بخشی از مقاله
اقدام پژوهي
تعريف اقدام پژوهي (پژوهش در عمل)
اصطلاح پژوهش در عمل ترجمه انگليسي action research مي‌باشد.اين اصطلاح چند سالي است كه تحت عنوان اقدام پژوهي يا پژوهش عملي توسط برخي از اساتيد كشورمان مطرح شده است (قاسمي پويا، 1382، 4) بنابراين به منظور درك بهتر اين واژه لازم است كه تعاريف ارائه شده در اين خصوص مطرح گردد تا امكان دستيابي به شناخت درست از آن واژه (اقدام پژوهي) فراهم گردد.
كورت لوين كه اولين بار اين واژه را ابداع نمود چنين بيان مي‌نمايد كه اين روش به عملكرد اجتماعي نيازمند است و تحقيق در جهت مديريت اجتماعي يا مهندس انساني مي‌تواند از مهمترين ويژگي آن به شمار آيد و آن نوع اقدام پژوهي و تحقيق تطبيقي است كه براساس شرايط و تاثيرات انواع مختلف عملكرد اجتماعي صورت مي‌گيرد و موضوع اصلي آن بهبود فعاليت اجتماعي است. علاوه بر اين چنين بيان مي‌نمايد تحقيقي كه به جز افزايش قطر كتاب چيزي به عمل نياورد كارايي نخواهد داشت (جان اسميت، به نقل از علي سيد طاهرالديني، 1384، 42).
همچنين ژانت متوز (2000) معتقد است كه اقدام پژوهي يك شكل از پژوهش گروهي خود انديشيده انجام شده توسط شركت‌كنندگان در موقعيت‌هاي اجتماعي است كه به منظور بهبود بخشيدن و اصلاح عقلانيت و صحت و درستي اقدامات اجتماعي يا آموزشي آن‌ها و همين‌طور شناخت وفهم آن‌ها از اين اقدامات صورت مي‌گيرد (ساكي، 1383، 71)
از سوي ديگر از نظر مك نيف (mc niff) و همكارانش اقدام پژوهي عبارتند از: نوعي پژوهش كارور (practioner research) است كه مي‌تواند به شما كمك كند تا در هر جايي كه مشغول كار هستيد وظايف شغلي خود را به نحو بهتري انجام دهيد .به زبان ساده پژوهش كارور بدين معناست كه پژوهش توسط خود افراد و ضمن كارشان صورت مي‌گيرد (همان منبع، 72)
در يك جمع‌بندي كلي از تعاريف ارائه شده توسط پژوهشگران اقدام پژوهي عبارت است از نوعي تحقيق كه توسط خود افراد درگير در يك مساله و براي حل يا كاهش آن انجام مي‌گيرد .عمل محور اساسي در اين نوع تحقيق است.به اين معنا كه شخص يا افراد عمل خود را در حين كار و فعاليت مورد پژوهش قرار مي‌دهند .در اين روش هم پژوهشگر درگير موضوع پژوهش است و هم موضوع پژوهش مربوط به عمل فعلي پژوهشگر است (قاسمي پويا، 1384، 9).بنابراين در اين پژوهش سعي محققان بر اين است كه وضعيت نامناسب موجود را به وضعيت مناسب تغيير دهند.
لذا اقدام پژوهي داراي ويژگي‌هاي زير مي‌باشد:
- فعاليت علمي است.
- توسط يك يا چند نفر انجام مي‌پذيرد
- در آن تغيير وضع موجود (نامطلوب) به وضع مطلوب مورد نظر است.
