دانلود مقاله بررسی تکنیک مشاهده و مصاحبه در جمع‌آوری اطلاعات

بخشی از مقاله

بررسي تكنيك مشاهده و مصاحبه در جمع‌آوري اطلاعات

منابع:
1- ازكيا، مصطفي ودربان آستانه، عليرضا (1382) روش هاي كاربردي تحقيق، تهران: انتشارات كيهان.
2- رفيع پور، فرامرز (1382) تكنيك هاي خاص تحقيق درعلوم اجتماعي، تهران: انتشارات شركت سهامي.

3- حافظ نيا، محمدرضا (1381) مقدمه اي بر روش تحقيق در علوم انساني، تهران: انتشارات سمت.
4- ساروخاني، باقر (1381) روش هاي تحقيق درعلوم اجتماعي، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.

5- كتبي، مرتضي (1376) مشاهده درحين مشاركت، فصلنامه علوم اجتماعي دانشگاه علامه طباطبائي، شماره 9.
6- كي يين، رابرت (1378) طرح تحقيق و روش هاي مورد پژوهي، ترجمه هوشنگ ناييني، تهران: انتشارات آينده پويان.

7- طالب، مهدي (1380) شيوه هاي علمي مطالعات اجتماعي، تهران: انتشارات دانشگاه تهران .
8- طالقاني، محمود (1381) روش تحقيق نظري، تهران: انتشارات دانشگاه پيام نور.

مقدمه
مشاهده يكي از روشهاي موثر و كارآمد درتحقيقات اجتماعي است. اين روش از مهمترين روشهاي كسب اطلاعات محسوب مي شود. مشاهده اين امكان را به محقق مي دهد كه محقق مستقيماً پديده مورد مطالعه را ببيند و واقعيت را به صورت مستقيم يا بي واسطه درك كند.

روش مشاهده نه تنها به طور مستقل مي تواند يك منبع قوي و شيوه اي مناسب براي گرد آوري اطلاعات درتحقيقات اجتماعي باشد، بلكه گاهي نيز به عنوان يك روش تكميلي در كنار ساير روشهاي گردآوري اطلاعات نيز مورد استفاده مي گيرد.

روش مشاهده از عمده ترين و مهم ترين شيوه هاي تحقيق درعلوم اجتماعي است، اما كمتر از ساير شيوه هاي ديگر گردآوري اطلاعات مورد استفاده قرارگرفته است. هيچ شيوه اي به اندازه مشاهده مستقيم درميدان تحقيقي نمي تواند محقق را در رابطه نزديك با پديده هاي مورد مطالعه قرار دهد.

دراكثر رشته هاي علوم انساني از جمله جغرافيا، جامعه شناسي، اقتصاد، تاريخ، باستان شناسي، روان شناسي و مردم شناسي نيز از روش مشاهده استفاده مي‌شود.

اهميت نقش مشاهده تنها درگرد آوري اطلاعات به صورت يك روش مستقل يا تكميلي پايان نمي پذيرد، بلكه دربعضي از تحقيقات محقق ناگزير است براي بررسي نتايج تحقيقاتي كه مبتني بر ساير روشهاي گردآوري اطلاعات باشد نيز از روش مشاهده استفاده كند؛

به عبارت ديگر براي اطمينان از صحت نتايج تحقيق يا داده هاي گردآوري شده از طريق ساير روشها، محقق بايد به ميدان آمده و پديده مورد مطالعه را از نزديك مشاهده نمايد تا براي داده هاي گرد آوري شده تاييديه بگيرد.

(حافظ نيا، 1381: 8-206)
مشاهده :
مشاهده از رايج ترين و مهم ترين شيوه ها و ابزار تحقيق به شمار مي رود كه در اكثر علوم كاربرد دارد به تعبير وب، تمامي تحقيقات اجتماعي با مشاهده آغاز مي‌شوند و با آن نيز پايان مي پذيرد، به بيان ديگر، مشاهده جزيي اجتناب ناپذير از هر مطالعه درباب هر پديده اجتماعي مي باشد (ساروخاني، 1381: 174).

مشاهده مستلزم توجه منظم و سيستماتيك و ثبت رويدادها، رفتارها و موضوعاتي است كه در محيط اجتماعي، مكان يا محل مورد تحقيق وجود دارد (مارشال و اسمن، 1995، به نقل از ازكيا).

