بخشی از مقاله
چکیده: نمونهگیری در پژوهشهای کیفی و کمی تفاوت بسیار دارد زیرا هدف آن به جای تعمیم یافتهها، کسب درک عمیق از پدیده مورد بررسی است. انتخاب مشارکتکنندگان در پژوهش کیفی با هدف دستیابی به بیشترین اطلاعات در مورد پدیده مورد بررسی انجام میشود. در پژوهش کمی تأکید بسیار زیادی بر انتخاب تصادفی - شانس برابر برای انتخاب همه اعضای جامعه پژوهش - وجود دارد اما در پژوهش کیفی نمونه پژوهش یا مشارکتکنندگان، انتخاب یا دعوت میشوند.
نمونهگیری هدفمند که نمونهگیری غیراحتمالی، هدفدار یا کیفی نیز نامیده می شود به معنای انتخاب هدفدار واحدهای پژوهش برای کسب دانش یا اطلاعات است. این نوع نمونهگیری به دنبال ایجاد قوانین ثابت و تغییر ناپذیر و یا تعمیم نتایج نیست بلکه سعی در شناخت بهتر هر پدیده در زمینه خاص دارد. در این مقاله سعی شده است تا روشهای جمع آوری داده و تفاوتهای در روششناسیهای کمی و کیفی با استفاده از مطالعات کتابخانهای بررسی شوند.
-1-1 مقدمه
علم دانشی است کلی و نظامدار که از روی آن قضایای معینی هماهنگ با اصول کلی استنتاج می شود، پژوهش علمی نیز اصولا تلاشی است نظامدار برای پاسخ به پرسشهای خاصی که حل شدنی باشند اما نتوان فوری و با سرعت به آنها جواب داد. با آنکه همه شاخههای علوم متفاوت از یکدیگرند و فنون پژوهش علمی نیز ممکن است از یک علم به علم دیگر، به گونه قابل ملاحظه ای متفاوت باشد، ساختار همه آنها متکی بر یک نظام منطقی است و در همه آنها یک فلسفه مشترک به نام »روش علمی« وجود دارد.
ویژگی و جنبه کل - و جهانی - همین روش علمی است که جستجو و کاوش برای قوانین کلی حاکم بر رفتار را در بر می گیرد. با توجه به توضیحات مذکور، وجه تمایز تحقیقات علمی با سایر انواع تحقیق مشخص میشود؛ یعین اینکه واژه تحقیق اطلاق عام دارد و میتوان آن را برای هر نوع فعالیت جستجوگرانه و کاوشگرانهای که افراد برای پاسخگویی به مسئلهای یا کشف مجهولی انجام میدهند به کار گرفت - حافظ نیا، . - 12 :1391 با وقوع تحولات فرهنگی، اجتماعی و فناورانه، پژوهشگران با مسائل گوناگونی روبرو میشوند که برای شناسایی و حل آنها به روششناسیهای مختلفی نیاز دارند. امروزه روششناسی های کمی، کیفی و ترکیبی سه روششناسی متداولی هستند که پژوهشگران اجتماعی برای شناسایی و حل مسائل از آنها بهره میگیرند.