- روش تغيير ابتكاري (gretive) است (سيف الهي، به نقل از علي سيد طاهرالديني، 1384، 49)
معلم پژوهنده
معلم پژوهنده به هر معلم يا دست‌اندركار آموزش و پرورش اطلاق مي‌گردد كه به نحوي با مسائل آموزش و پرورش سروكار دارد و علاقمند است براي بهسازي و اصلاح وضعيت نامطلوب به اقدام پژوهي دست بزند تا نتيجه آن منجر به تغيير و اصلاح وضعيت گردد (رواق نور، نشريه سازمان آموزش و پرورش، 1385، 22)به عبارت ديگر معلم پژوهنده به معلمان و مديراني اطلاق مي‌گردد كه براي حل مسائل آموزشي‌شان اقدام به پژوهش مي‌نمايند و مسائل خود را از طريق پژوهش حل كرده بدون اينكه ويژگي‌هاي محققان حرفه‌اي و علمي را داشته‌باشند (قاسمي پويا، 1382، 10)
به زبان ساده‌تر پژوهشگر همان معلم يا مدير مي‌باشد كه در محيط كاري خود با مشكلي برخورد مي‌كند و در جهت سرو سامان دادن و بهبود وضعيت موجود اقدام به پژوهش مي‌نمايد.
از سوي ديگر معلم پژوهنده فردي است كه همزمان از مهارت‌هاي پژوهش در عمل (اقدام پژوهي و ديگر مهارت‌هاي معلمي برخوردار است (ساكي، 1383، 8)بدين ترتيب معلمان با پژوهش در عمل مسائل و مشكلاتي را كه مانع از تحقق اهداف آموزش مي‌شود شناسايي مي‌كنند، در مورد چگونگي آن به گردآوري اطلاعات مي‌پردازند براي حل آن‌ها چاره مي‌جويند و به اين ترتيب به طور مداوم در جهت تسهيل فرآيند آموزش و رفع موانع گام بر مي‌داند (همان منبع، ص 38)
مراحل اقدام پژوهش
پژوهش به عنوان جست و جوي نظام‌مند براي كشف مجهول يا حل مسئله مراحلي دارد .با توجه به نوع و هدف پژوهش و نيز علاقمه و سليقه پژوهشگر، مراحل پژوهش در عين تبعيت از منطق علمي و عقلي مي‌تواند صورت‌هاي متفاوتي پيدا كند.در خصوص اقدام پژوهي، پژوهشگران طبقه‌بندي‌هاي متفاوتي را ارائه نموده‌اند كه از بررسي اين طبقه‌بندي‌ها مي‌توان نتيجه گرفت كه اقدام پژوهي داراي سه مرحله عمده مي‌باشد: تشخيص، تغيير و ارزيابي.بدين معنا كه
پژوهشگر عمل، مسئله را تشخيص مي‌دهد، تلاش مي‌كند وضعيت نامطلوب را تغيير دهد و اين تغيير را ارزيابي علمي كند.اكر پاسخ مثبت بود كار را ادامه مي‌دهد در غير اينصورت به راه‌هاي ديگري مي‌انديشد.اين سه مرحله را مي‌توان به 9 مرحله ريزتر تقسيم نمود.البته اين الگو جنبه پيشنهادي دارد و پژوهشگران مي‌توانند با توجه به شرايط كار و زمينه‌هاي فكري و علاقه خود تغييرات لازم را در آن بوجود آورند.اين مراحل عبارتند از:
1. مشخص كردن موضوع و عنوان پژوهش
2. توصيف وضعيت موجود و تشخيص مسئله
3. گردآوري اطلاعات (شواهد 1)
4. تجزيه و تحليل و تفسير داده‌ها
5. انتخاب راه جديد موقتي
6. اجراي طرح جديد و نظارت بر آن
7. گردآوري اطلاعات (شواهد 2)
8. ارزشيابي تاثير اقدام جديد و تعيين اعتبار آن
9. تجديدنظر و دادن گزارش نهايي يا اطلاع رساني (قاسمي پويا، 1382، 37-35)
حال لازم است كه به منظور درك بهتر هر يك از مراحل فوق، توضيحاتي ارائه گردد.
