بخشی از مقاله
در آغاز سال 1391، محمد حمزهزاده، مدیرعامل انتشارات سورة مهر، در خبرها بیان کرد که امسال سال کتاب کودک و نوجوان است و سورة مهر برای تولید و نشرِ بیش از 500 عنوان کتابِ کودک و نوجوان هدفگذاری کرده است. اعالم این خبر و اقدامات دیگری که در همین زمینهْ واحد کودک و نوجوان انجام داد و برنامة گستردهای که این دفتر، با هدف تولید محتوایی و انتشار کتابهای این گروه سنّی، در پیش گرفت، تحریریة دوهفتهنامة تخصصی کتاب «مهر» را بر آن داشت تا در چند شمارة پاپی به بررسی مسائل و موضوعاتی بپردازد که در این زمینه مطرح است. بنابراین، در یک تقسیمبندی، نخست بر آن شدیم تا نگاهی افکنیم به وضعیت کتاب در حوزة کودک و نوجوان و هر آنچه، طی این سالها، در این عرصة فرهنگی در کشور اتفاق افتاده. سپس، به بررسی تولید محتوای مناسب کتاب، تصویرگری و گرافیک کتاب کودک و نوجوان بپردازیم و همچنین به مسائلی که کودکان از کتابها انتظار دارند. عالوه بر این، در یک شمارة مجزّا نیز اقدامات و فعالیتهای حوزة هنری در بخش تولید و انتشار کتاب کودک و نوجوان بررسی شد. اکنون که فصلنامة تخصصی کتاب «مهر» به صورت پژوهشی و تفصیلی به مبحث کتاب کودک و نوجوان پرداخته، مرور چکیدهای از مباحث و موضوعاتی که طی این مدت انتشار یافت خالی از لطف نیست.
7
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
با زبان کودکان گویم سخن
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
1 آمار کتابهای منتشرشده
بعد از انقالب مشروطه و تحول در نثر فارسی و آغاز داستاننویسی در ایران، برای نخستین بار در دهة 40 بود که، با تالش افرادی همچون مهدی آذر یزدی، اولین مجموعههای داسـتانی برای
سال 4 1389 درصد سال 3 1388 درصد
سال 4 1390 درصد
سال 3 1391 درصد
دهه 3 1360 درصد
دهه 70
9 درصد
مجموع از دهه
60 تا به امروز
47 درصد
دهه 80
28 درصد
8
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
با زبان کودکان گویم سخن
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
کودکان نوشته شد. چندی بعد، با تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان این روند سرعت بیشتری پیدا کرد و آثار فراوانی در حوزة کودک و نوجوان تولید شد.
بعد از انقالب و در دهة 60، مجالتی چون کیهان بچهها و سروش نوجوان به تولید آثار برای کودکان و نوجوانان پرداختند؛ دههای که درخشـانترین دوران ادبیات کودک و نوجوان محسـوب میشود. در دهة 70 شمسی، با توجه به رشد جمعیت جوان، کتابهایِ کودکِ فراوانی منتشر شد و ناشران مختلفی در عرصة کودک و نوجوان حضور پیدا کردند و در این عرصه به رقابت با یکدیگر
9
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
با زبان کودکان گویم سخن
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
پرداختند. در دهة 80، توجه به تولید آثار با محتوای مناسب و شکل و شمایل بهتر برای کودکان و نوجوانانْمورد توجه ناشران قرار گرفت و رقابت ناشران به صورت فشردهتری ادامه یافت.
توجه به کتاب کودک، پس از سالهای پیروزی انقالب، همواره یکی از دغدغههای سازمانها و نهادهای مربوطه بوده اسـت. حجم چاپ و تولید محتوا در سـی سال اخیر، بهرغم فراز و نشیبهای گوناگون، گویای این مطلب بوده است. آمارهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی نشان میدهد که تعداد 8273 عنوان کتاب در دهة 60 به چاپ رسیده است. همین آمارها نشان میدهد حجم کتابهای چاپشـدة حوزة کودک در دهة 70 حدود دو و نیم برابر دهة 60 )یعنی 20408 عنوان کتاب( بوده است. همچنین همین آمارها نشان میدهد میزان کتب چاپشده در دهة 80 رشدی 3/2 برابری 65304( عنوان( در مقایسه با دهة 70 و رشدی 7/9 برابری در مقایسه با دهة 60 داشته است. همچنین، اگر به آمارهای دهة 80 نگاهی بیندازیم، متوجه میشویم، در طول این سالها، همواره، با رشد تولید کتاب کودک مواجه بودهایم؛ به استثنای سال .1387 این آمارها همچنین نشان میدهد تألیف کتاب در این سـالها بیش از ترجمة آثار خارجی بوده اسـت. این امر در مورد سـالهای 1390 و 1391 هم صدق میکند و نشاندهندة توجه مسئوالن و کارشناسان و ناشران حوزة نشر به امر کودک و تولید محتوا برای این طبقة سنّی از اجتماع است که قرار است در آینده بار مسئولیت ساختن اجتماع و فرهنگ کشور را بر عهده بگیرد.
2 تولید محتوایی کتاب کودک و نوجوان
وقتی خواسته شود کتابی برای کودکان و نوجوانان نوشته شود چه باید کرد؟ مطمئناً، در اولین نگاه، نویسنده سوژهای انتخاب میکند و، بر اساس آن سوژه، مینویسد. اما باید دید آیا هر سوژهای ارزش ارائه و انتشار دارد؟ آیا بهتر نیست نویسنده، به جای پرداختن به معنویات و درونیات
10
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
با زبان کودکان گویم سخن
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
خود، بر اسـاس نیازسـنجی و نیازهای روزِ کودک، به نوشتن اقدام کند؟ به هر حال، کتابی را که او مینویسد قرار است کودکان و نوجوانان امروز و این عصر بخوانند، بنابراین، نخستین اولویت این است که مطالب نوشتهشده نیازهای این قشر را فراهم آورد.