تعاريف متعددي از مشاهده شده است از جمله اينكه: «مشاهده روزمره و مشاهده علمي، دريافت و درك هدفمند محيط از طريق اندامهاي حسي (نه تنهاچشم) و ثبت اين دريافت ها در واحدهاي اطلاعاتي است. (اتسلندر، 1926، به نقل از ازكيا)

رنه كيونيك درتعريف مشاهده مي نويسد كه رابطه ما با جهان به وسيله حواس پنجگانه به وجود مي آيد و ما با كمك آن حواس، به تجربيات خود مي اندوزيم. بدين معنا، مشاهده نوعي كسب تجربه از جهان است كه ازطريق ساده، تا طرق علمي به وسيله جلا دادن و تيز كردن حساب شده ادراك و حواس انجام گيرد. (كيونيك، 1976: 1، به نقل از رفيع پور).

درتعريف مفهوم مشاهده مي توان گفت، مشاهده جزيي اجتناب ناپذير از هر مطالعه درباب پديده هاي اجتماعي است، يا اينكه مشاهده شروع كننده و خاتمه دهنده تمامي تحقيقات اجتماعي است (كيوي و كامپنهود، 86 15:19)

مشاهده يكي از راه هاي عمده كسب اطلاعات در روش تحقيقي ميداني است كه عمدتاً در مردم شناسي و قوم نگاري به كار مي رود. در مواقعي كه يك محقق مي خواهد درباره مسائلي تحقيق كند كه تاكنون اطلاعات كافي در آن باره وجود ندارد، عموماً از تكنيك مشاهده استفاده مي شود.

به عنوان مثال اگر خواسته شود در مورد ايل هاي ايراني تحقيقي صورت گيرد، چون منابع و اطلاعاتي دراين زمينه وجود ندارد پس بهترين راه، مشاهده اين ايلها مي باشد (رفيع پور، 1382: 55)

سابقه استفاده و كاربرد روش مشاهده به اواخر قرن 17 ميلادي برمي گردد يعني زماني كه اروپاييان براي تسلط يافتن بركشورهاي آسيايي و جهان سوم نيازمند آگاهي از فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و … مردم بومي آن سرزمينها شدند و بدين ترتيب رشته علوم مردم شناسي شكل گرفت. روش مشاهده را اولين بار مكتب شيكاگو در تحقيقات جامعه شناختي به كاربرد . (ازكيا، 1382: 9-408)

اهميت و مزاياي مشاهده دراين مي باشد كه درصورت استفاده از روش مشاهده، مطالعه‌ي بي واسطه موضوع تحقيق و فقدان تورش بوجود مي آيد و به عنوان طبيعي‌ترين، مهمترين و پركاربردترين شيوه ها و ابزار ضروري تحقيق مورد استفاده قرار مي گيرد (كيوي و كامپنهود، 1986: 98)

كاربرد مشاهده :
مشاهده به عنوان يكي از ابزار ضروري هر تحقيق است اما در مواردي محقق ناچار بايد از آن استفاده كند. از جمله اين موارد مي توان ا شاره كرد به :
1- درصورت عدم دستكاري داده ها در سطح كلان- مثلاً بررسي تاثير نظام حزبي بر دموكراسي؛ كه در اين خصوص نمي توان با تعطيلي حزب يا پارلمان، نقش و تأثير آنرا در جامعه بررسي كرد.

2- درصورت عدم امكان مصاحبه درتحقيق، مثلاً دربررسي رفتار گروهي كودكان يا هنگام بروز وضعيت حساس و پرتنش و خصومت بين دو قوم، و يا عدم آشنايي محقق با زبان جامعه آماري
(ساروخاني، 1381: 175)

شاخصهاي مشاهده:
محقق در آغاز بايد تصميم بگيرد چه چيز را مورد مشاهده قرار دهد از اين رو شاخصهايي را مد نظر خود قرار مي دهد كه معمولاً به چهار شاخص اشاره مي‌شود:
حركتي، زباني، مكاني، فرازبان.
1- شاخص هاي حركتي/ بياني: هر عمل، رفتار يا حركتي كه از جانب موضوعات مورد مشاهده بروز كند مانند حركات سرو دست و بدن.

2- شاخص هاي زباني/ بياني/ صوتي: محتواي سخن و كلام كه با توجه به زير و بم بودن صدا، ادا مي شود مانند بيان سريع يا كند يا كيفيت زبان يا پوتوق.
3- شاخص هاي فضايي/ مكاني: زمينه هاي ارتباطات، گرايش ها، نگرش ها، باورها، علايق و عقايد افراد كه دريك جمع مد نظر قرار گيرد مانند آزمون مورنو و رابرت بيلز.

