بخشی از مقاله
در عصر کنونی، که تجدید حیات تفکر اسلامی به سرعت در سراسر جهان در حال گسـترش اسـت، ایـن حقیقت آشکار گردیده که اسلام فراتر از مجموعهاي مناسک و رفتارهاي دینی است. دانشوران مسلمان، بـا استفاده از آموزههاي قرآن و سنت و ارائه رهنمودهاي شناختی، احساسی و رفتاري سعی کردهاند که اسلام را یک روش زندگی هماهنگ با جهان آفرینش معرفی کنند که راه کمال و رشد انسان را هموار میکند و در دشواريهاي زندگی او را راهنمایی و یاري میکند (شریفینیا، .(1388
اسلام بهعنوان دین انسانسـاز، تأکیـد فـراوان بـر سـاختن انسـانهـایی دارد کـه از سـلامت روانـی برخوردارند تا بتوانند اهداف خویش را پیگیري کنند. از دیدگاه اسلامی، انسانی که خودآگاهانه با تمـامی هستی ارتباطی زنده و پویا و متکامل دارد، انسانی سالم از لحـاظ روانـی اسـت. تأکیـد عمـده در حفـظ سلامت انسان بر محور پیشگیري استوار است؛ یعنی تـلاش بـراي حفـظ بهداشـت روانـی و جسـمانی است (احمدي، 1391، ص .(227
از سال 1970 به تدریج تردیدهایی پیرامون رسالت روانشناسی بهعنـوان علـم مطالعـه مشـکلات و اختلالات روانی پدید آمد. رویکرد جدیدي تحت عنوان »روانشناسی مثبتگـرا« شـکل گرفـت کـه بـه جاي تأکید بر عوامل خطرزا، نابهنجاريها و اختلالات روانی، توجهاش را معطوف به عـواملی کـرد کـه تأثیر عوامل خطرزا را تعدیل میکند .(Grossman & Moore, 1994, p. 155) رویکرد روانشناسی مثبـت، با شعار توجه به استعدادها و توانمنديهاي انسان، مورد توجه پژوهشگران حوزههاي مختلف روانشناسی قرار گرفته است. این رویکرد، هدف غایی خود را شناسایی سازهها و شیوههایی مـیدانـد کـه بهزیسـتی و شادکامی انسان را فراهم میکند. ازاینرو، عواملی که موجبات سازگاري هرچـه بیشـتر آدمـی بـا نیازهـا و تهدیدهاي زندگی میشوند، مورد توجه قرار گرفت. در این میان، تابآوري جایگـاه ویـژهاي، بخصـوص در حوزههاي روانشناسی تحولی، روانشناسی خانواده و بهداشت روانی بـه خـود اختصـاص داده اسـت .(Campbell & et al, 2006) گارمزي و ماتسن (1991) تابآوري را فرایند، توانایی یـا پیامـد سـازگاري موفقیتآمیز با شرایط تهدیدکننده تعریف کردند. تابآوري صرف مقاومت منفعل در برابـر آسـیبهـا یـا شرایط تهدیدکننده نیست، بلکه فرد تابآور، مشارکتکننده فعال و سازنده محـیط پیرامـونی خـود اسـت. تابآوري قابلیت فرد در برقراري تعادل زیستی- روانی- معنوي، در مقابل شرایط مخاطرهآمیـز مـیباشـد. تحقیقات روانشناسی بسیاري در سالهاي اخیر، به شناسایی عوامـل مـؤثر بـر تـابآوري پرداختـهانـد. ازجمله این مسائل، نقش هوش برتابآوري است. برخی یافتهها حکایت از آن دارد که هوش یـک عامـل تعیینکننده در تابآوري است (جوادي و پرو، 1387، ص .(70
بررسی اثربخشی آموزش مهارتهای مقابله با رویکرد اسلامی بر سازگاری روانشناختی ۵۲
