بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف مطالعه نقش عوامل شخصیتی، حمایتاجتماعی ادراک شده و راهبردهای مقابله در سازگاری روانشناختی مبتلایان به ایدز انجام شد. برای این منظور تعداد 175 نفر 30) زن و 145 مرد) از افراد مبتلا به ایدز شهر کرج به روش نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند و پرسشنامه سازگاری روانشناختی با HIV، فرم کوتاه پرسشنامه NEO، حمایت اجتماعی ادراک شده، و فرم کوتاه راهبردهای مقابله را تکمیل نمودند. دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS و روشهای همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چند متغیره مورد تحلیل قرار گرفت. یافتهها نشان داد عوامل شخصیتی، سازگاری روانشناختی در افراد مبتلا به ایدز را پیشبینی میکند. بین عامل شخصیتی نوروزگرایی (r=-0.389)، برونگرایی (r=-0/120)، توافقپذیری (r=0/235) با سازگاری روانشناختی همبستگی معناداری وجود دارد. از میان این متغیرها نوروزگرایی 4/8)درصد)، برونگرایی 11/9)درصد)، توافقپذیری 2/6) درصد) به طور معنادار سازگاری روانشناختی را پیشبینی نمودند. به این ترتیب عوامل شخصیتی به ویژه نوروزگزایی، برون-گرایی و توافقپذیری سهم مهمی در سازگاری روانشناختی در مبتلایان به ایدز ایفا مینماید. عامل حمایت اجتماعی (r=0/535) و راهبرد مقابله مسالهمدار (r=0/454) با سازگاری روانشناختی همبستگی معناداری وجود دارد. از میان این متغیرها راهبرد مقابله مسالهمدار 7/1) درصد) و حمایتاجتماعی 6/2) درصد) به طور معنادار سازگاری روانشناختی را پیشبینی نمودند. به این ترتیب راهبردهای مقابله مسالهمدار و حمایت اجتماعی سهم مهمی در سازگاری روانشناختی در مبتلایان به ایدز ایفا مینماید.
واژگان کلیدی: ایدز، HIV، سازگاری روانشناختی با HIV، عوامل شخصیتی، حمایت اجتماعی ادراک شده، راهبردهای
مقابله.
لآ } 2* ع ع
17
The Role of Personality Factors, Social Support and Coping Strategies on Psychological Adjustment of Patients with HIV
Abstract
The purpose of this study was to examine the correlation of psychological adjustment to HIV/AIDS with perceived social support, coping strategies and personality factors in a sample of
157 HIV-positive persons (145 men and 30 women). The measures included perceived social
support, coping strategies scales and NEO questioner. Multiple regression analysis was used to examine relationships between perceived social support, coping strategies and personality factors in psychological adjustment. The results indicate that among people with HIV/AIDS, those individuals who are more satisfied with their social support, used problem solving, and are more agreeable, are more likely to experience positive psychological adjustment. Implications for opportunities for intervention are discussed.
Keywords: AIDS, HIV, coping strategies, perceived social support, personality factors, psychological adjustment with HIV×
17
-1 مقدمه یکی از بزرگترین بلایای جامعه بشری در طی سالهای گذشته سندرم نقص ایمنی اکتسابی5 است. افزایش رو به رشد بیماران مبتلا به عفونت
6(HIV) موجب شده است که در طی سالهای اخیر ایدز به یک فوریت بهداشتی در کشور تبدیل شود.
ویروس نقص ایمنی اکتسابی (HIV) یک رترو ویروس7 غدد لنفاوی و سرطان خون در انسان و عامل بیماری ایدز است. HIV در بدن به حالت نهفته باقی میماند و به تدریج شروع به تکثیر میکند و با گذشت زمان به سمت ایدز پیش میرود. ایدز بیماری جدیدی است که تا قبل از سال 1980 ناشناخته بود و از طریق تماس خونی و جنسی منتقل میشود (ساندرسون8، .(2013 افزون بر این، در حال حاضر در هر 13 ثانیه یک نفر به HIV مبتلا می گردد و در هر 9 دقیقه یک نفر بر اثر ابتلا به HIV میمیرد. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی(2013) 9، تقریباً 35 میلیون نفر آلوده به ویروس HIV هستند، نیز در سال 2013 دو میلیون و صدهزار نفر به شمار افراد مبتلا به این بیماری افزونده شده است، و تنها در سال 2013، یک و نیم میلیون نفر از ایدز جان باختهاند.80٪ از بزرگسالان بین سنین 15-49 سال در سطح جهان با ایدز زندگی میکنند، که بیشترین میزان این عفونت در آفریقا است.