4- شاخص هاي فرا زبان: با اين شاخصها ژرفاي تحقيق فزوني مي يابد و شناخت واقعيت بهتر صورت مي گيرد. رفتار فرا زبان مانند بلند يا آهسته سخن گفتن، قطع كردن سخن ديگران، تغيير آهنگ كلام و … (همان: 81-177)

انواع مشاهده :
پس از بيان اهميت مشاهده در تحقيقات اجتماعي لازم است انواع آن ذكر گردد كه عبارتند از:
1-مشاهده نامرئي:
رفتار در اين نوع مشاهده طبيعي است و موقعيت تحقيق به واقعيت نزديك تر است. دراين نوع مشاهده از وسايلي نظير دوربين مخفي، آيينه و … استفاده مي شود. از جمله كساني كه به اين مشاهده دست مي زنند مي توان به روزنامه نگاران و دست اندركاران رسانه ها اشاره كرد.

2-مشاهده فعال:
اين نوع مشاهده در برابر مشاهده پذيرا يا منفعل قرار دارد و زماني است كه محقق به مشاهده ساده نمي پردازد بلكه خود به كار دستكاري متغيرها دست مي زند و شرايط ويژه پديد مي آورد تا نتايج آن را يادداشت كند. (همان : 185).

3-مشاهده ناپيوسته:
مطالعات طولي نظير پانل يا روند پژوهي در اين نوع مشاهده جاي مي گيرند. بدين صورت كه محقق نسلي را در يك زمان (t) مطالعه مي كند، سپس در فاصله زماني معيني تكرار مي شود (ازكيا، 1382: 415)
4-مشاهده مستقيم :
در اين نوع مشاهده محقق به طور مستقيم و بدون هيچ گونه مشاركت جامعه مورد مطالعه را مطالعه مي كند و به مشاهده منظم و سيستماتيك پديده ها و ثبت رويدادها، رفتارها و موضوعات جاري در ميدان مي پردازد.
(چيتامبار، 1379، به نقل از ازكيا)

5-مشاهده غير مستقيم:
دربسياري از موارد امكان مطالعه مستقيم وجود ندارد كه از جمله اين موارد به مطالعه پديده هاي تاريخي يا مطالعه گذشته افراد مي توان اشاره كرد كه دراين شرايط بايد از شاخصهايي استفاده نمود، يا از اسناد تاريخي برجاي مانده سود جست، كه دراين صورت مفاهيم غيرمستقيم خواهد بود و بدان مطالعه اسنادي اطلاق مي شود. (ساروخاني، 1381: 186)

در مشاهده غير مستقيم محقق اطلاعات مورد نياز خود را از اشخاص مورد مشاهده كسب مي كند. لذا عينيت موضوع كمتر است و محقق اطلاعات منتقل شده را ثبت مي‌نمايد و به مصاحبه كننده و يا پرسشگري كه براي مطالعه اعزام شده، همواره تاكيد مي شود كه در انتقال آنچه كه از شخص مورد مطالعه دريافت مي كند و تصرفي نكند.

دراين شيوه بررسي بين محقق و پديده يا موضوع مورد بررسي دو واسطه وجود دارد يكي همان شخص مورد بررسي است كه امكان دخل و تصرفش در واقعيت وجود دارد وديگري پرسشگر و يا مصاحبه گر مشاهده كننده غير مستقيم،

نيز واسطه ديگري به حساب مي آيد كه احتمال تصرفشان در سوال و پاسخ وجود دارد. (مثال مشاهده غيرمستقيم اين كه): اگر شركت كنندگان در نماز جمعه شهري مورد مشاهده محقق باشد او در موقعيتي مناسب قرار گرفته و اطلاعات مربوط به تعداد افراد شركت كننده، سن وجنس آنها، وضعيت ظاهر افراد، زمان حضور در مراسم و … را گردآوري مي كند. (طالب، 1380: 41-139)

6-مشاهده جزيي:
در اين شيوه روابط اجزاء و عناصر تشكيل دهنده يك مجموعه، مورد مطالعه و مشاهده قرار مي گيرد. به عنوان مثال درتحقيقي پيرامون نظام پارلماني و اثرات آن برحيات سياسي يك جامعه لازم است به مشاهده رفتار و يا عمل تعدادي از نمايندگان كه با توجه به معيارهاي چند جهت مطالعه برگزيده شده اند، پرداخت، يا به دقت نحوه عمل مجلس را به هنگام رد يا تصويب لايحه يا طرح خاص مشاهده و ثبت نمود.

