بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله مراسم گردآوری گندم در سه استان کرمانشاه،لرستان و همدان بررسی شده
است.گردآوری گندم از دید یک کشاورز امری روزمره و پیش پاافتاده نیست که بتوان در هر زمانی آن را آغاز کرد.شرایط زمانی شروع درو ،آداب تطهیر ،باور های برکت فزا و نوع تغذیه اموری است که با توجه به تحقیقات میدانی و مدارک موجود در واحد فرهنگ عامه صدا و سیما به آن اشاره می شود.مجموعه رفتارهای نمادینی که بیانگر نوع خاصی از عقلانیت مبتنی بر اسطوره و تغییر در سرنوشت از پیش تعیین شده به صورت عینی است.و از طریق کنش های یک کشاورز به معرض نمایش گذاشته می شود.
واژگان کلیدی: گردآوری گندم،جار جار داری،برکت فزایی،درو،تغذیه درو
مقدمه
»خوردن… به عنوان امری فرهنگی همیشه ذهن انسان را به خود مشغول کرده است آن چنان که کمتر دینی را می توان یافت که به اهمیت تغذیه نپرداخته باشد. مثلا در دین زرتشتی به علت پیوند عمیق کشاورزی با تغذیه ، آن را امری مذهبی پنداشته بر ضرورت انجام آن تاکید شده است.»کسی که غله را بکارد او راستی را میکارد. او دین مزدایی را پیش میبرد.… (وندیداد، فرگرد سوم؛(239 در ویسپرد نیز کشتزار درو شده و خرمن به دست آمده سرور پاکی و نیکی شناخته میشود:
»نوید میدهم، به جای میآورم از برای مید یو شهم [iii]پاک (هنگامی) که کشتزار درو شده، رد پاکی.نوید میدهم به جای می آورم از برای پیته شهیم[iv] پاک @هنگامی> که خرمن به دست آمده، رد پاکی.… (پور داود، .(27 :1381
این تاکیدات مذهبی و نمونه های موجود دیگر در سایر ادیان اهمیت کشت و تغذیه را بیان می کند امری که گستره فرهنگی وسیعی را در بر گرفته و نگاه های متفاوتی را به سو ی خود کشانده است. آنچه در این تحقیق رد زنی می شود صرفا مرتبط با یکی از فرآورده های اصلی غذایی بشر است و فقط بخش خاصی از آن را شامل می شود: برداشت و گردآوری گندم.
یکی از متداول ترین انواع کشت ها در دنیا ، که دارای ابعاد قدسی و دینی فراوانی است.
طرح مساله
تغذیه یکی از بنیادی ترین نیاز های بشری است .اما ارضاء آن شکلی فرهنگی داشته و به تدریج از صورت های ابتدایی خود خارج شده است." نباید این واقعیت را فراموش کرد،غریزه ای که باعث تحقق ساده ترین امر فیزیولوژیکی می شود در دراز مدت به ناچار برده و بنده سنت خواهد شد"( مالینوفسکی:1379،.(161این مساله فقط منحصر به نحوه پخت یا نوع غذاها نیست. دایره این صور فرهنگی حتی به شیوه های گرد آوری مواد اولیه برای پخت و پز نیز کشیده شده و به آن رنگ و رویی کاملاً فرهنگی داده است.
گندم یکی از منابع اولیه غذایی در بین انسان هاست."نخستین نشانه های کشت و زرع و گله داری در خاور میانه دیده شده است که در آن گندم و جو نخستین محصولات اصلی غذایی به شمار می آمدند"(بیتس و پلاگ،1375؛.( 211
بنابر این دایره باورها و اعتقادات پیرامون آن می تواند بسیار کهن و اسطوره ای باشد. شاید مهمترین مساله پیرامون گندم (در حوزه باورها و اعتقادات) نگرش قدسی به این فراورده کشاورزی است که در تمامی مراحل کشت،داشت و برداشت و حتی در مواد غذایی که از آن تهیه می شود نیزاین بار قدسی همچنان تداوم می یابد.برداشت گندم از این قاعده مستثنی نیست.به طور کلی کشاورزی امری مذهبی و مقدس محسوب می شود خصوصادر ادیان مختلف بر کشت غلات تاکید بیشتری شده است؛"کسی که غله را بکارد او راستی را می کارد.او دین مزدایی را پیش می برد"(وندیداد،فرگرد سوم؛.(239عمل کشت محصول موجب خشنودی الهه زمین(سپندارمذ)خواهد شد:"شادترین زمین ها،مکانی است که بیشترین کشت در آن باشد(وندیداد،فرگرد سوم؛.(239بنا براین ما با پدیده ای دو و جهی روبرویم که از یک سو مستقیما با رفع نیازهای جسمی انسان درگیر است و از سوی دیگر بار معنایی برجسته ای را با خود حمل می کند. مفهوم کلی که تاثیر عمیقی بر
مناسک گرایی کنش های اجتماعی گذاشته،صور جدید فرهنگی را در درون آن ایجاد می کند. در این مقاله فقط فرایند گردآوری گندم مورد بررسی قرار گرفته است. بخشی که بیانگر مواجهه کشاورزان ( کنشگران)با گندم به بار نشسته( امر قدسی تحقق یافته)است البته این تحقیق منحصر به سه استان لرستان،کرمانشاه و همدان می شود.علت گزینش سه استان مذکور وجود حوزه های فرهنگی مشابه و در عین حال متعدد است.