1. مشخص كردن موضوع و عنوان پژوهش
اولين گام در هر پژوهشي تعيين موضوع مي‌باشد.در اقدام پژوهي پژوهشگر به طور اتفاقي با مشكل برخورد مي‌كند.مثلاً در حين تدريس درس زبان، معلم دانش آموزان كلاس را متفاوت با كلاس‌هاي هم سطح ديگر مي‌بيند.پس از چند جلسه به اين موضوع اطمينان پيدا مي‌كند و چنين شخصي با موضوع و وضعيت درس زبان دانش‌آموزان يك كلاس برخورد كرده است (علي سيد طاهرالديني، 1384، 54)
علاوه بر اين در خصوص تعيين موضوع پژوهش لازم است پژوهشگر مشخص كند آيا موضوع مورد توجه وي با شغلش ارتباط دارد؟ آيا موضوع قابل بررسي و تحقيق است؟ زيرا در برخي مواقع پژوهشگر موضوعي را انتخاب مي‌كند كه به عمل گوناگون از جمله وسيع بودن موضوع يا مشكل بودن گردآوري اطلاعات و ... امكان پژوهش بعيد به نظر مي‌رسد.براي نمونه ممكن است معلمي بخواهد راه‌هاي بهبود وضع اقتصادي معلمان را مورد مطالعه قرار دهد به اين اميد كه تغيير مثبتي در وضعيت رفاهي معلمان بوجود آورد .چنين تحقيقي از عهده يك معلم برنمي‌آيد و نيازمند پژوهش گسترده و نيروي انساني و امكانات مادي كافي مي‌باشد (قاسمي پويا، 1382، 37)
2. توصيف وضعيت موجود و تشخيص مسئله
اقدام پژوهي درباره وضعيتي است كه در آن قرار داريم.يعني اينجا واكنون.بنابراين لازم است پژوهشگر براي مشخص كردن مسئله مورد نظر خود به دنبال بهبود و اصلاح آن است وضعيت فعلي را به روشني توصيف كند تا تصوير مشخصي از آنچه در حال حاضر در محيط كار وي مي‌گذرد در اختيار بگذارد.در اين مرحله براي نمونه معلم پژوهنده تلاش مي‌كند وضعيت كلاس يا مدرسه خود را كه مساله يا وضع نامطلوب يا نامعين در آن احساس شده است توصيف كند.مدرسه در كجا قرار دارد؟دخترانه است يا پسرانه؟ چند دانش آموز دارد؟ دو نوبته است يا تك نوبته؟ در چه كلاسي پژوهش صورت مي‌گيرد؟ در چه درسي؟ درباره كدام
دانش‌آموزان؟ يا درباره چه كساني؟ پس از شرح بستر و محيط مورد نظر، مساله خود را مطرح مي‌كند اين مساله در حقيقت موضوعي است كه پژوهنده احساس مي‌كند يا حدس مي‌زند اگر تغييري در آن بوجود آيد وضع مورد نظر بهتر مي‌شود.معمولاً در اقدام پژوهي مساله به صورت يك جمله پرسشي مطرح مي‌شود مثال اين پرسش: چگونه مي‌توانم ..... بهبود بخشم؟ (همان منبع، 39)
3. گردآوري اطلاعات (شواهد 1)
براي اينكه بتوانيم تصوير روشني از واقعيت‌ها و رخدادهايي كه در محيط كارمان مي‌گذرد عرضه كنيم و ادعاي منطقي داشته باشيم، لازم است در درجه نخست شواهد منطقي در اختيار داشته باشيم. بنابراين بايد داده‌ها يا اطلاعات مورد نياز در اين باره جمع‌آوري كنيم.در اين مرحله نكته مورد توجه اين است كه داده‌هايي كه جمع‌آوري مي‌كنيد بايد به رفتار خود شما و ديگران مربوط باشد چون مي‌خواهيد در درجه نخست روش و رفتار خودتان را تغيير دهيد.به همين علت است كه در پرسش تحقيق مي‌پرسد:
چگونه مي‌توانم.....؟ و من يا ما مركز اصلي تغيير است.چنانچه خواهان تغيير در ديگران باشيم اين تغيير با كمك ما انجام مي‌شود.
