بخشی از مقاله
پيش گفتار
حاشيه‌ي كوير هرچند بيشتر باد است و خاك، ماسه‌هاي روان و هواي خشك و تيره و تار! ولي كشاورزان آن منطقه با چهره‌هاي مهربان، آفتاب سوخته و پرچين و چروكشان، مردمي صبور و تلاشگرند.
آنجا تا چشم كار مي‌كند، تپه‌هاي ناپايدار از شن‌هاي روان ديده مي‌شود كه هرچند روز در نقطه‌اي خيمه مي‌زنند، گويي آن جا ما در طبيعت كم مهر است و به جاي شير، پستان، چنگ و دندان به فرزندان نشان مي‌دهد، اما همان كم‌مهري، آنان را چنان بردبار و مصمم نستوده مي‌پروراند كه با سخت‌كوشي از پستان خشكش، شير مي‌مكد! يعني يكي از زيباترين گل‌ها را كه علاوه بر رنگ و بوي دلربا و فريبنده، پردرآمدترين محصول است، پرورش مي‌دهند.
از طرفي، شعار:
ديگران كاشتند و ما خورديم ما بكاريم و ديگران بخورند، سعدي
شرعري نيكو و پسنديده است، اگر صميمانه به آن عمل شود، مي‌تواند كشاورزي هرجامعه‌اي را رونق بخشد و سرزمين‌هاي آن را آباد و سرسبز كند، در نتيجه مردمان آن سامان را از ديگران بي‌نياز سازد.
پس اين كوششي است مختصر، اما همه جوانب براي پاسخگويي به پرسش‌هاي ذهن جستجوگر پژوهندگان درباره‌ي اقتصاد زعفران .
مقدمه
زعفران يكي از گياهان استثنايي است كه در عين نياز به آب كم، از بازده اقتصادي بسيار بالايي برخوردار بوده و علاوه بر اشتغال‌زايي فراوان و جلوگيري از مهاجرت روستاييان مناطق كم آب، قدرت ارزآوري شايان توجه اين محصول، ساليانه ده‌ها ميليون دلار درآمد ارزي را به دنبال دارد. ايران اولين و بزرگترين توليدكننده و صادركننده زعفران است كه در دهه‌هاي اخير به علت كوتاهي در امر صادرات و بهبود كيفيت و بازاريابي رقباي ايران در بازار جهاني، عملكرد بهتري داشته‌اند. صادرات زعفران با توجه به مزيت نسبي ايران در توليد اين محصول و ارزآوري آن از اهميت زيادي برخوردار است .
پاره‌اي از مناطق كشور ايران با تنوع وسيع آب وهوايي، در زمينه توليد برخي از محصولات كشاورزي از مزيت نسبي قابل توجهي برخوردارند. شرايط ويژه‌اي كه از لحاظ جغرافيايي در مركز و جنوب خراسان وجود دارد، از قبيل كويري بودن، كيفيت نامناسب آب و فقر زمين از نظر عناصر غذايي مورد نياز گياه و روش‌هاي سنتي توليد محصولات كشاورزي از عواملي است كه رشد كشاورزي را در اين مناطق محدود كرده است. در بين گياهان زراعي، زعفران گياهي است كه توانسته است با خصوصيات ويژه‌ي خود مسئله كم‌آبي مناطق مذكور را تحمل نمايد و با داشتن بازده اقتصادي بالا، موجبات دلگرمي و ماندگاري بهره‌برداران را فراهم كند، لذا با توجه به صادراتي بودن زعفران و رقابت‌هاي موجود در سطح جهاني در زمينه رشد بازار، زعفران نياز به تحقيقات اقتصاد كشاورزي در مورد بازاريابي و صادرات زعفران روزبه روز محسوس‌تر مي‌شود .
تاريخچه
پيشينه‌ي تاريخي زعفران ايران حاكي از كشت و توليد فراوان و همچنين صادرات زياد اين محصول زراعي سنتي است، به طوريكه بعضي از شهرهاي ايران به لحاظ توليد مرغوب و فراوان شهرتي فراوان كسب كرده بودند.