بعد از تشخیص بیماریهای مزمن، بیماران با شرایط جدیدی مواجه میشوند که سازگاری دوچندانی را طلب میکند. سازگاری10 را میتوان به عنوان پاسخ به تغییرات محیط به گونهای که به ارگانیسم اجازه میدهد به طور مناسبتری با تغییرات سازگار شود، تعریف کرد. این تعریف به طور ضمنی اشاره دارد که سازگاری در روانشناسی اغلب به یک وضعیت یا نهایت مطلوب اشاره دارد. سازگاریروانی11 شامل عکسالعملهای هیجانی غیرارادی به رویدادهای تهدید کننده میباشد و ارزیابی تهدید را نیز شامل میشود (برگلاند12 و همکاران، .(2007 یافتهها نشان میدهند سازگاری روانی در پیشآگهی و پیشرفت بیماریهای مزمن از جمله سرطان و ایدز موثر است. به عنوان نمونه، میتوان به روحیه مبارزه طلبی (سولانو13 و همکاران، 2006؛ تموشوک14 و همکاران، 2008a ؛ تموشوک و همکاران، (2008b، اعتقادات معنوی و مذهبی (آنو و واسکنسلز15، (2005 انکار، پذیرش سرنوشت (وانابل16، 2006؛ دوریدر17و همکاران، (2008 و یافتن معنای مثبت (پارک18و همکاران، 2008؛ سایر19 و همکاران، (2010 اشاره کرد.
افراد مبتلا به بیماری ایدز از همان ابتدای تشخیص با احساس ترس از یک مرگ زودرس روبرو میشوند که باعث میشود پریشانیهای روانشناختی زیادی را تجربه کنند، بنابراین سازگاری در این دوره بسیار مهم است. گوداشتاین و لانیون(1995)20 سازگاری را مفهومی عام میدانند که همه راهبردهای اداره کردن موقعیتهای استرسزای زندگی، اعم از تهدیدات واقعی و غیرواقعی را شامل میشود. هرگاه تعادل جسمی و روانی فرد به گونه-ای دچار اختلال شود که ناخوشایندی به وی دست دهد، برای ایجاد توازن نیازمند به کارگیری نیروهای درونی و حمایت خارجی است، در این صورت اگر در به کارگیری سازوکارهای جدید موفق شود و مسئله را به نفع خود حل کند، فرایند سازگاری ایجاد شده است. ابعاد سازگاری شامل سازگاری روانی، اجتماعی، جسمانی و اخلاقی است که در رأس همه، سازگاری روانشناختی قرار دارد؛ به طوری که این سازگاری پیش درآمد رسیدن به سازگاری اجتماعی و اخلاقی تلقی میشود (به نقل از خوشکنش و همکاران، .(1388
اغلب بیماران تا بیماری را بپذیرند زمان زیادی صرف چالش با بیماری میکنند و دورههای بحرانی برای درمان را از دست میدهند، به همین دلیل شناسایی عوامل مهم و سهیم در سازگاری روانشناختی و مشخص کردن قدرت پیشبینی هر یک از این متغیرها میتواند سهم موثری در ارتقاء سازگاری روانشناختی این افراد ایفا نماید. در زمینه متغییرهای روانی– اجتماعی که بر سازگاری روانشناختی تاثیر میگذارد میتوان به عوامل شخصیتی، حمایت اجتماعی و راهبردهای مقابله اشاره کرد.
