بخشی از مقاله
چکیده
در عصر جهانی شدن و با ظهور فناوری های نوین ارتباطی، یک فضای مجازی در کنار فضای واقعی ایجاد شده که سهم عمده ای بر سبک ها و الگوهای زندگی روزانه جامعه داشته و به شدت تاثیرگذار بوده و افراد تحت تاثیر این فضا به سلایق و ارزش های خود شکل می دهند. یافته های تحقیق گواه آن است که فضای مجازی به دلیل تعاملی و محاوره ای بودنش، تأثیر بسیاری بر استفاده کنندگان خود می گذارد که یکی از مهم ترین وجوه عملکرد آن، تاثیرات مثبت و منفی بر سبک زندگی می باشد. این پژوهش کیفی به روش کتابخانه ای گرد آوری شده و از نظر هدف، کاربردی می باشد که به مطالعه تاثیر فضای مجازی بر تغییر باورها و سبک زندگی می پردازد.
-1 مقدمه
فضای ارتباطاتی اعم از حقیقی و مجازی در پذیرش و دست یازی افراد جامعه به ویژه جوانان به الگوهای ذهنی - نگرش ها - و عینی - رفتارها - نقش تعیین کننده ای ایفا می کند . در این میان در عرصه مجازی فعالیت رو به گسترش شبکه های اجتماعی به عنوان یکی از کارگزاران ایجاد تغییرات اجتماعی، واقعیتی انکارناپذیر است
فضای مجازی که به عنوان پدیده نو ظهور در سال های اخیر، جایگاه ویژه ای در میان خانواده و اجتماع پیدا کرده، بیش از فناوری ها و رسانه های جمعی دیگر، در معرض اتهام برای تغییرات، تحولات و انحرافات اجتماعی می باشد. به دلیل ضعف سواد رسانه ای در کشور، جامعه و خانواده ایرانی به شکل مضاعفی در معرض آسیب های نو پدید حاصل از این فضا قرار گرفته است
ورود فضای مجازی به خانواده ایرانی، ساختار سنتی آن را تغییرداده و بعضاً تخریب نموده است - رفیع پور، - 1375 و در دهه اخیر همزمان با ورود فناوری های نوینی همچون اینترنت و رسانه های اجتماعی مجازی بر شدت آن افزوده شده است
امروزه اینترنت بخش مهمی از زندگی ایرانیان از جمله کار و درس، سرگرمی، و فعالیت های اجتماعی را در برگرفته است. لذا این پرسش وجود خواهد داشت که استفاده از اینترنت چه تأثیری بر سبک زندگی کاربران آن دارد و کدام تغییرات دانشی، نگرشی، و رفتاری را در این حیطه باعث می شود
رسانه های همگانی دارای کارکردهای متفاوت و متعدد، در دو بعد مثبت و منفی هستند و می توانند هویت ملی یک ملت را تحت نفوذ خود قرار دهند. این ابزار می تواند به افراد کمک کند تا در مسیر درست و صحیح حرکت کرده و بستر پیدایش هنجارها و ارزش های تازه اجتماعی و تغییر در شیوه رفتار افراد را فراهم کند. رسانه ها در پیدایش عادات تازه، شکل گیری فرهنگ های جدید منطق های و جهانی و تغییر در رفتار و خلق و خوی انسان نیز سهم بزرگی بر عهده دارند
در چنین شبکه هایی آموزش شیوه و سبک زندگی از خلال تبلیغ انواع نیازهای واقعی و کاذب شکل می گیرد و می تواند شیوه و سبک های زندگی متنوعی را در اختیار کاربران قرار دهد کهعمدتاً با سبک های زندگی افراد جامعه ما ناهمخوان باشد و این خود می تواند زمینه بروز انواع آسیب های اجتماعی شود
سبک زندگی که سبب نمایش هویت و شخصیت افراد در جهان کنونی است از جمله مفاهیمی است که در دنیای امروز مورد توجه بسیار واقع شده است. امروزه الگوهای پوشش، شیوه های تغذیه، ارزش ها، نگرش ها و رفتارهای انسانی با سرعت هر چه تمام تر تغییر می کند و افراد برای انطباق خود با جهان پیرامون خویش نیازمند تغییرات زیادی در الگوی مصرف و سبک زندگی شهری خود هستند بنابراین افراد برای ارتقا پیوسته آن نیازمند آگاهی و بهره گیری از اطلاعات به روز شده می باشند که بخش اعظم این اطالعات را از طریق رسانه های ارتباط جمعی دریافت می کنند. بنابراین رسانه ها قادرند تاثیرات عمیقی را در ساختار فرهنگی جامعه از جمله سبک زندگی از خود به جای گذارد