منابع مورد استفاده عبارت است از:
- همكاران خود، مدير و ديگر كاركنان مدرسه
- والدين دانش آموزان
- اساتيد و متخصصان
- كتب ، مجلات، روزنامه‌ها، دايره المعارف‌ها
- كتاب‌هاي تخصصي بويژه در رشته علوم تربيتي و روش تدريس و مديريت
- پژوهش‌هاي علوم تربيتي در رشته‌هاي گوناگون
- بازديد از كلاس‌ها و مدارس ديگر
- چكيده پايان نامه‌ها و تحقيقات
- يادداشت‌هاي روزانه و خاطرات (همان منبع، 49-46)
در اغلب موارد گردآوري اطلاعات از طريق چهار روش بدست مي‌آيد .
اين چهار روش عبارتند از: مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه و اسناد و ارقام
4. تجزيه و تحليل و تفسير داده‌ها
در اين مرحله لازم است داده‌ها را تجزيه و تفسير نمود تا زمينه و امكان راه‌حل‌ها و اقدامات مناسب فراهم شود.بدين ترتيب كه پژوهشگر با استفاده از اطلاعات بدست آمده و تجزيه و تحليل آن‌ها حاصل مطالعه وضعيت موجود از طريق تكيه بر اطلاعات جمع آوري شده مي‌باشد.هدف پژوهشگر نيز در اين مرحله پيدا كردن تغيير وضعيت موجود است (علي سيد طاهرالديني، 1384، 76)
5. انتخاب راه جديد موقتي
مرحله انتخاب راه حل به تفكر و تعمق بيشتري نياز دارد.پژوهشگر در انتخاب راه بايد از نظرات سازنده افراد باتجريه و انديشمند بهره بجويد و با استفاده از اطلاعاتي كه در اختيار دارد در وهله اول لازم است چند راه را در نظر بگيرد و آن‌ها را ارزيابي كند و نيز معايب ، محاسن و اثربخشي اين راه حل‌ها را به استناد شاخص‌ها و معيارهايي كه در اختيار دارد با هم مقايسه كند و اگر تشخيص داد يكي از آن راه‌ها براي بهبود بخشي وضع موجود از همه موثرتر است بايد آن را به طور مستقيم و دقيق تشريح كند و علت حذف راه حل‌هاي ديگر را نيز بيان كند (همان منبع، 76)
6. اجراي طرح جديد و نظارت بر آن
در اين مرحله سعي بر اين است كه مطابق با ويژگي‌هاي تدوين شده و پيش‌بيني‌هاي عملي كار انجام گيرد .در اجرا نيز مشاهده ، انديشه و عمل سه ركن اساسي مي‌باشد .در ضمن محقق بايد از همان آغاز بر چگونگي پيشرفت كار بطور روزانه نظارت داشته باشد تا در صورت لزوم تغييرات لازم را در عمل بوجود آورد (قاسمي پويا، 1382، 64)
7. گردآوري اطلاعات (شواهد 2)
پس از اجراي طرح پيش‌بيني شده لازم است اسناد و مداركي جمع آوري شود تا از طريق آنان ادعاي محقق ثابت شود.البته هميشه لازم نيست كه اين اسناد كمي يا به رقم و عدد باشد.اظهارات همكاران، مدير،والدين و دانش‌آموزان ديگر و يا يك نوشته و نقاشي يا مشاهده دو فيلم يا نوار تصويري قبل و بعد از يك عمل، ديگران را قانع مي‌كند كه اصلاح و تغيير مطلوب صورت گرفته است (همان منبع، 65)
8. ارزشيابي تاثير اقدام جديد و تعيين اعتبار آن
در اين مرحله داده‌هاي جمع‌آوري شده مانند مرحله سوم مورد تفسير و تحليل قرار مي‌گيرد.محقق از خود مي‌پرسد اين داده‌ها نشانگر چه رخدادها و تغييراتي هستند؟ آيا پيشرفتي را نشان مي‌دهند؟ به چه دليل ؟ با اين پرسش‌ها سعي بر اين است تا نتيجه اقدام جديد را به كمك شواهد منطقي ارزيابي نمود چنانجه مثبت باشد اين اقدام به عنوان يك تغيير يا راه جديد پذيرفه مي‌شود .در غير اينصورت بايد راه‌هاي ديگر را امتحان نمود (همان منبع، 61)
9. تجديدنظر و دادن گزارش نهايي يا اطلاع رساني
گزارش يافته‌ها آخرين مرحله اقدام پژوهي است.در گزارش نهايي تمامي مراحل كار از مرحله آغازين تا انتهاي كار توضيح داده مي‌شود.اينكه در جريان پژوهش چه رخدادهايي به وقوع پيوست ديگران چه نقشي داشتند و چگونه از اين نظرات استفاده شده است و ....