بار- آن و پارکر (2000) معتقدند انسان براي رسیدن به زندگی بهتر و سـالمتـر نیـاز دارد بـین فکـر، احساسات و عواطف خود هماهنگی لازم را به وجود آورد و متناسب بـا موقعیـتهـاي زنـدگی از آنهـا استفاده نماید. هوش هیجانی ازجمله مواردي است که میتواند به زندگی افراد جهت دهـد و سـازگاري مناسبتري را نسبت به محیط در آنهـا بـه وجـود آورد (شـریفی درآمـدي و همکـاران، .(1384 مـایر و سالوي (1997)، هوش هیجانی را شامل توانایی براي تشخیص درست هیجـانهـا و عواطـف دیگـران و پاسخ متناسب به آنها و همچنین برانگیختن، آگاهی و نظمبخشی و کنتـرل پاسـخهـاي هیجـانی خویشـتن میدانند (رجایی و همکاران، .(1385
هرگونه تغییر در زندگی انسان، اعم از خوشایند و ناخوشایند مستلزم نـوعی سـازگاري مجـدد اسـت. روشهاي مقابله با تغییرات زندگی و تنشهاي حاصله از ایـن تغییـرات، در افـراد مختلـف و بـر حسـب موقعیتهاي گوناگون متفاوت است. راهبردهاي مقابله، مجموعهاي از تلاشهاي شناختی و رفتـاري فـرد است که در جهت تعبیر، تفسیر و اصلاح یک وضعیت تنشزا به کار میرود و منجر به کاهش رنج ناشی از آن شده و در تفسیر و غلبه بر مشکلات زندگی مؤثر میباشند (غضنفري و قدمپور، .(1387 شـیوههـا یـا راهبردهایی که فرد در مقابله با موارد استرسزا به کار میبرد، نقش اساسی در سلامت جسمانی و روانـی او ایفا میکند. روانشناسان حوزه سلامت روان، براي نقش راهبردهاي مقابلهاي اهمیت زیادي قائـل هسـتند و سلامت روان را یک تعامل میدانند؛ یعنی از یکسو، نتایج انتخـاب و اسـتفاده از راهبردهـاي مقابلـهاي مؤثر و متناسب با تغییر و تنش محسوب میگردد. از سوي دیگر، راهبردهـاي مقابلـهاي خـود زمینـهسـاز فضاي سالم روانی است که در چنین فضایی، شناخت صحیح و ارزیابی درسـت موقعیـت تـنشزا جهـت انتخاب راهکار مقابلهاي مؤثر، میسر میکند.
بیش از دو دهه است که علاقه به پژوهش دربـارة ارتبـاط مـذهب و مقابلـه در بـین محققـان علـوم اجتماعی و سلامت روان افزایش داشته است. تحقیقات نشان داده است که مذهبیبودن بـهمعنـاي وسـیع کلمه، میتواند آثار بحرانهاي شدید زندگی را تعدیل کند (جانبزرگی، 1388، ص .(36 راههاي مقابله بـا فشار روانی متعددند. اما نکته مهم در انتخاب راهبرد مناسب براي مقابله با فشار روانـی، همخـوانی ایـن راهبردها با زمینههاي اعتقادي و فرهنگی افراد یک جامعه اسـت؛ مسـئلهاي کـه در تحقیقـات بـه اثبـات
رسیده است .(Tix & Frizer, 1998; Lewis & et al, 2005)
شیوههاى مقابله، تواناییهاى شناختی و رفتـارى هسـتند کـه توسـط فـرد در معـرض فشـار روانـی بهمنظور کنترل نیازهاى خاص درونی و بیرونی، فشارآور بوده و فراتر از منابع فردى مـیباشـند، بـه کـار گرفته می شوند (دادفر، .(1383 در همین راستا، مقابله دینی بهعنوان روشی که از منابع دینـی ماننـد دعـا،
۶۲ ، سال ششم، شماره چهارم، زمستان ۲۹۳۱
نیایش، توکل و توسل به خداوند براى مقابله با فشار روانی استفاده میکند، تعریف شده است. یافتههـاى کرول و شهان (1989) نشان میدهد ازآنجاکه این نوع مقابلهها، هم بهعنوان منبع حمایت عـاطفی و هـم وسیلهاى براى تفسیر مثبت حوادث زندگی هستند و میتوانند بهکارگیرى مقابلـههـاى بعـدى را تسـهیل نمایند، بهکارگیرى آنها براى بیشتر افراد مفید است (میرنسب، 1389، ص .(32