سبک زندگی بیانگر انواع الگوهای مصرف، اوقات فراغت، شیوه تعاملات، حتی تحولات فرهنگی پنهان در یک جامعه است. بنابراین با توجه به اهمیت سبک زندگی در جامعه مدرن، توجه به این مفهوم در جامعه ایرانی نیز که هم در معرض مدرنتیه است و هم با بسیاری از شاخصه های سبک زندگی مدرن از جمله مصرف تجملات، پوشش، آرایش، اهمیت بدن، تفریح، لذت و غیره مواجه شده است، حائز اهمیت است
در جامعه امروزی ایران، پژوهش درباره سبک زندگی شهروندان و استفاده فضای مجازی در آن از اهمیت علمی و اجتماعی خاصی برخوردار است چنانکه به نظر می رسد در چند دهه اخیر با سرعت تغییر در مصرف رسانه ای، شاهد تغییر در مجموعه ای از رفتار و عادات و عقاید و ارزش های مردم کشورمان بوده ایم. نبض این تحولات در ورود فضای مجازی و شبکه های اجتماعی است، گواه آن را می توان در نتایج تحقیقاتی نظیر پژوهش امام جمعه زاده و همکاران تحت عنوان "رابطه مصرف اینترنتی و سبک زندگی در بین دانشجویان دانشگاه اصفهان" که در سال 1392 بر روی 199 نفر از دانشجویان دانشگاه اصفهان انجام شد، نشان داد میان مصرف اینترنتی و سبک زندگی پاسخگویان در مجموع رابطه معناداری وجود دارد، در ضمن نتایج نشان داد که مصرف اینترنتی باعث تغییرات مولفه های سبک زندگی می شود
مطهری کلور و همکاران در مطالعه ای تحت عنوان " بررسی تأثیر و نقش فضای مجازی در سبک زندگی اسلامی " که در سال 1395 انجام شد، نتایج نشان داد رسانه های اجتماعی به دلیل فضای تعاملی و محاوره ای بودنش، بر اعضای خود بسیار اثرگذارند. تأثیر مخرّب شبکه های مجازی بر شاخص های مختلف زندگی، همچون: پوشش، همسریابی، روابط دوستانه و فعالیت های سیاسی، به وضوح مشاهده می شود؛ اما هنوز این مشکلات و معضلات ریشه یابی نشده است. بر همین روند، در حال حاضر، فضای مجازی به تهدید مبدل شده است؛ در صورتی که می تواند یک فرصت به شمار بیاید؛ به شرط اینکه با سیاست از قبل تعیین شده با آن برخورد
شود
فتحی و مختارپور در پژوهشی تحت عنوان "نقش رسانه های نوین در تغییر سبک زندگی " که در سال 1393 بر روی 9279 نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران انجام شد، نتایج نشان داد که استفاده از رسانه های نوین تصویری به شکل سبک زندگی، نظام ارزشی و جهان بینی متفاوتی را ایجاد می کند که منجر به کنش های گوناگونی از جانب افراد می شود و باعث می شود تا افراد در حوزه های مختلف زدگی خود از جمله اوقات فراغت و شیوه گذراندن آن، نگرش به ازدواج - شیوه همسر گزینی - ، رفتار های دینی و مد گرایی از الگوهای متفاوتی پیروی کنند
در خصوص موضوع مورد بحث تحقیقات متعددی توسط پژوهشگران خارجی نیز انجام گرفته است، اما نتایج پژوهش ها متفاوت هستند که می توان یکی از علل آن را تعدد سبک های زندگی غربی و تفاوت آن با سبک زندگی اسلامی و ایرانی دانست. تحقیقات کرات و همکاران که در سال 2002 به مدت دو سال بر روی خانواده ها انجام شد، نمونه خوبی از تلاش های این پژوهشگران در مورد تاثیر فضای مجازی در روابط خانوادگی و سبک زندگی بود.