در عصر قاجار كه دوره‌ي شكست‌هاي نظامي و اقتصادي كشور بود، قسمتهايي از نقاط زعفران‌خيز ايران در ايالت آران كه بعدها روس‌ها آن را آذربايجان شوروي ناميدند، از كشور جدا گرديد. در همين دوره در قسمت‌هاي زعفران‌خيز خراسان، زراعت اين محصول با ناكامي مواجه بود، زيرا مصرف داخلي زعفران كشور به لحاظ فقر عمومي بسيار اندك و صادرات آن به خارج كشور به سبب بي‌توجهي دولت به امر بازرگاني خارجي و نداشتن شبكه راه‌ها، ناچيز بوده و اين در حالي است كه قيمت تمام‌شده زعفران و نرخ فروش آن در بازار در مقايسه با ساير كالاهاي مصرفي خوراكي بسيار نازل بوده است.
ركورد صادرات زعفران در اواخر قاجاريه، تا جايي است كه ميزان آن در مقايسه با كالاهاي ديگر بسيار ناچيز به نظر مي‌آيد، بطوريكه سديدالسلطنه (كبابي) طي گزارشي كه از ارزش صادرات بندرعباس در سال 1328 ه.ق. مي‌دهد، در حالي كه 21230 تومان سبزيجات و 53272 تومان انغوزه و 27592 تومان گل سرخ و 100681 تومان پنبه و 6993 تومان روناس و غيره از اين بندر به مقصد خارج صادر شده است، فقط 95 تومان زعفران از اين بند صادر شده است كه اگر صادرات از راه خشكي را هم رقمي در همين حدود به حساب آوريم و يا دو سه برابر منظور كنيم، باز هم رقم بسيار ناچيزي به دست مي‌آيد.
چارلز در كتاب خود از صدور زعفران از راه تبريز خبر داده، اما ميزان آن را مشخص نكرده است .
توليد و تجارت جهاني اين محصول همواره در دست ايرانيان بوده است، اكنون نيز استان خراسان بيشترين و مرغوبترين زعفران جهاني را توليد مي‌كند، گرچه در نواحي زعفران‌خيز گذشته ايران تلاش‌هاي موفقيت‌آميزي در جهت تجديد زراعت اين محصول آغاز شده است كه به نوبه‌ي خود نويدگر آينده‌ي درخشانتري براي زعفران در بازار جهاني نيز است .
اهميت اقتصادي زعفران
زعفران به عنوان گرانترين محصول كشاورزي و دارويي جهان جايگاه ويژه‌اي در بين محصولات صادراتي ايران دارد. در حال حاضر ايران بزرگترين توليدكننده و صادركننده زعفران در جهان است و بيش از 65درصد توليد جهاني اين محصول گرانبها به ايران اختصاص دارد.
كاربردهاي فراوان و گسترده زعفران، خواص ويژه اين داروي باارزش، نقش خاص آن در زندگي كشاورزان استان‌هاي خراسان و فارس و همچنين ارزش افزوده‌ي بالاي آن، لزوم توجه ويژه به مسائل توليد، صادرات و بازاريابي زعفران را بيش از پيش روشن مي‌نمايد.
در ايران اهميت زعفران كاري از جنبه‌هاي گوناگون نظير بهره‌وري بالاي آب در مقايسه با ساير محصولات كشاورزي، اشتغال روستائيان و جلوگيري از مهاجرت آنها، درآمدزايي آن نسبت به ساير محصولات كشاورزي، همچنين از لحظا توسعه صادرات غير نفتي ـ با توجه به سياست دولت مبنتي بر افزايش صادرات غيرنفتي ـ قابل بررسي است.
بر طبق بررسي‌هاي انجام گرفته در وزارت كشاورزي، هر هكتار زعفران در طول سال به طور متوسط براي انجام امور كاشت، داشت، برداشت و جداسازي كلاله از اجزاء گل به 270 نفر روز كار نياز دارد كه با توجه به سطح زير كشت 47208 هكتاري آن، معادل 7/12 ميليون نفر روز كار ايجاد مي‌شود.
بر طبق تخمين موسسه پژوهش‌هاي اقتصادي وزارت كشوري در وضع بهره‌برداري‌هاي كشاورزي در ايران 200 روز كار در سال را به عنوان يك اشتغال دائم محسوب مي‌نمايند، لذا لين محصول حدود 7/63 هزار شغل در طي سال توليد كرده و بنابراين زراعت زعفران يكي از عوامل جلوگيري از مهاجرت محسوب مي‌گردد. علاوه بر آن حدود 85هزار خانواده در شهرستان‌هاي جنوبي و مركزي خراسان، زعفران‌كاري دارند كه اين نيز اهميت اين محصول را در جنوب خراسان نشان مي‌دهد.
