دانلود مقاله طراحی و اجر ای مصاحبه و مشاهده پرسشنامه در روش تحقیق

بخشی از مقاله

طراحي و اجر اي مصاحبه و مشاهده پرسشنامه در روش تحقيق

مقدمه
همانطور كه مي دانيد اطلاعات براي افراد مهمترين منبع تصميم گيري مي باشد و همچنين محرز است كه مصاحبه ، پرسشنامه ابزارهاي اصلي جمع آوري اطلاعات در تحقيقات مي باشد كه از طريق اين ابزار اطلاعات تفصيلي (كمي و كيفي) مناسبي در اختيار پژوهشگر قرار مي گيرد . در اين ميانمصاحبه و مشاهده و مسائل از آنجا كه تا اندازه اي درگير قضاوت فرد پژوهشگر راجع به موضوع مورد پژوهش مي باشد داراي ظرافت خاصي مي باشند در اين گزارش بر آنيم تا جنبه هايي از مصاحبه و مشاهده و مسائل مربوط به آن را بررسي كنيم .

فصل اول
پرسشنامه «Quistionnaire»
2-1 جمع آوري اطلاعات از طريق پرسشنامه
پرسشنامه يكي ديگر از روش هاي جمع آوري اطلاعات در پژوهش زمينه يابي مي باشد كه پاسخ‌گو خود اجراي مصاحبه را بر عهده دارد و سؤالات تهيه شده را پاسخ مي دهد و آن را به نشاني محقق پست مي كند .

اين روش جمع آوري اطلاعات مي توان در مكانهاي مختلف و به شيوه هاي متعدد انجام گيرد و بايد سعي شود سؤالات بسيار واضح ومشخص باشد ، چون پاسخ دهنده خود نقش مصاحبه كننده را نيز بر عهده دارد . از آنجائيكه پرسشنامه جنبة خود اجرايي دارد مي بايستي به گونه اي طراحي و اجرا شود كه پاسخ گو را به جواب دادن ترغيب نمايد ( ظهوري ، 1378)
در بسياري از تحقيقات علمي بخصوص مواقعي كه اندازه گيري مستقيم متغيير هاي مورد بررسي امكان پذير نباشد ، ناگزير بايد براي بدست آوردن اطلاعات در بارة كميت و كيفيت صفات متغيير مورد تحقيق از طريق پرسشنامه اقدان كرد ( حسن بگلو ، 1382)

3-1 تعريف پرسشنامه :
پرسشنامه عبارت است از مجموعه اي از پرسشها كه به صورت باز يا بسته ( داراي مقياس ) طراحي شده اند تا وضعيت نگرش افراد را نسبت به يك واقعيت از طريق آن ارزيابي شود تكميل آن مي تواند به طريق مراجعة شخصي ، پستي يا تلفني صورت گيرد ( خاكي ، 1379)
پرسشنامه مجموعه اي از سؤالات است كه روي يك يا چند برگ يا يك دفترچه نوشته شود پرسشنامه در موارد زير به كار مي رود :
1- مواردي كه محقق به طور دقيق مي داند كه چه چيزي مورد نياز است و چگونه متغير هاي آن بايستي اندازه گيري شود .
2- مواردي كه امكان كسب داده ها با مصاحبه و مشاهده امكان پذير نبوده ، دسترسي به منابع داده ها به طور مستقيم ميسر نمي باشد .
3- مواردي كه تعداد آزمودني ها زياد باشد ( ظهوري 1378 )

4-1 طرح هاي مختلف پرسشنامه :‌
پرسشنامه به يكي از صورت هاي زير طراحي مي شود :
الف: پرسشنامة عادي : بهترين طريقة طراحي پرسشنامه است كه به اين صورت است كه تعدادي سؤال به دنبال هم طرحي مي شود و جاب آنها نيز به دوصورت است يا جواب بسته كه پاسخگو جواب صحيح را انتخاب مي كند و يا جواب باز است و پاسخگو در جاي خالي وضع شده جواب را مي نويسد . پرسشنامة عادي خود به دو صورت است :
1- پرسشنامة با نام 2- پرسشنامة بي نام