دین نقش مهمی در رویارویی با استرسهاي زندگی دارد و توانایی تعـدیل اثـر بحـرانهـاي شـدید زندگی را دارد. از نظر پارگامنت (1999)، افراد متـدین بـه هنگـام ارزیـابی نـوع اول، (آیـا ایـن رویـداد بهصورت بالقوه خطرناك است؟) و ارزیابی نوع دوم، (آیا من میتوانم با این رویداد مقابله کـنم؟)، بـراي مقابله با فشار روانی به خوبی از دین استفاده میکنند؛ زیـرا واکـنش آنهـا بـه فشـار روانـی تحـت تـأثیر عواملی مانند حمایت اجتماعی، سختکوشی شخصی، سبک مشکلگشایی آن قرار میگیرد کـه در ایـن افراد، موجب کاهش فشار روانی میگردد .(Pargament & et al, 1991, p. 718) افـراد از طریـق نیـایش، آداب و مناسک دینی میتوانند تجدید قواي روانشناختی کننـد. ایـن نیـایشهـا، صـداقت و راز و نیـاز حقیقی با خداوند موجب ایجاد اطمینان و آرامش در افراد میگردد. طبیعی است که پس از انجـام چنـین مناسکی، افراد میتوانند بهتر بیندیشند، راهحلهـاي جـایگزین بهتـري پیـدا کننـد. همـینطـور از طریـق گریستن، بخش زیادي از فشار روانی خود را تخلیه نمایند (گودرزي و همکاران، .(1390
اعتقاد افراد به اینکه خداوند انسـان را آزاد آفریـده اسـت و او را مسـئول رفتـار خـودش قـرار داده، موجب میشود تا افراد داراي جهتگیري دینی درونی، کنترل بیشتري بر اوضـاع و احـوال خـود داشـته باشند. این راهبرد میتواند بر واکنش عاطفی، شناختی و رفتاري انسان داراي جهتگیـري دینـی درونـی در مقابله با فشار روانی تأثیر بگذارد (جعفري، .(1388 پارگامنت (2002)، بر این بـاور اسـت کـه الگـوي مقابله دینی بهتر میتواند ارتباط بین دینداري و بهزیستی روانشناختی را تبیین کنـد. ایـن فراینـد پیچیـده و مستمر، که بهواسطه آن دین با زندگی افراد پیوند میخورد، به افراد فرصت میدهد تا بـا فشـارهاي روانـی مقابله کنند (رجبی و دیگران، .(1391
خانواده بهعنوان اساسیترین واحد جامعه، بنیانگذار سـلامت جسـمی، فرهنگـی، معنـوي، روانـی و اجتماعی اعضاي آن است و گرامیترین نهادي است که خداوند بر آن صـحه گذاشـته اسـت (احمـدي، 1391، ص .(229 درواقع، توجه و کمک به سلامت خانوادهها، کمک بـه تشـکیل جامعـه سـالم اسـت. یکی از اقدامات ضروري در هر جامعه، توجه به سلامت روان افراد خانوادههاي آسیبدیـده ماننـد زنـان سرپرسـت خـانوار، کودکـان بـیسرپرسـت و بـدسرپرسـت مـیباشـد. خـانواده جانبـازان، نمونــهاي از خانوادههایی است که به دلیل عوارض جنگ تحمیلی دچار آسیب شدهاند. خانوادههـایی کـه بـا وجـود
بررسی اثربخشی آموزش مهارتهای مقابله با رویکرد اسلامی بر سازگاری روانشناختی ۷۲
گذشت سالها از جنگ تحمیلی، هنوز عوارض روحی و جسمی ناشـی از آن بـر فضـاي خـانوادهشـان پایدار است و زندگی افراد آن خانواده، بهویژه همسران جانبازان را با فشار روانی توأمان کرده است.