7-مشاهده ميداني:
اين مشاهده به صورت طبيعي و دربطن جامعه صورت مي گيرد و در مقابل مشاده آزمايشگاهي قرار مي گيرد. مشاهده در ميدان مي تواند به دو صورت كنترل شده يا فعال يا پذيرا و منفعل صورت گيرد (ساروخاني، 1381: 186)

8-مشاهده كانوني:
زماني كه مشاهده برروي بعدي خاص تكيه شود و به آن مشاهده كانوني مي گوييم. مشاهده كانوني در برابر مشاهده آزاد يا اكتشافي كه در آغاز صورت مي گيرد، مطرح مي باشد به عنوان مثال: درتحقيقي در باره رفتار جنايي نوجوان، هدف شناخت دزدي و مخصوصاً نحوه خرج درآمد حاصله است.

در اين جا توجه خاص پژوهشگر به چگونگي صرف درآمد حاصل از آن معطوف مي شود كه به اين مشاهده، مشاهده كانوني مي گويند.

9-مشاهده كلي يا آزاد :
هدف اين مشاهده آشنايي با رفتار مردمي است كه بايد مورد مطالعه قرار گيرند. دراين حال مشاهده ساخت نا يافته و غير منظم كه كليت جامعه به صورت آزاد مورد مشاهده قرار مي گيرد مطرح است. (ازكيا، 1382: 16-415)

10-مشاهده غيرمشاركتي:
اين روش برخلاف نوع مشاركتي، چندان عميق و اساسي نيست زيرا محقق، جامعه مورد مطالعه را از بيرون و از كنار مطالعه مي كند و اطلاعات اوسطحي است و نمي‌تواند از اين طريق به اعماق جامعه راه يابد؛ مثلاً مي تواند تصويري ظاهري از مرام و آداب و رسوم و رفتار افراد جامعه ترسيم نمايد (حافظ نيا، 1381: 210)

مشاهده غيرمشاركتي عبارت است از مشاهده توسط محققي كه نقشي در گروه يا جامعه مورد مطالعه ندارد؛ و در واقع از بيرون به قضايا مي نگرد، و خود جزيي از پديده مورد مشاهده محسوب نمي شود. انجام چنين مشاهداتي درمواردي بيشتر استفاده مي شود كه محقق به ويژگي هاي ظاهري و فيزيكي جامعه توجه دارد، مثل ويژگيهاي مربوط به لباس و آرايش، يا توزيع سني و جنسي جامعه مورد مطالعه و در چنين مواردي معمولاً مشاهده به صورت اعلام نشده يا پنهان است.

(طالب، 1380: 139)
مشاهده غيرمشاركتي زماني استفاده مي شود مشاركتي دربسياري از موارد امكانپذير نيست، يعني محقق نمي تواند همانند افراد مورد مطالعه، همان شغل، رويه زندگي و رفتاري را داشته باشد،

لذا در بيشتر مواقع از روش «غيرمشاركتي» استفاده مي شود. مثالي كه در اين مورد مي توان زد اينكه : به هنگام بررسي نيازهاي روستاييان مولف در چهارچوب تئوريكي خود، نيازها را تابع وضعيت اقتصادي، آگاهي، ارزشها و برخي متغيرهاي ديگر در نظر گرفته بود و به منظور بررسي وضعيت اقتصادي و .. روستاييان،

از پرسشگران خواسته مي شود كه مشاهدات خود را در زمينه هايي براساس طيف ارزشيابي بنويسد به عنوان مثال نوع و كيفيت لباس پاسخگويان، مصالح ساختماني، اندازه و زيربنا، تسهيلات منزل و …
(رفيع پور، 1382: 67)
11-مشاهده مشاركتي :
شيوه خاصي از مشاهده است كه درآن محقق صرفاً مشاهده گري منفعل نيست، محقق مي تواند نقش هاي گوناگوني در وضعيت مورد مطالعه ايفا كند و عملاً در رويدادهاي مورد مطالعه شركت كند (كي يين، 1378: 106)

دراين نوع مشاهده، محقق يا مشاهده گر خود در محيط مشاهده جذب مي شود؛ يعني به عنوان عضوي از اعضاي آن در مي آيد. محقق در اين نوع مشاهده به داخل جامعه راه مي يابد، رنگ آن را به خود مي گيرد و از درون آن دريچه اي براي ديدن آن باز مي كند (حافظ نيا، 1381: 210)