بخشی از مقاله
چکیده
اوقات فراغت و نوع نگاه به نحوهی گذران آن، از مباحث تازهای است که پس از انقلاب صنعتی توجه جامعه شناسان را بیش از پیش به خود برانگیخت و به عنوان موضوع مهمی در حوزهی علوم اجتماعی مطرح شد. از آنجایی که این اوقات در تقابل با اشتغالات و درگیریهای روزمره است-که بهطورکلی موجبات خستگی را فراهم میآورند_ بسیاری آن را خاص جامعه صنعتی میپندارند، بنابراین اوقات فراغت و رفتارهای فراغتی ناشی از آن قادر است بخشی از سبک زندگی مردم، بینش و رویکردهای آنها را نسبت به زندگی نمایان سازد.
بنابراین چگونگی گذران این اوقات میتواند در زمرهی فرهنگ یا رفتارهای فرهنگی افراد درنظر گرفته شود، در آن صورت باتوجه به نقش فرهنگ در شکلگیری شخصیت، هویت و رفتارهای افراد، میتوان تصور کرد که اوقات فراغت نیز در شکلگیری و بروز چنین رفتارهایی بهصورت فردی و جمعی موثر و دخیل خواهد بود. آنچه از مفهوم فراغت در این پژوهش دنبال میشود، یافتن هستهی وجودی آن از دل تعاریف است. بههمین دلیل بهدور از ویژگی ها و تعاریف بدیهی فراغت خواهد بود. در واقع آن بخشی از فراغت مدنظر است که بذر یادگیری، خلاقیت، رشد، و شکوفایی را در انسان تکان میدهد و قادر است به ثمر یرساند.
این پروژه درپی آن است که از مفاهیم اصلی و ریشهای موجود در فراغت استفاده کند و آنها را در ترکیب با عوامل کارساز دیگر، غنی نماید؛ تا بدینترتیب بتواند در تامین اهداف پژوهش، برخوردی غیر مستقیم اما موثر در توانمندسازی سرمایه اجتماعی و حوزه آموزش عمومی و مشارکت جمعی ارائه نماید. از اینرو ابتدا طیفی از نظرات و دیدگاههای موجود در حوزهی فراغت بررسی میشود و در ادامه به ارتباط موضوع فراغت با مسائل اجتماعی مطرح شده از جمله توانمندسازی سرمایه اجتماعی و امکان ایجاد زمینههای مشارکتی پرداخته خواهد شد.
-1 مقدمه
تا اوایل دهه 80 میلادی اکثر پژوهشهای فراغتی تنها درمورد شکلهای رفتاری و آنچه افراد انجام میدادند بود و بر آنچه درقالب نوع انجام فعالیت جای میگرفت، تاکید میشد؛ ازجمله بازی گلف، مطالعه، کنسرت، پیادهروی وغیره. بهمرور، بررسیهایی در حوزه "معانی و مفاهیم" فراغت مطرح شد که از آن به بعد فعالیت فراغتی چندین مفهوم پیدا کرد، ازجمله تمدد اعصاب، مشارکت اجتماعی، ابراز وجود و غیره؛ و در پژوهشهای بعدی، هم فعالیتهای اجتماعی و هم محیطی درنظر گرفته شد که الگوهای فعالیت را در پیوند با محتوا و معانی آنها قرار میداد .
هرچند مطالعات و پژوهشهای فراغت تاریخچهای بس طولانی دارد اما بعد از اضافه شدن دیدگاههای جامعهشناسی فراغت در مباحث جامعهشناسانی چون زیملB - 1908 - 1 وبلن - 1899 - 2 و هورکهایمر3 و آدرنو - 1972 - 4 تحکم بیشتری مییابد. از آنجایی که رویکردهای بسیاری در رابطه با موضوع فراغت وجود دارد این پژوهش از بین مطالعات تجربی انجام شده در این زمینه، سه نوع نگاه شاخصی که در تامین هدف پژوهش موثرتر و نسبت به بقیه دیدگاهها از اهمیت بیشتری برخوردار بودهاند ، دریک طبقهبندی مورد بازبینی قرار داده است:
- 1 دسته اول: فراغت به عنوان بعدی از انسان و زندگی در قالبی پدیدارشناسانه و فلسفی
- 2 دسته دوم: فراغت و جایگاه و تاثیر آن در حوزه مسائل اجتماعی که عموما در آن بعدی تربیتی - مثبت و منفی - قائل هستند
- 3 دسته سوم: فراغت در یک تقابل و دوئیت با مباحثی چون کار، تفریح، بازی و واکاوی جایگاه آن در حوزه تولید و مصر این دستهبندی تنها بیانکنندهی بخشی از نظرات و دیدگاههای موجود در حوزه فراغت است اما با اینحال عنوان کردن تعدد نظرات از نگاه پژوهشگران این حوزه بهویژهجان کِلی5یک ضرورت بهحساب آورده شده است؛ چراکه از نظر ایشان: » فراغت امر ساده ای نیست و نمیتوان آن را صرفا از طریق یک مفهوم یا وجه منفرد، به وضوح و به طور جامع تعریف کرد.
فراغت - بطور همزمان - تجربه است، تصمیمگیری است، تکامل و توسعه است هویت است، عمل متقابل است، نهادی است، سیاسی و انسانی و غیره نیز هست. اینکه این نظرات را میتوان در یک کلیت جامع و به هم پیوسته ترکیب کرد یا نکرد مسئلهی دیگری است، ولی درک نسبت به موضوع با هرکدام از تعابیری که بر موضوع فراغت وجود دارد غنیتر میشود. هیچکدام اشتباه نیستند، حتی وقتی یکی را بر دیگری ترجیح میدهیم.[1@ «
-2فراغت : کنشی فضایی از زندگی رومزه و تاثیرگذار در مسائل اجتماعی عصر حاضر
بر اساس نظریات هانری لوفور1بهمنظور تغییر در روند مسائل اجتماعی نیازمند تغییر در فضای کنشهای زندگی روزمره هستیم. بهطوریکه از روال مبادلهای و تولید سرمایه مادی به سمت تولید سرمایه اجتماعی مایل شوند .>4@ از آنجاییکه از بین کنشهای زندگی روزمره، فراغت و فضاهای فراغتی خود از زمینه تولید سرمایه غیرمادی مناسبتری نسبت به بقیه برخوردار هستند و فضای ذهنی عموم نسبت به تحولات در این حوزه فضایی، پذیراتر بهنظر میرسد، در این تحقیق فضای فراغتی پیشنهاد و واکاوی شد.
در این حین براساس مطالب نظریهپردازان حوزه فراغت بهویژه جان کلی مشخص شد که فراغت و به تبع آن فضاهای فراغتی میتوانند پتانسیل لازم برای انطباق با ویژگیهای مورد نیاز برای توانمندسازی اجتماعی را دارا باشد. از این رو دو موضوع مهم در بین مسائل اجتماعی عصر حاضر - 1 جهانیسازی و تبعات یکسانسازی آن و - 2 توسعهیابی فرهنگی و اجتماعی را که تحققشان در گرو حرکت و تغییر فردی و جمعی است در ادامه معرفی نموده و بررسی میشود که فراغت و فضاهای فراغتی بهواسطهی بازنمایی شدن و دارا بودن چه فصول مشترکی میتواند امکان تاثیرگذاری در آنها را داشته باشد.