باید یادآور شـد، نویسندگانی که مینویسند تا فقط چیزی نوشته باشند از کتابشان استقبالی نخواهد شد. نویسندهای که برای گروه خردسال و کودک مینویسد باید توجه داشته باشد که مخاطب کتابش، عالوه بر این دو گروه، والدین آنها نیز هست و کتاب باید توجه آنها را نیز جلب کند ـ که این مطلب کار را سختتر میکند. در زمینة مخاطب نوجوان نیز حسّاسیتها و ظرافتهای بیشتری الزم اسـ ت. به هر حال، نوجوان کسـی است که، با پشتِسر گذاشـتن دوران کودکی، وارد مرحلة جدیدی از رشـد شخصیت شـده و میکوشد به تکامل شخصیتی برسد. بنابراین، یک نوجوان اصوالً روحاتی دارد مقتضای سن خود، و در کتابی هم که برای این گروه سنّی نوشته میشودباید به این مسائل توجه شده باشد.
بنابراین، در تولید محتوای یک اثر توجه به نکاتی ضرورت دارد همچون: انتخاب درست و جذاب سوژه؛ نوع پرداختن به سوژه؛ قالب اثر؛ ژانر اثر؛ سادگی زبان و.... بدون توجه به این موارد نباید انتظار داشت اثر با استقبال مخاطب روبهرو شود.
در گذشـته، ادبیات کودک بسـتری بود که بزرگسال از طریق آن میتوانست، تا آنجا که دلش میخواهد، به کودک پند بدهد، نصیحتش کند، و از او بخواهد آدمی سربهزیر و حرفشنو باشد؛ دقیقآً همان چیزی که بزرگسال میخواهد.
بهراستی هدف ادبیات کودک چیست؟ سرگرمی یا آموزش؟ در جواب این سؤال شاید بتوان گفت در سنین پیش از دبستان و خیلی پایینتر شاید شنیدن یک شعر بیمعنی، اما موزون، کودک را به وجد آورد و همین برای او کافی باشد؛ مثل همان شعرهای کودکانه که میخواندیم، اتلمتلهایی که
11
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
با زبان کودکان گویم سخن
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
از آغاز تا پایان نظم معناییِ خاصی نداشت... اما در ادامة راهْ کودک به جستوجو در جهان اطرافش میپردازد. او میخواهد تجربه کند و یاد بگیرد، اما نه با زبان بزرگترها، نه از نگاه آنها؛ او میخواهد با نگاه خودش و با زبان خودش با او حرف بزنند.
وظیفة ما پند دادن به کودک نیست، اما رسالت ما در برابر کودکان انتقال پیامی درخور شأن کودک است؛ زبانی گیرا و زیبا و تأثیرگذار. کودکان از شنیدن پند و نصیحت بیزارند. آنها دنیای خودشان را میخواهند و زبان خودشان را. بازیگوشیهای خاص خودشان را دارند و زندگیشان سرشار از موضوعات جالبی است متناسب سنّ خودشان.
نویسندة کودک میتواند مفاهیم آموزشی را با زیبایی کودکانه بیان کند. نویسنده حق ندارد، در بیان مفاهیمِ آموزشی، کودک را از زیبایی کالم محروم سازد.
وقتی نویسنده از نگاه کودک بنگرد و با زبان او حرف بزند میتواند از چیزهایی بگوید که بر دل کودک مینشیند.
اگر هدفِ ما فقط آموزش باشـد، تصویری که ارائه میدهیم واقعی نیسـت. تصویری که از کودک به کودک ارائه میدهیم نبایستی بینقص و مرتّب و بدون مشکل باشد. دنیای واقعی کودکان همان است که در اطراف ما وجود و جریان دارد. در ادبیات کودک باید کودکی را نشان دهیم که میتواند بدی را تجربه کند، اما در انتخاب خود آزاد است.
ما در ادبیات به کودک امر و نهی نمیکنیم. به او کمک میکنیم در ادبیاتْ کودکی را ببیند که تجربه میکند، اما، سرانجام، این اوست که دست به انتخاب میزند: بهترینها یا بدترینها را. ما چراغی روشن میکنیم تا او راه را بهتر ببیند.
ادبیات کودک خلق میشود تا نکته و پیامی روشن را به مخاطبش متذکر شود. ادبیات کودک مخاطبش را ترغیب میکند تا بهترینها را تجربه کند و، در عین حال، از این تجربة زیبا لذت و حظ
12
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
با زبان کودکان گویم سخن
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
ادبی ببرد. ادبیات کودک مخاطبش را سرگرم میکند و باغیُپر از گل به او هدیه میدهد و، در عین لذتبخشی، به مخاطب در جان او نیز تخم روشنی و خوبی میکارد.
ادبیات کودک باید هم لذتبخش باشـد، هم سرگرمکننده، و هم آموزشدهنده. و این وجه آموزشی تضادی با تخیل و خالقیت در ادبیات کودک ندارد. در دنیای مدرن امروز، ادبیات رسانهای است که کودک را برای انتخابی آگاهانه از آنچه میبیند و میشنود آماده میکند.
بنابراین، وظیفة ادبیات کودک هم آموزش است هم سرگرمی؛ هر دو در کنار هم. برای اینکه دنیای سرشار از خوبی و شادی داشته باشیم، باید، در عین حال که لذت و سرگرمی را به کودک هدیه میدهیم، ارزشهای واالی انسانی را در قالب کالم به او آموزش دهیم و او را برای رویارویی با مسائل زندگی آماده کنیم