ب:‌ فهرست سؤالات :
سؤالات توسط پرسشگر مطرح مي شود
و پاسخگو سؤال را جواب مي دهد و پرسشگر آنرا مي نويسد تجزيه و تحليل اين پرسشنامه بسيار مشكل مي گردد ( ممكن است نوشت جوابها نيز به پاسخگو محول گردد )
ج) راهنماي مصاحبه :

اين روش حد فاصله بين مصاحبه و پرسشنامه است عناويني را كه پرسشگر مي بايستي پيرامون آنهااطلاعات وضع كند نوشته شده است و محقق به هر طريقي كه صلاح بداند و موقعيت اقتضاء كند سؤالات را مطرح مي كند . قابليت انعطاف اين روش بسيار بالا مي باشد . ( نبوي ، 1371)

5-1 انواع اجراي پرسشنامه
1-5-1 پرسشنامه حضوري
مزايا :
الف : برقراري روابط صميمانه با پاسخ دهندگان به هنگام معرفي پژوهش
ب: انجام راهنمايي مورد نياز پاسخ دهنده در هر مرحله
ج: گردآوري پرسشنامه ها بلافاصله پس از تكميل ( شيرازي و صائبي ، 1381 )
د: تعداد برگشتي ها زياد مي شود

هـ : در مواردي كه واحد هاي سازماني به يكديگر نزديك بوده و امكان جمع آوري افراد در يك محل زياد باشد روش مفيدي است .
معايب :
عيب اين روش در پر هزينه بودن آن است بخصوص در مواردي كه آزمودني ها در منطقة وسيع جغرافيايي پراكنده باشد .
2-5-1 پرسشنامة پستي
مزيت اسن روش اين است كه به علت عدم نياز به تلفن و يا مراجعة شخصي به خصوصدر موارد پراكنده بودن آزمودني ها در منطقة وسيع جغرافيايي ساده و ارزان است .
عيب اين روش در كم بودن نرخ بازگشت پرسشنامه است كه در نتيجه احتمال خطا را افزايش مي‌دهد ( ظهوري ، 1378)

3-5-1 اجراي پرسشنامة الكترونيك
تكميل پرسشنامة On Line با اتصال ميكرو كامپيوتر ها به شبكه هاب رايانه اي براي پاسخ دهنده گان ميسر است همچنين مي توان ديسك داده ها را براي پاسخ دهندگاني كه از رايانة شخصي استفاده مي كنند ارسال كرد. ( شيرازي و صائبي ، 1381 )

6-1 انواع پرسشنامه
1- سؤالات باز
2- سؤالات بسته

سؤالات باز كه آنها را سؤالات گستردة پاسخ مي نامند به اين نحو است كه مطالب معين مورد پرسش واقع مي شود و از پاسخ دهنده خواسته مي شود كه دربارة آن اظهار نظر كند. لذا مي بايد جاي كافي براي پاسخ دادن در نظر گرفت . اين گونه پرسشها تا زماني به كار مي رود كه پاسخهاي خيلي زيادي براي يك سؤال وجود داشته باشد و يا پيش بيني نوع پاسخها براي محقق مشكل باشد.

مهمترين وضعيت سؤال باز اين است كه طرح آن آسان است . مزيت ديگر آن اين اس كه شايد عمق مسائل قابل تحقيق را با سؤالات باز بهتر بتوان مورد بررسي قرار داد .
عيب اينگونه سؤالات اين است كه استخراج نتايج آنها و همچنين تجزيه و تحليل و انجام محاسبات آماري روي اينگونه سؤالات بسيار دشوار است و طبقه بندي جوابها وقت زيادي از محقق مي گيرد .

