بخشی از مقاله
چکیده
دست بافته های داری زنان و دختران شهرستان زیرکوه واقع در استان خراسان جنوبی که بخشی از آن در قالب قالیچه های دست بافت با تنوع فراوان در رنگ و نقش متجلی می شود، مرجع مناسبی برای پژوهشگران و علاقه مندان به هنر فرش بافی است.
بررسی انواع نقوش و تاثیر پذیریاز باورها و اعتقادات، همچنین اثر گذاری اقلیم این منطقه و تعاملات مختلف فرهنگی مردم اینخطّه، بر هنرشان، هدف این تحقیق است. سوال این است : -1 منشأ تاثیر پذیری نقوش قالیچه های دست بافت شهرستان زیرکوه کدام است؟ -2 اعتقادات، باورها و تعاملات فرهنگی مردم این مناطق تا چه اندازه بر نقش آفرینی و تنوع آن در قالیچه های شهرستان زیرکوه موثر است.؟
در این تحقیق که بر حوزه جغرافیایی شهرستان زیرکوه، شامل روستاها و شهرهای آن متمرکز شده است، بر گردآورییافته ها و داده ها به صورت میدانی تاکید داشته است. شیوه بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت کیفی و روش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی می باشد.
پژوهش پیش رو نشان داد بخش اعظمی از نقوش قالیچه های این مناطق که در گذر تاریخ هویت و اصالت خود را حفظ کرده است ملهم از اعتقادات و باورهای مردم و اقلیم این منطقه می باشد. در این میان روایات و داستان سرایی های محلی بخش مهمی از شکل گیری نقوشی چون » پادراز، مرغی و «... را به خود اختصاص داده است. همچنین همجواری این منطقه با سایر مناطق تولید کننده این دست بافته های داری تعاملات و ارتباط فرهنگی را بدنبال داشته است که خود زمینه گسترش و نشر این هنر را فراهم کرده که در جایی متأثر از یکدیگر بوده است.
مقدمه
اعتقادات و باورهای هر قوم می تواند عامل مهم و اثر گذار بر نوع آثار و دست ساخته های آنان باشد. همچنین انواع قالی و قالیچه در هر منطقه از سرزمین پهناور ایران دارای ویژگی هایخاصی است که منبعث از نوع معیشت، فرهنگ و شرایط جغرافیایی مردم آن سرزمین است. خراسان بزرگ نیز در گذشته و حال از مراکز مهم تولیدات دست بافت داری از قبیل انواع گلیم، فرش، جاجیم و ... بوده است، در حال حاضر شهرستان زیرکوه به عنوان یکی از مناطق پر رونق تولیدات و دست بافته های داری خراسان جنوبی شناخته می شود.
هدف، بررسی تاثیر اعتقادات و باورهای مردم این منطقه به عنوان یکی از عوامل اثر گذار بر نوع نقوش قالیچه های آنان در تحقیق پیش روست. همچنین مطالعه اقلیم و تعاملات فرهنگی مردم منطقه زیرکوه و تاثیر آن بر نقوش قالیچه های این منطقه، در همین راستا تعریف شده است. نگارنده با طرح این ضرورت که کمتر پژوهشی در این زمینه صورت گرفته است، بر خود لازم دیده است تا به تحقیق در این مورد بپردازد، همچنین دسته بندی نقوش قالیچه های این منطقه که یکی از پر کاربردترین تولیدات آنان محسوب می شود و شناخت ویژگی های فرهنگی و قومی مردم منطقه زیرکوه و تاثیر آن بر گزینش انواع نقش، لازم می دارد تا پژوهشی در خور صورت گیرد.