نتایج این تحقیقات که بر روی خانواده هایی که به طور تصادفی انتخاب شده بودند و از اینترنت و شبکه های اجتماعی استفاده می کردند نشان داد که استفاده از شبکه های اجتماعی با کاهش متوالی در ارتباطات خانوادگی، حضور اجتماعی، انزوا و پیوند های ضعیف اجتماعی و افسردگی در خانواده ها و به خصوص جوانان همراه بوده است. نمونه های بررسی شده مشابه نیز در گذشته توسط محققانی همچون ولمان و ورتلی - 1990 - ، کلارک - 1996 - و هاوارد و همکاران - 2001 - نیز مورد تایید قرار گرفته است
همچنین تحقیقات دیگری که در زمینه تاثیرات احتماعی فضای مجازی بر سبک زندگی انجام شده است، توسط محققانی چون کریستوفر ساندرز، تیفانی ام فیلد، میکل دیگو ، کاپلان - 2007 - و بولن و هری - 2000 - نشان داد که جوانانی که از فضای مجازی استفاده می کنند بیشتر از جوانانی که استفاده نمی کنند دچار کاهش فعالیت های اجتماعی، حمایت اجتماعی، ارتباط ضعیف با دوستان و همسالان و کاهش مشارکت در انجمن های علمی و فرهنگی و اجتماعی می شوند
نتایج پژوهش پیرس و دان - 1995 - نشان داد که دارندگان این رسانه ها - با تاکید بر اینترنت - برای آگاهی و یادگیری درباره اتفاقات در جهان، سرگرمی، تهییج، استراحت، فراموش کردن مشکلات، احساس تنهایی کمتر، مشغولیت، انجا دادن به دلیل عادت، انجا کار با دوستان و خانواده از آن بهره گرفته اند
ارتباطات مجازی می توانند زمینه شکل گیری عادت واره های جدیدی را فراهم سازد که خود به کنش و انتخاب های عقلانی منتهی می شود. ظهور عادت واره های جدید، عادت واره های قبلی را به چالش می کشاند - ذکایی، . - 1386 لذا تغییر سبک زندگی می تواند بر فرآیند فرهنگ سازی در جامعه تاثیر گذار باشد. علاوه بر آن می تواند تنش ها و چالش هایی را در اقشار اجتماعی ایجاد و به یک جریان سیاسی- اجتماعی تبدیل شود، با این وجود متاسفانه هنوز مباحث شبکه های اجتماعی و فضای مجازی، نه در شکل ایجابی و نه سلبی در جامعه ایران، به خوبی مورد مطالعه قرار نگرفته است. بر همین اساس ضروری به نظر می رسد تا با انجام مطالعه ای دقیق، تاثیرات شبکه های اجتماعی بر تغییر باور ها و سبک زندگی ایرانی که هدف اصلی مقاله حاضر می باشد، دنبال شود.