هر جنگی مشکلات جسمی و روانی بسیاري را براي افرادي که بهطور مستقیم یا غیرمسـتقیم درگیـر آن هستند، ایجاد میکند؛ ازجمله مشکلات جسمی منجر به بروز نقص عضـو مـیگـردد. امـا جراحـات روانی تا مدتها پس از جنگ گریبانگیر آسیبدیدگان خواهد بود. فرد آسیبدیده، نهتنها از نظر روانـی دچار اختلال میگردد، محیط خانواده نیز به تأثیر از وي در معرض خطر قرار مـیگیـرد (انیسـی، 1377، ص .(35 در این خانوادهها، پدر متأثر از عوارض ناشی از جنـگ اسـت. درنتیجـه، نقـش او در خـانواده میتواند با کاستیهایی همراه باشد. مادران در این خانوادهها براي پر کردن خلأهاي موجـود نقـش مضـاعفی را ایفا مینمایند. در ایـن راسـتا، توجـه ویـژه بـه افـزایش سـازگاري روانشـناختی و توانمندسـازي همسـران جانبازان، که درواقع هدایت کل خانواده جانبازان به سمت سلامت روان است، ضروري مینماید.
با توجه به آنچه گذشت، این مقاله بهدنبال بررسی این فرضیههاست: .1 آموزش مهـارتهـاي مقابلـه با رویکرد اسلامی بر انطباقپذیري همسران جانبازان اثربخش است. .2 آمـوزش مهـارتهـاي مقابلـه بـا رویکرد اسلامی بر مهارتهاي بینفردي همسران جانبازان اثربخش است. .3 آموزش مهارتهاي مقابلـه با رویکرد اسلامی بر تابآوري همسران جانبـازان اثـربخش اسـت. .4 بـین تـابآوري و مهـارتهـاي بین فردي همسران جانبازان رابطه معنـاداري وجـود دارد. .5 بـین تـابآوري و انطبـاقپـذیري همسـران جانبازان رابطه معناداري وجود دارد.
از بررسی متون و تعالیم اسلامی، میتوان روشهایی را که براي مقابله با اسـترس بیـان شـده اسـت، استخراج نمود. در این حوزه با سه بخش کلـی روبـرو هسـتیم: شـناختی، عـاطفی- معنـوي و رفتـاري (سلطانی رنانی، .(1383
.1 روشهاي شناختی: منظور شیوههایی است که با شناختها و عقاید فـرد سـروکـار دارد. فـرد بـا استفاده از این شناختها، درصدد مقابله با فشار روانی برمیآید. مانند ایمان و توکل بـه خـدا، اعتقـاد بـه مقدرات الهی، بینش نسبت به وقوع سختیها. خداوند دربارة ایمان به مبدأ و معاد میفرماید: »آیـا گمـان کردهاید که ما شما را بیهوده آفریدهایم و شما بهسوي ما بازگشت نمـیکنیـد« (مؤمنـون: .(115 همچنـین می فرماید: »آیا انسان گمان میکند که ما او را به حال خود رها کردهایم و بیهوده آفریدهایم« (قیامت: .(36 بنابر آیات قرآن، آفرینش آسمانها و زمین براي انسان بوده است. خداوند میفرمایند: کمـال همـه موجـودات، مقدمه کمال انسان بوده است. همه کمالات موجودات در عالم آفرینش، کمال مقدمی براي کمال نهـایی انسـان هستند (بقره: .(29 همچنین هدف آفرینش انسان، خلافت و جانشینی خدا میباشد (بقره: .(30
۸۲ ، سال ششم، شماره چهارم، زمستان ۲۹۳۱