روششناسی کمی با انتخاب نمونههای تصادفی، بهکارگیری ابزارهای اغلب استاندارد، جمعآوری دادههای عددی و تحلیلهای آماری و عددی سعی میکند ابعاد مسأله پژوهش را شناسایی کند. در روششناسی کیفی، پژوهشگر با انتخاب نمونههای هدفمند و غیر احتمالی، با به کارگیری ابزارهایی مانند مصاحبه و مشاهده، شیوههای تحلیل کلامی و توضیحات متنی مسأله پژوهش را تبیین می نماید. در روششناسی ترکیبی محقق سعی میکند با ترکیب روشها و ابزارهای کمی و کیفی در کنار هم مسأله پژوهشی را بهتر شناسایی کند - سراجی،. - 158 : 1390
-2-1 داده کمّی
1. آزمایش. پژوهش آزمایشی از منطق و قواعدی که در پژوهشهای علوم طبیعی وجود دارد، استفاده میکند. معمولا آزمایشها تعداد کمی را در بر میگیرند و بر سوالهای کاملا تعریفشدهای تأکید میکنند. این آزمایشها برای پژوهش تبیینی بسیار کارآمد هستند. پژوهشگر در بیشتر آزمایشها، افراد مورد مطالعه را به دو یا تعداد بیشتری گروه تقسیم میکند. پس از آن وی هر دو گروه را به طور یکسان مورد مطالعه قرار میدهد. جز آن که یک گروه، نه گروه دیگر، در شرایط آزمون پژوهشگر قرار میگیرد. پژوهشگر واکنش هر دو گروه را دقیقا اندازهگیری میکند. با کنترل شرایط برای هر دو گروه و انجام آزمایش بر روی فقط یکی از آنها، پژوهشگر میتواند تنتیجه بگیرد که هر تفاوتی که در واکنشهای گروهها ایجاد شده، صرفا به دلیل آزمایش بوده است.
2. پیمایش. پژوهشگرها برای بررسی باورها و دیدگاههای افراد در بسیاری از موقعیتهای پژوهشی - برای مثال پژوهش آزمایشی و میدانی - از پرسشنامه و مصاحبه استفاده میکنند. پژوهشگر به منظور مشاهده چگونگی واکنش افراد، موقعیت یا شرایط را دستکاری نمیکند. وی با دقت به ثبت پاسخهای افرادی میپردازد که به سوالهای مشابهی پاسخ دادهاند. پژوهشگرها اغلب با روش نمونهگیری تصادفی افرادی را برای بررسی انتخاب میکنند.
.3 پژوهش غیرواکنشی. برخی پژوهشها غیرتعاملی هستند یعنی مشارکتکنندگان یا واحدهای مورد مطالعه آگاه نیستند که اطلاعات مرتبط با آنان در پژوهش استفاده میشود. از جمله مطالعات غیرتعاملی، بررسی اطلاعات آماری یا اسناد و تحلیل محتوا است.
- تحلیل محتوا: روشی برای بررسی محتوا، اطلاعات یا نمادهایی است که در اسناد یا سایر رسانههای ارتباطی وجود دارند. اجرای تحلیل محتوا مستلزم آن است که پژوهشگر مجموعهای از مضامین لازم برای تحلیل - برنامه تلویزیونی و مقالههای روزنامهها - را تعیین کند. سپس برنامهای برای ثبت جنبههای خاص محتوای آنها ایجاد کند. این برنامه ممکن است در برگیرنده محاسبه این امر باشد که واژهها یا مضامین معینی هر چند وقت یکبار پدیدار میشوند؛ پس از اینکه پژوهشگر به ثبت واژگان یا مضامین یافتهها پرداخت، آنها را تحلیل کرده و در این راستا از نمودارها و شکلها استفاده میکند. این روش غیر تعاملی است زیرا خلقکنندگان محتوا و مضامین از این که ممکن است کسی آنها را تحلیل کند، آگاهی ندارند.
- آمارهای موجود: در این نوع پژوهش، پژوهشگر منبع اطلاعاتی که از قبل گردآوری شده و اغلب به شکل گزارشهای دولتی یا پیمایشهای از قبل انجام شده هستند را پیدا میکند. سپس به منظور پاسخ به یک سوال پژوهش، اطلاعات را با روشهای نوینی مرتب کرده و به یکدیگر پیوند میدهد. در واقع در این روش پژوهشگر به بررسی مجدد و تحلیل آماری دادههای کمی میپردازد که توسط سازمانهای دولتی یا سایر سازمانها گردآوری شده است - فقیهی و آغاز، . - 83-87 :1390
-3-1 داده کیفی
.1 پژوهش میدانی. بیشتر پژوهشگرهای میدانی به انجام پژوهشهای موردی درباره گروه کوچکی از افراد در یک دوره زمانی میپردازند. پژوهش میدانی با یک ایده یا موضوع قابل انعطاف آغاز میشود. سپس پژوهشگرها گروه اجتماعی یا محل جامعه مورد مطالعه خود را انتخاب میکنند. زمانی که پژوهشگرها به این جامعه دسترسی پیدا کنند، نقش اجتماعی خود را بر عهده گرفته و مشاهده را آغاز میکنند. آنان به مشاهده و تعامل با محیط مورد نظر در دوره زمانی چندین ماه تا چندین سال میپردازند. پژوهشگرها شخصا با افراد موضوع مطالعه خود آشنا میشوند و ممکن است به انجام مصاحبههای آزاد بپردازند. آنان یادداشتهای مفصلی تهیه میکنند و سپس آنها را بازخوانی کرده و گزارشهای کتبی تهیه میکنند.