سؤالات بسته يا محدود به سؤالاتي گفته مي شود كه جواب پاسخ دهنده در چهار چوب معيني محدود و معين باشد و پاسخگو با گزينه هايي كه قبلاً به وسيلة پژوهشگر تعيين شده روبرو خواهد شد .
طرح سؤالات بسته دشوار تر از سؤالات باز است و نياز مند به تخصص و مهارت خاص مي باشد ولي در عوض استخراج نتايج اين گونه سؤالات خيلي آسانتر از سؤالات باز است . ( حسن بگلو ، 1382 )
سؤالات بسته نيز به انواع مختلف تقسيم مي شود :

سؤالات دو گزينه اي مثل بله و خير، سؤالات چند گزينه اي ، سؤالات درجه بندي و شايستگي و سؤالات زوج . سؤالات درجه بندي و شايستگي نوعي سؤال است كه طبق آن خواننده با جاي انتخاب يك مورد از ميان چندين مورد مورد هاي مورد نظر را بر اساس ارجحيت مورد نظر خود ، درجه بندي مي نمايد .
در سؤالات زوج ، خواننده به تعدادي پرسشهاي جفت بر مي خود ركه از هر جفت بايد يكي را انتخاب نمايد . ( فرشاد گوهر و شهيدي ، 1381)

7-1 رهنمودهايي براي طراحي پرسشنامه ها
اگر تصور محقق اين باشد كه براي تهية هر پرسشنامه تنضيم چندين سؤال در ارتباط با موضوعو دريافت پاسخ نتيجة مطلوب را عايد او مي كند اين تصور اشتباه است و راه به جايي نمي برد .
تنظيم يك پرسشنامة خوب در مقدمه نياز مند توجه كامل به فرضيه داشته و هر پرسشنامه اي كه بدون در نظر گرفتن فرضيه طراحي شده باشد چون جهتي را دنبال نمي كند ، طبيعي است كه به هدفي هم نمي رسد . براي اينكه پرسشنامه اي داشته باشيم جهت دار و هدف مند باشد هدف هر سؤال بايستي مشخص و به منظور تجزيه و تحليل روابط بين متغييرها باشد . ( فرشاد گوهر و شهيدي ، 1381)
براي طراحي يك پرسشنامة خوب توجه به سه جنبه حائز اهميت مي باشد

1-7-1 نگارش پرسشها
الف ) محتوا و هدف هر پرسش :
ماهيت هر يك از متغير هاي پژوهش ( عيني يا ذهني ) نوع پرسش را تعيين مي كند .
به اين ترتيب هدف هر پرسش بايد مورد توجه قرار گيرد به گونه اي كه متغير ها به اندازة كافي اندازه گيري و سؤال غير ضروري نيز پرسيده نشود ، سؤالها بايد به بهترين شكل اهداف و زمينه‌هاي تحقيق را بر آورده سازند . ( خاكي 1379)

ب) زبان و واژه پردازي پرسشنامه : بايد با ميزان درك پاسخ دهنده گان هم خواني داشته باشد .
ج) نوع و شكل ظاهري پرسشها منظور از نوع پرسشها باز يا بسته بودن آنها مي باشد و شكل نيز به واژه بندي مثبت و منفي آنها اشاره دارد . يعني به جاي آنكه همة پرسشها را به صورت مثبت بنويسيم ، شايسته است پرسشهاي همراه با واژه گان منفي نيز در نظر گرفته شود تا گرايش پاسخ دهنده به علامت زدن در يك سمت مقياس به حداقل برسد .
در جمله بندي پرسشها بايد از موارد زير اجتناب كرد :

1- پرسش دو وجهي 2- پرسشهاي نا مفهوم و مبهم
3- پرسشهاي پيچيده 4- پرسشهاي هدايت كننده
5- سؤالات ناقص 6- پرسشهايي كه بار عاطفي دارند
7- طول هر پرسش

د)تقدم و تأخر پرسشها : ترتيب سوالات بايد به گونه اي باشد كه پاسخ دهنده از پرسشهاي كلي به جزيي و نيز از پرسشهاي ساده به دشوار پيش برود .
نظم روانشناختي بين سوالات يكي از خصوصيات يك پرسشنامه خوب است .
ه)اطلاعات شخصي : شامل اطلاعاتي همچون سن ، تحصيلات وضعيت تأهل و ... كه پژوهشگر طبق سليقه خود مي تواند اين سوالات را در ابتدا يا انتهاي پرسشنامه قرار دهد . (نبوي ، 1371) .