در این راستا سوالات زیر مطرح شده است. -1 نقوش قالیچه های دست بافت شهرستان زیرکوه از چه عواملی تاثیر پذیرفته است؟ -2 اعتقادات، باورها و تعاملات فرهنگی مردم این مناطق تا چه اندازه بر نقش آفرینی و تنوع آن در قالیچههای شهرستان زیرکوه موثر است.؟
در این پژوهش نخست با طرح فرضیه تاثیر گذاری باورها، اعتقادات، تعاملات فرهنگی و اقلیم منطقه زیرکوه بر نقوش قالیچه های آن به جمع آوری داده های مرتبط به صورت میدانی پرداخته است، همچنین، پراکندگی جغرافیایی مناطق و روستاهای شهرستان زیرکوه، نوع اقلیم، باورها و تعاملات فرهنگی مردم این شهرستان در ارتباط با سایر مناطق به طور مفصل تشریح شده است. سپس با دسته بندی انواع نقوش، بر شمردن ویژگی های نقش در هر منطقه، مطابق با شرایط فرهنگی و اقلیمی آنان پرداخته است و در نهایت میزان اثر گذاری عوامل و متغیرهای تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است تا در پایان با جمع بندی و نتیجه گیرییافته ها پاسخ قابل قبولی به سوالات پژوهش داده شود.
در این میان شرایط جغرافیای و اقلیمی شهرستان زیرکوه در جهت تعیین انواع نقش و انتخاب آن از طرف بافندگان سنتی قالیچه های این مناطق مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا تنوع اقلیمی در نقاط مختلف شهرستان زیرکوه و تعیین انواع نقش، نتایج جالب توجهی را رقم زده است.
همچنین باورها و اعتقادات به عنوان یکی از عوامل مهم و تاثیر گذار بر نوع نقش قالیچه های زیرکوه منشأ تفاوت ها و تشابهاتی در گزینش نقش شده است. تعاملات فرهنگی با مناطق همجوار در منطقه زیرکوه، مانند شهرستان خواف و مجاورت با شهر هرات از طریق مرز مشترک با افغانستان، همچنین وجود عشایر و جمعیت قابل توجه آنان در این منطقه و وجود قوم مهاجر بلوچ به این شهرستان، باعث شده است تا گاه نقشی از منطقه ای دیگر به عنوان نقوش غیر بومی انتخاب و در گذر زمان بواسطه تداوم کاربرد رایج گردد.
در مورد این منشأ این گونه نقوش نمی توان به صورت قطعی نظر داد. آنچه قابل ملاحظه است، تنوع فرهنگی و قومی است که در این منطقه نه چندان وسیع، تنوع نقوشی منطبق بر آداب و رسوم و اعتقادات بافندگان این دست بافته ها را رقم زده است. در مقاله پیش رو سعی شده است تا با گزینش نمونه هایی از قالیچه های مناطق مختلف شهرستان زیرکوه که به عنوان پرکاربردترین دست بافته ها، بیشترین تولید را نیز دارند، در بررسی و انطباق نقوش آن با باورها، عقاید، اقلیم و فرهنگ بافندگان بکوشد تا نتایج در مورد اکثریت قالیچه های این منطقه قابل تعمیم باشد.
نمودار .1الگوی فرایند تحقیق به منظور برنامه ریزی از طرح فرضیه تا دستیابی به نتایج حاصل از تحقیق - نگارنده -
پیشینه تحقیق
در مورد نقوش قالیچه های زیرکوه به صورت جامع تا کنون تحقیقی صورت نگرفته است و تنها در برخی منابع مکتوب، ذیل منابع مرتبط با فرش خراسان به صورت کلی اشاره شده است. »اریکاَشنبرنر - 1374 - « در مجموعه سه جلدی »قالیها و قالیچه های ایران« نکات و تصاویری راجع به قالیخراسان آورده است که قابل تأمل است.
»تورج ژوله« - 1375 - در تالیفی با نام »برگی از قالی خراسان« به فرش بافی در 10 منطقه خراسان بزرگ اشاره کرده است. همچنین »بهروز وجدانی - 1379 - « در مقاله ای با عنوان » نقش و نگارهای قالی بیرجند« در مورد فرش خراسان اشاراتی داشته است. با ارج نهادن به تلاش پژوهشگران، مقاله پیش رو بواسطه اینکه تنها پژوهش میدانی و متمرکز در مورد قالیچه های شهرستان زیرکوه می باشد دارای اهمیت و قابل ارجاع برای سایر پژوهشگران خواهد بود.
روش تحقیق
بخش اعظم اطلاعات و داده های پژوهش پیش رو از طریق میدانی و مشاهدات دست بافته های مردم مناطق مختلف شهرستان زیرکوه بدست آمده است