اگر نقطه شروع تحقیق را استان کرمانشاه فرض کنیم با یک گروه قومی بزرگ به نام "کرد" مواجه می شویم و اگر از کرمانشاه به سمت خرم آباد حرکت کنیم با گروه قومی – زبانی "لک" ها مواجه خواهیم شد که یک گروه بینا بینی (کرد و لر) با خصوصیات خاص فرهنگی هستند.در ناحیه خرم آباد و پلدختر،بیشتر الوار ساکنند که خود را منتسب به لر کوچک می دانند.از خرم آباد به سمت بروجرد و بخش های همجوار در استان همدان،چون ملایر و نهاوند نیز الوار بختیاری ساکنند.همچنین ترک ها و کردها را در بخش هایی از استان همدان می توان مشاهده کرد.با توجه به رویکرد مردم شناختی از بین سه استان مذکور،روستا ها و بخش هایی که دارای ویژگی های فوق الذکر می باشد،گزینش شده واز طریق مصاحبه و مشاهده بخشی از داده های تحقیق گردآوری شده است.اطلاعات موجود در واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداو سیما نیز مورد استفاده قرار گرفت.بنابراین در متن مقاله واژه ه های " فرهنگیار " بیانگر اطلاعاتی است که از مرکز فوق به دست آمده و " اطلاع رسان " نشان دهنده اطلاعاتی است که از طریق مصاحبه در مناطق روستایی جمع آوری شده است.
گاهشماری برداشت محصول گندم بهاره معمولا در اوایل بهار کاشته می شود و در اواخر تابستان و به ندرت اوایل پاییز
برداشت می شود.این نوع گندم بیشتر در نواحی کشت می شود که آب و هوایی سرد دارند.در سال های گرم معمولا روستائیان نقاط سردسیر،کشت گندم را زودتر آغاز می کنند و بعضا در اواخر مرداد یا اوایل شهریور اقدام به دروی محصول می کنند.در هرسین کرمانشاه معمولا هفته اول یا دوم مرداد ماه زمان مناسب درو محسوب می شود.در روستای قالیچه جوانرود دروی گندم پاییزه در اوایل خرداد است(اطلاع رسان،کرمانشاه).اما در کنگاور بیشتر در نیمه اول مرداد برداشت شروع می شود.در قهریجان همدان نیز گندم را در پاییز کشت و در اوااخر بهار برداشت می کنند(اطلاع رسان،همدان).
گندم پاییزه در قسمت های گرمسیر همانند پلدختر در استان لرستان کشت می شود.فصل رشد این گندم ها بسیار طولانی تر است.بنابراین دارای ریشه های قوی تری نسبت به گندم بهاره اند و در نتیجه محصول بیشتری بدست می آید(اطلاع رسان، لرستان).در روستاهای بخش چغلوندی (با توجه به آب و هوای سرد) برداشت محصول در اواخر تابستان و اوایل پاییز انجام می شود(حنیف،.(111:1377
باورهای عامه پیرامون زمان برداشت گندم
در بین کشاورزان و دامداران مرسوم است که به جای ذکر نام ماه ها،محاسبه فصل ها انجام می شود.اصطلاح "نوروز بعد از بهار"اشاره به روزهای پایانی خرداد و آغاز فصل برداشت محصول دارد(اطلاع رسان،لرستان).مثلا جشن سراووه/ sar owva/در گذشته در خرم آباد،هفتاد روز از بهار یعنی در اوایل خرداد برگزار می شد.این جشن " به مناسبت جاری شدن چشمه ها از کوه در بهار و وفور نعمت و رونق کشاورزی است"(فرهادی،.(172:1373
از نظر یک کشاورز لرستانی زمانی که دانه گندم زیر انگشت له نشود و شیره آن بیرون نیاید،زمان مناسب برداشت آن است.اما در هر روز یا ساعتی نمی توان درو گندم را آغاز کرد.در روستای سراب همام پلدختر درو حتما باید در یک روز سعد آغاز شود(فرهنگیار[v]، لرستان). تعیین روز خوب برای شروع درو تاثیر مستقیمی بر سرعت درو یا برکت محصول خواهد داشت.در روستای بوجین آباد همدان، برداشت گندم در روزهای شنبه و یک شنبه آغاز می شود(فرهنگیار،رضاوارسته،همدان).در روستای یوسف آباد هرسین زمان مناسب برای چیدن گندم در گذشته اول ماه وسط تابستان یا به اصطلاح لکی مردال / merdâl/ بود هر چند در حال حاضر در اواسط یا اواخر مرداد برداشت گندم آغاز می شود(فرهنگیار،حسن یاردل،کرمانشاه).