2-7-1-ظاهر كلي پرسشنامه :
يك پرسشنامه جذاب و مرتب كه داراي مقدمه خوب براي درخواست تكميل ، راهنمايي هاي مناسب و مجموعه هاي منظم و دسته بندي شده اي از پرسشها و گزينه‌ها باشد ، پاسخ گويي را آسانتر مي كند .
بطوركلي ظاهر پرسشنامه شامل موارد زير است :
- درخواست نامه تكميل پرسشنامه

- سازماندهي پرسشها ، درج دستورالعمل ها و تنظيم پرسشنامه
- اطلاعات شخصي
- پرسشهاي باز در انتهاي پرسشنامه

3-7-1-اصول اندازه گيري :
جهت اندازه گيري اصولي وجود دارد كه شامل مقياس ها و فنون مقياس بندي كه در مفاهيم اندازه گيري بكار مي روند و نيز سنجش اعتبار و روايي ابزار اندازه گيري مي‌باشد ، كه اين اصول جهت مناسب ساختن اطلاعات جمع آوري شده براي آزمون فرضيه هاست. (صائبي و شيرازي ، 1381) .

8-1-اجراي مقدماتي پرسشنامه :
تهيه پرسشنامه كاري بسيار دقيق و ظريف است و چه بسا در پاره اي موارد لازم است كه چندين نفر محقق و صاحب نظر چند هفته و يا حتي چند ماه ، براي تهيه يك پرسشنامه تحقيق وقت صرف كنند و براي اينكه تمام عوامل مؤثر و سوالاتي كه بايد در پرسشنامه آورده شود مشخص گردد ، با افراد صاحب نظر مصاحبه و گفتگو نمايند. بعد از تهيه نسخه مقدماتي پرسشنامه و قبل از تهيه نسخ اصلي و نهايي بايد حتماً نسخه آزمايشي روي گروه كوچك اجرا شود تا در عمل تمام اشكالات آن مشخص و رفع گردد ، زيرا ممكن است بعضي از سوالاا مبهم باشند يا اشكالات اجرايي ديگر وجود داشته باشد كه جز بوسيله عمل و تجربه مشخص نمي گردند . (حسن بگلو ، 1382) .
ديلمن (1978) پيشنهاد مي كند كه پرسشنامه قبل از اجرا بصورت آزمايشي توسط سه گروه اجرا شود :
1-صاحب نظران متخصص
2-افرادي كه قصد داريم نتايج را به آنها تعميم دهيم .
3-كساني كه از نتايج پرسشنامه استفاده مي كنند . (دلاور ، 1374) .

مصاحبه «Interview»
1-2-جمع آوري اطلاعات از طريق مصاحبه
مصاحبه در حقيقت نوعي پريشنامه شفاهي است كه در آن فرد مورد آزمون به جاي نوشتن پاسخ سوال ها اطلاعات خود راب صورت شفاهي بيان مي نمايد . در اين روش اگر مصاحبه گر بتواند ، فضاي مناسبي براي مصاحبه شونده ايجاد كند يا احساس اعتماد او را جلب نمايد ، اطلاعات مفيدي به دست خواهد آورد . اين روش اصولاً پرهزينه و نيازمند به مصاحبه گراني كارآزموده دارد . (فرشاد گهر و شهيدي ، 1381) .
از آنجايي كه در زندگي روزمره غالب اطلاعات افراد از طريق مكالمه و به صورت شفاهي بدست مي آيد . و اين خود نوعي مصاحبه است . مي توان به جرأت گفت كه مصاحبه رايج ترين روش كسب اطلاعات مي باشد . (نبوي ، 1371)