شخصیت را میتوان الگوی اختصاصی و متمایز تفکر، هیجان و رفتار دانست که اسلوب شخصی تعامل با محیط فیزیکی و اجتماعی هر شخص را رقم می زند به بیان دیگر، شخصیت را میتوان به عنوان مجموعهای از ویژگیهاینسبتاً پایدار و بیهمتا تعریف کرد که ممکن است در موقعیتهای مختلف تغییر کند (شولتز21 و شولتز، 1990؛ ترجمه سید محمدی، .(1389 عوامل شخصیتی، یعنی تفاوتهای فردی در گرایشهای افراد برای تفکر،
5 acquired immunodeficiency syndrome(AIDS) 6 human immunodeficiency virus 7 retrovirus 0 Sanderson
9 World Health Organization 18 adjustment 11 psychological adjustment 12 Berglund 13 Solano 14 Temoshok
15 Ano & Vasconcelles 16 Vanable 17 de Ridder 10 Park 19 Sawyer
28 Goodstein & Lanion 21 Showltz
17
احساس و عمل به شیوههای خاص بر شکل برخورد آنها با بیماریشان اثر گذار است. برخی ویژگیهای شخصیتی با سلامت جسمی و روانی پایین و برخی باعث بهبود سلامت جسمی و روانی هستند. شناختن عوامل شخصیتی که افراد را ترغیب به شروع درمانشان میکند میتواند در ارتقاء سازگاری روانشناختی آنان موثر باشد (گروسی22 و همکاران، .(1998
حمایت اجتماعی23 به مراقبت، محبت، عزت، تسلی و کمکی که سایر افراد یا گروهها به افراد ارزانی میدارند، گفته میشود. این حمایت را ممکن است منابع گوناگونی مانند همسر، نامزد، خانواده، اقوام، دوستان وهمکاران به عمل آورند (سارافینو2004؛ میرزایی، شفیعی، اردبیلی، گرمارودی، ابهری، منتظری مقدم، قوامیان، جزایری، نورایی و ندیم، 1392، ص .(178 حمایت اجتماعی ادراکشده بر وضعیت جسمی، روانی، رضایت از زندگی و جنبههای مختلف کیفیت زندگی افراد اثرات زیادی دارد و به عنوان یک عامل تعدیل کننده مؤثر در سازگاری روانشناختی شناخته شده است (فرایدلندر و رید24، .(2007
لازاروس25 و فولکمن26 راهبردهای مقابله27 را به عنوان مجموعهای از پاسخهای رفتاری و شناختی که هدفشان به حداقل رساندن فشارهای موقعیت استرس زاست تعریف کردهاند. آنها مقابله را تغییر مداوم تلاشهای شناختی و رفتاری برای برآوردن خواستهای خاص درونی یا بیرونی که به عنوان مشکل یا فراتر از تواناییها و امکانات و منابع شخصی ارزیابی میشوند، میدانند (سندرسون،2013، جمهری، مسچی، سوداگر، مرادی منش، بیاضی، صبحی، خیرجو، هژیر و ثمری ،1391 ص:.(153 مقابله کردن نیز به تلاشهای رفتاری و شناختی برای پیشگیری، نظم بخشیدن و فرونشاندن تنیدگی اطلاق میگردد (لازاروس وفولکمن، .(1984 مقابله یک متغیر میانجی بین وقایع منفی زندگی و سازگاری و سلامت روانی افراد است.
در سالهای اخیر محققان تلاش زیادی برای روشن شدن ابعاد روانشناختی و زیستی بیماری ایدز کردهاند. عمده این پژوهشها در خصوص آگاهیدهی به بیماران و آشنا کردن این افراد با بیماری خود بوده است، و مطالعاتی که به نقش عوامل شخصیتی، حمایت اجتماعی و راهبردهای مقابله در مبتلایان به ایدز پرداخته باشند بسیار اندک هستند و اغلب به سازگاری با بیماریهای قلبی یا سرطان پرداختهاند. به دلیل خلاء پژوهش موجود در این زمینه در داخل کشور مطالعه حاضر به دنبال بررسی نقش عوامل شخصیتی، حمایت اجتماعی و راهبردهای مقابله در سازگاری روانشناختی مبتلایان به ایدز انجام شده است. نتایج این مطالعه میتواند به کاربرد مداخلات روانی و اجتماعی در رفع مسائل و مشکلات بیماران مبتلا به ایدز و فراهم کردن زندگی سالمتر و کم اضطراب تر برای آنان کمک کند. همچنین میتوان با شناسایی عوامل شخصیتی موثرتر در بهبود سازگاری روانشناختی، از آنها در مداخلات روانشناختی بهره برد.