خداوند در مورد آزمایش و امتحان میفرمایند: »آیا مردم پنداشتند که با گفـتن اینکـه ایمـان آوردیـم، رها میشوند و هرگز مورد آزمایش قرار نمیگیرند« (عنکبوت: .(20 جهان صحنه آزمـایش الهـی اسـت. قرآن مجید در سورة بقره، پس از بیان مسئله شهادت در راه خدا و زندگی جاویدان شـهیدان، بـه مسـئله آزمایش و چهرههاي گوناگون آن اشاره کرده، میفرماید: »طوربه مسلّم ما همه شما را با امـوري همچـون ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبودها آزمایش میکنیم و بشـارت ده صـابران« (بقـره: .(155 خداوند در قرآن صابران را اینگونه معرفی میکنـد: »آنهـا کسـانی هسـتند کـه هرگـاه مصـیبتی برسـد، میگویند ما از آن خدا هستیم و بهسوي او بازمیگردیم« (بقره: .(156 خداوند در سورة بلـد مـیفرمایـد: »ما بشر را در آغوش رنجها و سختیها آفریدهایم« (بلد: .(40 همچنین در سورة آلعمران اشاره مـیکنـد که راههایی که انسان را از این رنجها به آرامش و سـلامت روانـی مـیرسـاند، ایمـان بـه خداسـت کـه ناراحتیها و تشویش را از قلب آدمی میزداید و از هجوم هیجان و اضطراب به دل جلوگیري مـیکنـد: »اگر ایمان داشته باشید، نباید ترس و اندوه به خود راه دهید؛ زیـرا بـا همـین سـرمایه ایمـان بـر دیگـران برتري دارید« (آل عمران: .(139 در سوره رعد نیز می فرماید: »با یاد خدا دلهاي پریشان، آرام مـیشـود« (رعد: .(28 همچنین در سوره فتح فرموده است: »خداست که بـه دلهـاي مؤمنـان آرامـش مـیبخشـد« (فتح: .(30 در سوره یونس نیز آرامش را از آن کسانی میداند که قلبـی سرشـار از ایمـان داشـته باشـند: »آگاه باش که ترس و اندوهی براي دوستان خدا نیست« (یونس: .(62 داشتن نیروي تحمل دشـواريهـا و مشکلات، مانع از ابتلاء انسان به برخی از بیماريهاي روانی است. این نیروي ایمان است کـه قـدرت تحمل شخص را افزایش می دهد.
از ویژگیهاي عمده انسان، آگاهی او از رفتـار خـود و برخـورداري از نیـروي تفکـر اسـت. انسـان میتواند از رفتار خود آگاه باشد. در سوره قیامت آمده است: »بلکـه انسـان از وضـع خـود آگـاه اسـت« (قیامت: .(14 همچنین انسان می تواند در برخورد با مسائل و امور مختلف، از نیروي تفکر خـود اسـتفاده کند و به کمک نیروي تعقل و تفکر، راه درست را تشخیص دهد. خداوند در سـوره انسـان مـیفرمایـد: »ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد و یا ناسپاس« (انسان: .(3 همچنـین در کنـار برخـورداري از هدایت الهی، با سلاح تقوا، انسان میتوانـد بـه ارزشهـاي والاي انسـانی برسـد. ازایـنرو، قـرآن کـریم انسانی را گرامی و باارزش میداند که از تقواي بیشتري برخوردار باشد. میفرمایـد: »همانـا گرامـیتـرین شما نزد خداوند باتقواترین شماست و خداوند آگاه است« (حجرات: .(13