در بين محصولات صادراتي نيز، زعفران از جايگاه خاصي برخوردار است، به نحوي كه ارزش صادراتي حدود 121 تن زعفران در سال 1380 بالغ در 51 ميليون دلار بوده است و تقريباً 92% توليد و 98% سطح زيركشت را استان خراسان به خود اختصاص داده است.
گسترش صادرات زعفران ايران با توجه به مزيت نسبي اين محصول و ارزآوري قابل توجه آن داراي اهميت فراواني است، به نحوي كه كيفيت بسيار مطلوب زعفران ايران باعث گرديدهع تا بعضي از كشورها از جمله اسپانيا زعفران ايران را به صورت فله‌اي خريداري نموده و با بسته‌بندي مناسب و به نام خود روانه بازارهاي بين‌المللي نمايند، اما به علت عدم وجود موقعيت اقليمي و آب و هوايي و ساير عوامل موثر در توليد و مرغوبيت زعفران، ساير كشورها نتوانسته‌اند زعفراني به مرغوبيت زعفران ايران توليد كنند .
قيمت زعفران
قيمت زعفران در داخل كشور تابعي از قيمت صادراتي محصول است. بر اساس جدول 1، بررسي قيمت زعفران طي سال‌هاي 1352 تا 1379 حاكي از آن است كه قيمت محصول از 25949 ريال به ازاء هر كيلوگرم به 2654000 ريال رسيده است و در طي اين سال‌ها، قيمت از متوسط رشد سالانه‌اي معادل 362 درصدي برخوردار بوده، بطوريكه در طي اين سال‌ها قيمت 102 برابر شده است و اين عاملل مهمي در جهت افزايش سطح زير كشت محصول در طي اين دوره بوده است.
تحقيقات نشان مي‌دهد كه قيمت‌هاي واقعي زعفران نسبت به سال 52 افزايش نشان نداده و در واقع قيمت اسمي زعفران بر روي سطوح زير كشت آن تاثير به سزايي داشته است. علاوه بر اين بين صادرات زرعفران با سطح زير كشت، قيمت و عملكرد در هكتار سال بعد آن رابطه‌ي مثبت و معني‌داري وجود دارد. بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه حداكثر قيمت در سال‌هاي اخير بوده استو افزايش قيمت زعفران در سال‌هاي اخير موجب شده است سود حاصل از توليد اين محصول افزايش قابل توجهي داشته باشد و كشاورزان تمايل زيادي به كشت اين محصول در مقايسه با ساير محصولات از خود نشان دهد .
جدول 1: قيمت هركيلوگرم زعفران ايران در طي سال‌هاي 79-52
سال بهاء هر كيلو (ريال) سال بهاء هر كيلو (ريال)
1352
1353
1354
1355
1356
1357
1358
1359
1360
13610
1362
1363
1364
1365 25949
21700
21678
21786
24217
40166
42032
39776
52145
70177
83566
152985
252262
249419 1366
1367
1368
1369
1370
1372
1373
1374
1375
1376
1377
1378
1379 260000
270000
380000
510000
380000
340000
450000
550000
1300000
1300000
2000000
2236000
2914858
2654000
قيمت جهاني زعفران
قيمت زعفران بر اساس درجه‌بندي و مبداء توليد آن فرق مي‌كند. قيمت يك كيلوگرم زعفران درجه يك بين 900 تا 1000 دلار است؛ زعفران درجه 2 بين 750-850 دلار معامله مي‌شود. زعفران درجه 3 بين 500 تا 650 دلبار عرضه مي‌شود. قيمت زعفران به صورت فله سرگل درجه يك ايران حدود 500 دلار است كه متاسفانه به دلايل مختلف گاهي اوقات بين 400 تا 500 دلار معامله مي‌شود. قيمت زعفران همچنين به عواملي مانند عرضه و تقاضا، فاصله محل توليد تا محل مصرف، فصل برداشت، تعداد واسطه‌ها و نوع بسته‌بندي بستگي دارد. (ماهنامه تخصصي بازاريابي، شماره 31، دي و بهمن 1382
بازاريابي زعفران
بازاريابي محصولات كشاروي به علت ماهيت ويژه اين محصولات از قبيل فسادپذيري، حجم زياد، آب زياددر بافت، كثرت توليدكنندگان و مصرف‌كنندگان و زمان محدود كاشت و برداشت اين محصولات، با بازاريابي محصولات صنعتي تفاوت دارد. در قرن اخير با ورود تكنولوژي جديد به كشاورزي سنتي و تجاري شدن فعاليت‌هاي كشاورزي، خدمات و بازاررساني آنها نيز متفاوت شده است.