مروري بر تاريخ معلم پژوهنده يا اقدام پژوهي در آموزش و پرورش
ظهور اقدام پژوهي به عنوان يك رويكرد مستقل پژوهشي عموماً به فعاليت جان ديويي در دهه بيست (1920) و فعاليت كورت لوين و گرين وود در دهه چهل (1940) نسبت داده مي‌شود كه به صورت مشخص از عنوان و فعاليت آن در حل مسائل اجتماعي و سازماني استفاده شده است و يا برخي ديگر تحركات در حوزه تربيت معلم و فلسفه آموزش و پرورش را در دوره‌اي خاص در تقويت استفاده از اين رويكرد موثر قلمداد نموده‌اند و عده‌اي نيز ورود آن به آموزش و پرورش را همزمان با كوشش‌هاي كري و مارين در كالج دانشگاه كلمبيا در سال 1949 مي‌دانند.(ساكي، 1383، 102) و اما رويكرد اقدام پژوهي در تحقيق آموزشي بوسيله خيزش و حركت اجتماعي تحت عنوان معلم پژوهنده در فاصله سال‌هاي (1970-1960) پذيرفته شده .بدين ترتيب كه معلم به عنوان كسي كه در شناسايي
مشكل و يافتن راه حل ، شايسته‌ترين فرد مي‌باشد .در جريان اقدام پژوهي قرار مي‌گيرد.(علي سيد طاهرالديني، 1384، 42) گويا (1372) دوره زوال و كم‌توجهي به كاربرد اقدام پژوهي در تحقيقات آموزشي را اواخر دهه 1950 ذكر مي‌كند .نويت سانفورد يكي از دلايل اين زوال را جدايي بين تحقيق و عمل دانسته است. در حاليكه دليل همراهي رويكرد اقدام پژوهي با ساختار حرفه‌اي معلم، توجه عملي تعداد بي‌شماري از معلمان به اقدام پژوهي در حل مسائل آموزش و تدريس است.بدون آنكه اين رويكرد را بصورت مستقل و در چارچوب مدون امروزي در مكتبي فرا گرفته باشند.در واقع بينش علمي كه بنياد حرفه معلمي را در برمي‌گيرد و از رهگذر دانش‌هاي متعدد مورد نياز آموزش و تدريس شكل مي‌پذيرد، بيش از هر موضوع ديگري هدايت كننده فعاليت‌هاي معلمان براي حل مسائل و مشكلات
در فرايند ياددهي-يادگيري است كه اقدام پژوهي به دنبال آن مي‌باشد.بنابراين شروع جريان اقدام پژوهي را بايد با ساختار حرفه‌اي معلم دانست.ساندرز و مك كاتچن (sanders and mc cutcheon , 1984) معلمي را يك كار عملي و معلم را يك كارورز بازتابي (reflective practitioner) مي‌دانند .تدريس احتياج به بازتاب دائم بر روي عمل دارد.بنابراين رويكرد اقدام پژوهي به عنوان محصولي از بينش علمي معلم و فعاليتي انفكاك ناپذير از شخصيت حرفه‌اي وي در نظر گرفته مي‌شود كه با غلبه بر موانع رويارويي وي در انجام فعاليت ياددهي-يادگيري به بار مي‌نشيند (ساكي، 1383، 105-104)