2-2-تعريف مصاحبه
- مصاحبه فرايندي است اجتماعي كه به صورت ملاقات همدلانه ، روياروي و گفت و شنودي ، بين مصاحبه گر و مصاحبه شونده‌، يا هدف دستيابي به اطلاعات معين در شرايطي كه پرسشگر و پاسخگو در كنار يكديگر قرار گرفته اند ، صورت مي گيرد . (ظهوري ، 1378)
- مصاحبه گفت و شنودي بين مصاحبه گر و مطلع ، با هدف دستيابي به اطلاعاتي معين است . (ايزدي ، 1371) .
- يكي از روشهاي گرداوري اطلاعات اجراي مصاحبه به افراد ، به منظور دستيابي به اطلاعات موردنظر پژوهشگر است . (صائبي و شيرازي ، 1381) .
- شيوه اي كه در آن فرد پژوهشگر با آزمودني تماس مستقيم برقرار مي كند و از اين طريق به ارزيابي عميق ادراكي ، نگرشي و علايق او مي پردازد . (خاكي ، 1378) .

3-2-شرايط لازم براي مصاحبه
كانل و كان (1968) براي انجام مصاحبه سه شرط قائل شده اند :
1-اطلاعات مورددرخواست بايد در دسترس پاسخگو باشد .
2-پاسخگو سوال را درك كند .
3-پاسخگو انگيزه لازم براي پاسخگويي به سوال را داشته باشد . (دلاور ، 1374)
مصاحبه كننده بايستي علاوه بر داشتن شرايط و تخصص كافي مربوط به تحقيق داراي علاقه كافي بوده و از ديدگاه و آداب و رسوم مصاحبه شونده آگاه باشد تا بتواند خود را به او نزديك كرده و او را به حرف بياورد و به طور كلي نظر او را به خود جلب كند.(ظهوري ، 1378) .

4-2-انواع مصاحبه
مصاحبه را از ابعاد مختلف طبقه بندي مي كنند كه نمونه هايي از آن بصورت زير است:
- مصاحبه هداست شده و غير هدايت شده (صائبي و شيرازي ، 1381)
- مصاحبه ازاد يا غيرسازمان يافته و مصاحبه منظم (فرشاد گهر و شهيدي ، 1381)
- مصاحبه منظم و مصاحبه آزاد (نادري و سيف نراقي ، 1370)

اما طبقه بندي كه به بررسي آن مي پردازيم از ساير طبقه بندي جامعتر مي باشد . از نظر شرايط و موقعيت كه يا معمولي و عادي است (مصاحبه در محيط كاملاً آزاد و بدون هيچ فشار و قيدي آزادانه انجام مي گيرد) و يا غيرعادي است (مصاحبه در محيط بسته و تحت فشار و قيود خاص انجام مي گيرد) .
ب-از نظر روش اجرا ، به سه دسته تقسيم مي شود :

1-مصاحبه منظم : در اين نوع مصاحبه كه به آن مصاحبه استاندارد يا استاندارد شده نيز گفته مي شود . اولاً پرسشنامه با سوالات مشخص تنظيم مي شود و ثانياً پرسش با شيوه معين پرسيده مي شود . فايده استاندارد كردن سوالات اين است كه از تأثير عوامل گوناگون ، از جمله تغييرسوال و واژه هاي كاربردي كاسته مي شود . اگر دو شرط بالا رعايت شود ، مي توان فرض كرد كه پاسخگويان به زبان مشتركي آشنا هستند و كلمات و جملات براي همه آنها ، معين يكسان دارد . به اين ترتيب اگر فرقي در پاسخ هاي داده شده مشاهده شود ، به تفاوت در نوع مصاحبه و سوالات ربطي نداشته و به تفاوت هاي موجود به پاسخگويان مربوط است .

2-مصاحبه نيمه منظم : در اين نوع مصاحبه كه به آن مصاحبه نيمه استاندارد يا نيمه استاندارد شده نيز گفته مي شود يا اينكه شيوه مصاحبه و طرز برخورد با مصاحبه كننده و مصاحبه شونده منظم است و موضوع مورد پرسش هم تا حدي مشخص است ولي پاسخگويان در تعيين شرايط و چگونگي ارائه پاسخ هاي خود به مصاحبه كننده ، آزادي كامل دارند . كاربرد اين نوع مصاحبه ، بيشتر در مواقعي است كه پاسخگويان از تجربه خاصي برخورداري بوده ، محور مصاحبه تجربيات ذهني اوست .

