرزی ایران و ترکمنستان
در مرزهای ایران و ترکمنستان، هیدروپلیتیک رودخانه های مرزی بین دو کشور،همیشه منشاء نقش آفرینی روابط میان دو کشور بوده است.
1--4 -ویژگی های جغرافیایی ایران
ایران کشوری کم آب و دارای اقلیمی نیمه خشک است. میانگین بارش باران 200 میلیمتردرسال میباشد بنابراین کنترل آبهای سطحی و استحصال آن به منظور تأمین نیازهای جمعیت فعلی و آینده ضروریست. بخش مهمی از آبهای سطحی در مرزهای ایران با همسایگان آن جاری است. کشور جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همجوار دارای مرزهای آبی متعدد ومتنوعی میباشد، نزدیک به 22 درصد ( 1918 کیلومتر) از مرز مشترک کشور را 26 رودخانه ی کوچک و بزرگ تشکیل میدهند .
.(Iranrivers, 2010/01/10)
نقشه شماره((1
منبع http://www. Iran-map:
- 2-4 ویژگی های جغرافیایی ترکمنستان
کشور ترکمنستان در جنوب غربی آسیای مرکزی قرار گرفته است. ترکمنستان تنها کشوری از آسیای مرکزی است که با ایران دارای مرزهای مشترک جغرافیایی است طول مرزهای جغرافیایی ایران و ترکمنستان
1 کیلومتر است. ترکمنستان دارای آب و هوای صحرایی است .میزان بارش میانگین این کشور بین 200 تا 420 میلی متر در نوسان است. کشور ترکمنستان از بیابانها و فلاتهای پست تشکیل شده که مهم ترین بیابان آسیای مرکزی یعنی بیابان قره قوم که حدود 90 درصد خاک ترکمنستان را در بر میگیرد، در این منطقه قرار دارد. وجود کوههای هزار مسجد با امتداد از شمال غربی به جنوب شرقی در راستای کوههای خراسان باعث سرچشمه گرفتن رودهای تجن و مرغاب شده است. یکی از
سرشاخه های رودخانه مرزی اترک از دامنه های جنوبی کوههای کپه داغ سرچشمه گرفته که پس از عبور از نقاطی که مرزهای مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل میدهد در منتهی الیه خود به دریای خزر میریزد. به دلیل وجود بیابانهای فراوان در آسیای مرکزی و کمبود آب برای امور کشاورزی،احداث کانال قره قوم از سال 1954 و با استفاده از نیروی کار زندانیان دوره ی تسلط استالین بر شوروی سابق شروع گردید. این کانال که حدود 1100 کیلومتر آن حفر شده بود در انتها باید به دریای خزر متصل میشد. بعد از رودخانه های تجن - اترک و مرغاب، کانال قره قوم یکی از منابع تأمین کننده مهم آب جمهوری ترکمنستان است.( سارولی: 1381،( 5
نقشه شماره((2 منبع: http://www. Turkmenistan-map