.2 پژوهش تاریخی- تطبیقی. این پژوهش به بررسی جنبههایی از زندگی اجتماعی در دوره تاریخی گذشته یا در میان فرهنگهای مختلف میپردازد. پژوهشگرهایی که از این نوع پژوهش استفاده میکنند ممکن است به مطالعه یک یا چندین دوره تاریخی بپردازند، یک یا تعداد بیشتری فرهنگ را مقایسه کرده یا همزمان دورههای زمانی تاریخی و فرهنگها را مطالعه کنند. پژوهشگرها از شواهد بسیاری که در برگیرنده آمارهای موجود، اسناد، مشاهدات و مصاحبهها هستند، استفاده میکنند یکی از اصلیترین بخشهای هر کار پژوهشی را جمعآوری اطلاعات تشکیل میدهد.
چنانچه این کار به شکل منظم و صحیح صورت پذیرد کار تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری از داده ها با سرعت و دقت خوبی انجام خواهد شد. روشهای گردآوری اطلاعات پژوهش به دو دسته کتابخانهای و میدانی تقسیم میشود. در خصوص گردآوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینه پژوهش از روشهای کتابخانهای و جهت جمعآوری اطلاعات برای تایید یا رد فرضیههای پژوهش از روش میدانی استفاده میشود. برای جمع آوری اطلاعات در کارهای پژوهشی چهار روش عمده را مورد استفاده قرار میدهند که در ادامه به تشریح آنها پرداخته شده است - فقیهی و آغاز، . - 88-90 :1390 پیش از گردآوری دادهها باید طرح مشخص برای این کار در نظر گرفت. پاسخ به سوالات زیر میتواند راهگشا باشد.
✓ دادهها چگونه توصیف و تفسیر میشوند؟
✓ چه مقدار هزینه برای گردآوری دادهها و تفسیر آنها لازم است؟
✓ دادهها چگونه گزارش میشوند؟
-1 استفاده از اطلاعات و مدارک موجود
در برخی تحقیقات، اطلاعاتی که باید به عنوان داده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند از پیش آماده هستند. بدین صورت که محقق به دنبال اطلاعات جدید نیست بلکه میتواند نسبت به جمعآوری اطلاعاتی که از قبل تهیه شدهاند، اقدام کند.
- مزایا: به واسطه موجود بودن اطلاعات ارزان است. در وقت صرفهجویی میشود. مهمترین مزیت آن امکان ارزیابی روند موضوع مورد بررسی در گذشته است که در مطالعات گذشتهنگر بسیار حائز اهمیت است.
- معایب: ناقص بودن و در دسترس نبودن اطلاعات از اشکالات عمده این روش است. گاهی ملاحظات اخلاقی مانع از دستیابی به اطلاعات مورد نظر میشود. قدیمی و کهنه بودن اطلاعات هم ممکن است در برخی موارد مطرح باشد.
-2 مشاهده
مشاهده از روشهای جمع آوری اطلاعات است که در آن رفتار مشخصات موجودات زنده، اشیا و پدیدهها با استفاده از ویژگیهای گوناگون آنها ملاحظه و ثبت میگردد. منظور از مشاهده ثبت دقیق تمام جوانب بروز حادثه ویژه یا رفتار و گفتار فرد یا افراد از راه حواس و یا سایر راههای ادراکی - کمک گرفتن از ابزار خاص - میباشد.