3-مصاحبه نامنظم : اين نوع مصاحبه كه غيراستاندارد يا غيراستاندارد ويژه نيز گفته مي‌شود از كمترين نظم برخوردار است . همه سوالات باز هستند و ترتيب خاصي ندارند ، روش مصاحبه هدايت شده نيست . پرسشگر ، پاسخگو را كمي تشويق مي كند تا هر چه به ذهنش مي رسد شرح دهد . در اين نوع مصاحبه ، هم پرسشگر ، هم پاسخگو از آزادي فراواني برخوردارند تا پاسخگو بتواند تجارب خود را در زمينه هاي مختلف بيان كند . در اين نوع مصاحبه ، محقق در دفعات مصاحبه و زمان آنها و دريافت اطلاعات از حال و گذشته آزاد است و حتي ممكن است از طريق مشاهده اقدام نمايند .

بايد توجه نمود كه انتخاب هر كدام از اين روشها . به پژوهشگر و اهداف او بستگي دارد كه البته انتخاب كار آساني نيست . مصاحبه منظم ، از اطمينان بيشتر و بصيرت كمتري برخوردار است . بيشتر محققي استفاده از مصاحبه منظم در تحقيقات ازمايشي و استفاده از مصاحبه نامنظم در طرح هاي غيرآزمايشي به عنوان يك قاعده كلي پذيرفته اند . اگر هدف عمق و ژرفانگري بيشتر تعاريف و معاني باشد ، مصاحبه غيرمنظم كارايي بهتري دارد و اگر هدف پنهانگري و وسعت اطلاعات باشد ، مصاحبه منظم كارايي بيشتري دارد (ظهوري ، 1378) .
طبقه بندي ديگري كه بررسي اجمالي آن مفيد به نظر مي رسد توسط آقاي غلامرضا خاكي (1379) ارائه شده است . او مصاحبه را به سه دسته تقسيم مي كند :
1-مصاحبه ساختار يافته : سوالات از قبل تنظيم شده و به صورت مرتب و منظم پرسيده مي شوند.

2-مصاحبه نيمه ساختار يافته : سوالات تنظيم شده اما به فراخور پاسخ هاي مصاحبه شونده سوالات ديگري ارائه مي شود .
3-مصاحبه ساختار نيافته يا اكتشافي : فقط فضاي كلي مصاحبه مشخص مي شود و با تعامل و گفتگوي متقابل مصاحبه را پيش مي برند .

2-5-اشكال خاص مصاحبه:
1-مصاحبة عميق (جامع) : كان و كاتل آن را «گفتگو و گوي هدف دار» ناميده اند . پژوهشگران مصاحبة عميق را به عنوان استراتژي كلي ، يا از ميان چند روش موجود ، به عنوان يكي از رئوشهاي جمع آوري داده ها مورد استفاده قرار مي دهند . پژوهشگري به نام پاتن مصاحبه را به سه دسته گروه بندي كرده است كه عبارتند از : مصاحبه مبتني بر گفتگوي غيررسمي ، مصاحبة كلي يا عمومي و مصاحبة استاندارد شده و آزاد .

اصولاً در مصاحبة جامع يا آزاد پژوهشگر براي كشف مقصود مورد پژوهش در پي چند موضوع اصلي بر مي آيد ، ضمن آنكه به چارچوب و ساختار عقايد پاسخ دهنده احترام مي گذارد . امكان دارد شيوة پرسش تا حدي تنظيم شده (سيستماتيك) باشد .
2-مصاحبة مردم نگاري : با توجه رشتة علمي انسان شناسي شناختي (انسان‌شناسي مبتني بر شناخت) مصاحبة مردم نگاري مشخص مي شود و همين امر مي تواند راهنماي مصاحبه با افراد مورد تحقيق شود . پژوهشگري به نام اسپرادلي روش مزبور را «نوع ويژه اي از رويداد مبتني بر سخن» ناميده است . او پرسش هاي اصلي را به سه دسته تقسيم بندي مي كند : توصيفي ، ساختاري و مقايسه اي .