-2 روش روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه
پژوهش حاضر از نوع توصیفی است که به روش همبستگی انجام شد و جامعه آماری این پژوهش شامل تمام مردان و زنان مبتلا به ایدز کانون حقیقت نارنج، کانون ندای آرامش، طلوع رهایی، کلینیک مثلثی سبزه پرور شهر کرج در چهار ماهه اول سال 1393 است. نمونه آماری این پژوهش شامل 180 نفر از مردان و زنان جامعه فوق بودند که واجد معیارهای ورود به پژوهش بودند که با استفاده از روش نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند.
ابزارهای پژوهش الف) مقیاس سازگاری روانی با ایدز
مقیاس سازگاری روانی با ایدز، دارای 40 آیتم است که راس و همکارانش ( (1994، مقیاس سازگاری روانی با سرطان را مورد تجدید نظر قرار دادند و کلمه سرطان را به AIDS/HIV تغییر دادند. نتایج تحلیل عاملی پنج عامل به دست داد : درماندگی/ ناامیدی؛ نگرش مثبت نسبت به مقابله با بیماری (زیر مقیاس روح مبارزه طلبی)؛ این اعتقاد که نوع پاسخ فرد میتواند سیر بیماری را تحت تاثیر قرار دهد.؛ زیر مقیاس انکار/ اجتناب؛ و زیر مقیاس اعتقاد به سرنوشت که تمایل به بیماری را نیز میسنجد. آلفای کرونباخ پنج زیرمقیاس به ترتیب %71، %55، %80، %62 و %55 به دست آمده است. مولفین عنوان کردهاند که نگرش به HIV، با نگرش به سرطان فرق میکند چرا که در خصوص HIV اعتقاد بیشتری به توانایی فرد در تاثیر بربیماریاش در سیر بیماری وجود دارد. ناظمی ضریب آلفای کرونباخ 0/875 را برای نسخه فارسی به دست آورد (ناظمی، .(1393
Grassi Social support Fridlander & Reid Lazarus Folkman Coping
22
23
24
25
26
27
17
ب) فرم کوتاه شخصیتی نئو (NEO-FFI)
نسخه تجدید نظر شده پرسشنامه نئو (کاستا و مککرا28، (1992، نوعی پرسشنامه خود سنجی ویژگیهای شخصیتی است که مبتنی بر یک الگوی معروف شخصیتی به نام مدل پنج عاملی میباشد (گلدبرگ29، .(1993
طبق نسخه تجدید نظر شده در پرسشنامه NEO، پنج عامل یا حیطه مزبور عبارتند از نوروزگرایی30، برونگرایی31، تجربهپذیری32، توافقپذیری33، و وظیفهشناسی.34 هر حیطه، شش جنبه یا مقیاس فرعی دارد. ضریب آلفای کرونباخ گزارش شده توسط کاستا و مککرا 0/74 تا 0/89 با میانگین 0/81 متغیر بوده است (گراث-مارنات35،1997، ترجمه پاشا شریفی، .(1392
با توجه به پیچیدگی و طولانی بودن NEO-PI-R، وجود ابعاد جزئی و متعدد مربوط به هریک از صفات مربوط به پنج عامل بزرگ شخصیت و ضرورت سرند سریع در مواقع لازم و مهمتر از همه عدم تمایل آزمودنیها به ابزاری طولانی در موقعیتهای بالینی و پژوهشی، نسخه کوتاهی از این پرسشنامه با عنوان "پرسشنامه پنج عاملی" 36(NEO-FFT) طراحی شد. این پرسشنامه شامل 60 سوال است که بر اساس تحلیل عاملی نمرات NEO-PI که در سال 1986 اجرا شده بود به دست آمده است.