در حال حاضر كلاله زعفران پس از خشك شدن، جهت بسته‌بندي و عرضه به بازارهاي مصرف داخلي و خارجي عرضه مي‌شود كه در ايران معمولاً زعفران خشك شده به صورت فله در داخل كيسه‌هاي نايلون يا كيسه‌گوني و در نهايت درون كارتن‌هاي مقوايي بدون نكات بهداشتي و تاثير عوامل خارجي كه مي‌تواند بر كيفيت زعفران اثر بگذارد، عرضه مي‌گردد.
فقدان بسته‌بندي مناسب در مورد زعفران موجب شده است كه اسپانيا زعفران ايران را به صورت فله خريداري كرده و پس از انتقال، فرآيند بسته‌بندي را با كيفيت بالا انجام داده و با قيمتي حدود دو برابر قيمت فله، به بازارهاي جهاني عرضه مي‌كند.
حمل و نقل زعفران معمولاً با انواع خودروهاي عمومي و خصوصي صورت مي‌گيرد و با توجه به اين كه حجم محصول نسبت به قيمت آن اندك است، وسايل نقليه خاصي براي انتقال آن وجود ندارد.
در رابطه با انبارداري، اين محصول در انبار مخصوصي نگهداري نمي‌شود و كشاورزان معمولاً محصول خود را تا سال بعد در منازل و اتاق‌هاي خود كه البته بايد فاقد رطوبت و گرماي زياد باشد، نگهداري مي‌كنند. به منظور نگهداري زعفران خشك در منزل، كشاورزان معمولاً زغفران خشك را در داخل دستمال‌هاي پارچه‌اي تميز يا كيسه‌هاي پلاستيكي كرده و كيسه‌ها را در داخل صندوق‌هاي قفل‌دار و يا در داخل حلب‌هاي خالي روغن كرده و حلب‌ها را در كمد گذاشت و به مدت چند ماه تا يك سال نگهداري مي‌كنند. عده‌اي هم زعفران‌هاي خشك دسته‌اي را در حالي كه به صورت لايه به لايه و وسط هر لايه كاغذ روزنامه گذاشته‌اند، در داخل مقوايي مي‌گذارند. در سطح عمده‌فروشي و خرده‌فروشي نيز براي نگهداري از انبار بخصوصي استفاده نمي‌شود و نگهداري زعفران خشك معمولاً در ظروف بسيار برگ بلوري كه اغلب به شكل بزرگ مي‌باشد، انجام مي‌گيرد.
معمولاً درصد كمي از توليدكنندگان محصول خود را به صورت سلف و تعداد زيادي از آنان، محصول را به صورت يك‌جا يا تدريجي در طي سال به فروش مي‌رسانند. بيشترين فروش محصول در فصل زمستان و كمترين آن در فصل تابستان است.
نحوه‌ِي ارتباط واسطه‌ها و عوامل بازاريابي كه بوسيله آنها محصولات از دست توليدكنندگان به دست مصرف‌كنندگان مي‌رسد، تحت عنوان مسير بازاررساني مشخص مي‌گردد. ترسيم اين مسيرها مربوط به نقل و انتقال محصول بوده و مسيري كه قسمت عمده محصول را به بازار هدايت مي‌كند، در مراكز نمودار ترسيم شده است و خط سيرهاي فرعي در دو طرف آن قرار دارد.
شكل 1، مسيرهاي عمده بازاررساني زعفران را در شهرهاي عمده توليد زعفران نشان مي‌دهد. با توجه به شكل، قسمت عمده زعفران خشك به عمده‌فروشان شهر و خريداران محلي توسط زعفران‌كاران فروخته مي‌شود و آنها محصول زعفران را طبق سفارش قبلي به عمده‌فروشان مشهد، تهران و ساير شهرستان‌ها زعفران را معمولاً از سه منبع تهيه مي‌كنند:
يا مستقيماً از خرده‌فروشان مناطق توليد يا از عمد‌فروشان مشهد و تهران و يا از شركت هاي بسته‌بندي محصول زعفران را به صورت بسته‌بندي و استاندارد خريداري مي‌كنند.