-2 مبانی نظری تحقیق:
- فضای مجازی: در تمام تعاریف فضای مجازی، این فضا محیط الکترونیکی یا محیط شبکه ای از کامپیوتر ها دانسته می شود که با استفاده از جلوه های سمعی و بصری سعی دارد تا اشیاء و واقعیت های سه بعدی جهان واقعی را مشابه سازی کند اما فاقد مادیت فیزیکی می باشد و از خصوصیات بارز این فضا بی مکانی و بی زمانی است
- سبک زندگی: سبک زندگی، رفتاری است در زندگی روزمره که هر فرد را از دیگری متمایز میکند. الگوهایی از کنش که تمیز دهنده افراد جامعه است. سبک زندگی را می توان شیوه زندگی طبقات و گروه های اجتماعی مختلف جامعه تعبیر کرد که در آن، افراد جامعه با پیروی از الگوهای رفتاری، باورها، هنجارها و ارزش های اجتماعی یا انتخاب نمادهای فرهنگی و منزلتی خاص، تعلقات خود را نسبت به آن هویدا می کنند
مجموعه رفتارهایی که فرد آنها را به کار می گیرد تا نه فقط نیازهای جاری او را برآورند بلکه روایت خاصی را که وی برای هویت شخصی خود برگزیده است در برابر دیگران مجسم سازد. در واقع سبک زندگی، راهی برای تعریف ارزش ها، نگرش ها و رفتار - هویت - افراد است. از زاویه ای دیگر، سبک زندگی به فعالیت های روزانه مربوط بوده و به عادت های پوشیدن، خوردن، پیروی از مد و محیط و توجه برای روبرو شدن با دیگران اطالق می شود
در این معنا سبک زندگی نتیجه همه گزینش ها، ترجیحات و رفتارهایی است که فرد در ارتباط با کالاای مادی و فرهنگ مصرفی انجا می دهد - ربانی و شیری، - 1388 این شیوه های مصرف در سلسله مراتبی آرایش می یابد که به طیف کاملی از تمایز و تفاوت ها، تا حد توان ذهن بشر، میدان می دهند
- هویت اجتماعی: هویت اجتماعی، به ساده ترین بیان، تعریفی است که فرد، بر مبنای عضویت در گروه های اجتماعی از خویش دارد. هویتاجتماعی اساساً از طریق مقایسه اجتماعی شکل می گیرد، مقایسه های که درون گروه و برون گروه را از هم متمایز می کند. بنابراین،اگر برای فرد جایگاه و ویژگی ها یی تعریف شود که تنها در مقایسه با دیگران و در ارتباط با دیگران معنا یابد، هویت اجتماعی او تعریف شده است. ت
مامی ویژگی های رفتاری که به تمایز میان "ما" و "آنها" میانجامد، موُلفه های مفهوم هویت اجتماعی محسوب می شوند، مثل زبان، دین، قوم ونژاد، آداب و رسوم، طبقه اجتماعی، شغل، عضویت های گروهی و فرقه ای. مفهوم هویت اجتماعی بر وجود مجموعه رفتار های سازمان یافته ی چند گروهی تاکید دارد که به لحاظ اجتماعی به صورت یکسان ومشابه انجام می گیرند و شناسایی هویت های اجتماعی تلاشی برای تحلیل الگو های تکرار پذیر کنش ها و نگرش های گروهی است
هویت اجتماعی تعبیری است که فرد از خود در رابطه با دیگران دارد و بر اساس عضویت در رده ها و گروهای گوناگون اجتماعی شکل می گیرد. هویت افراد وابسته به برداشت دیگران و شناسایی دیگران است و شناسایی دیگران لازمه تثبیت هویت است، در معنای اصلی هویت، تشابه و تمایز مطلق است
- باور ها: واژه "Belief" در فارسی به باور، عقیده، ایمان و اعتقاد ترجمه شده است - آریان پور، . - 1385 این واژه از اصطلاحات مربوط به حوزه روانشناسی اجتماعی است که مباحث مربوط به پدیده روانی اعتقاد را از این حیث که دارای رفتارسازی اجتماعی است مطالعه میکند. در یک تعریف ساده و رسا، »باورها یا عقیدهها، اندیشههایی هستند که فرد به درستی و حقانیت آنها اعتقاد دارد«
کرچ و کرچفلید باور را چنین تعریف کردهاند: »باور، سازمانی باثبات از ادراک و شناختی نسبی درباره جنبه خاصی از دنیای یک فرد است.« برای مثال، اعتقاد به بابانوئل که مفاهیم گوناگون به آمیختهای همچون: جنبه جسمانی، لباس و نوع پوشش، جنبه کارکردی آن را دربر میگیرد. در مفهوم وسیعتر، باورها دربرگیرنده شناخت یا دانستهها، عقاید یا آیین است«