در خصوص اعتبار و روایی فرم کوتاه پرسشنامه، نتایج چندین مطالعه حاکی از آن است که زیر مقیاسهای آن همسانی درونی خوبی دارند. به عنوان مثال، کاستا و مککرا (1992) ضریب آلفای کرونباخ بین 0/68 (برای توافقپذیری) تا 0/86 (برای نوروز گرایی) را گزارش کردهاند. هلدن (1999) نیز ضریب آلفای این 5 عامل را در دامنه 0/76 (برای تجربهپذیری) تا 0/87 (برای نوروزگرایی) گزارش میکند.
این پرسشنامه در ایران توسط گروسی (1377) هنجاریابی شده است. اعتبار این پرسشنامه با استفاده از روش آزمون-آزمون مجدد در مورد 208 نفر از دانشجویان به فاصله 3 ماه به ترتیب 0/83، 0/75، 0/80، 0/79، و 0/79 برای عوامل نوروزگرایی، برونگرایی، تجربهپذیری، توافقپذیری و وظیفه-شناسی به دست آمده است.
پ) مقیاس حمایت اجتماعی ادراک شده (MSPSS)
این مقیاس در سال 1988، توسط زیمت، داهلم؛ زیمت و فارلی، برای ارزیابی ادراک آزمودنی از کفایت منابع حمایت اجتماعی شامل خانواده، دوستان و افراد مهم در زندگی آزمودنی ساخته شده است. این ابزار یک مقیاس 12 سوالی است که شامل 3 زیر مقیاس است. هر زیر مقیاس دارای 4 سوال است. سوالها در یک مقیاس 7 درجه ای لیکرتی پاسخ داده میشوندکاملاً( موافقم تا کاملاً مخالفم). روایی و پایایی آن در جمعیتهای متعدد شامل دانشجویان، زنان، نوجوانان و بیماران روانپزشکی مورد بررسی قرار گرفته است و روایی سازه این مقیاس نیز تایید شده است (زیمت، پاول37، فارلی، ورکمن و برکوف38، .(1990
آلفای کرونباخ کل مقیاس و نیز زیر مقیاسها از 0/85 تا 0/91 و پایایی از طریق بازآزمایی، 0/72 تا 0/85 گزارش شده است (زیمت و همکاران، .(1990 ویژگیهای روانسنجی این مقیاس توسط باقریان و همکاران (1386)، روی نمونههای ایرانی مورد بررسی جداگانه قرار گرفت. آلفای کرونباخ در نمونه 176 نفری از بیماران ایرانی برای این مقیاس، 0/82 به دست آمد. در بررسی پایایی بازآزمایی این مقیاس در یک نمونه ایرانی 71 نفری افراد سالم به فاصله یک ماه، 0/84 گزارش شد.
ت) مقیاس راهبردهای مقابله فرم کوتاه
این پرسشنامه دارای 21 سوال است و سه راهبرد مقابله را مورد ارزیابی قرار میدهد: راهبرد مسئله محور که عبارت است از تـلاش هـای هدفمنـد برای حل مسئله، بازسازی شناختی مسئله یا تلاش برای تغییر موقعیت. این راهبرد روی تکلیف، برنامه ریزی و تلاش برای حل مسـئله تاکیـد مـیکنـد. راهبرد هیجان محور به واکنشهای هیجانی افراد مربوط است که هدف آنها کاهش استرس است. این واکنشها شامل پاسخهای هیجانی، اشـتغال ذهنـی با خود و خیالپردازی است. راهبرد اجتنابی به تغییرات شناختی و فعالیتهایی اشاره دارد که هدف آنها دور شدن از موقعیت استرس زا است، مثـل پـرت کردن حواس خود با تکالیف یا موقعیتهای دیگر، یا مشغول شدن با تفریحهای دسته جمعی به منظور کاهش اسـترس (انـدلر و پـارکر، .(1999 هـر زیـر مقیاس 7سوال دارد و آزمودنی باید پاسخ های خود را در یک مقیاس 5 درجه ای از "(1)به هیچ وجه" تا (5) "خیلی زیاد" مشخص کند.
Costa & McCrae Goldberg neurotisisim extraversion
openness to experience agreeableness conscientiousness
20
29
38
31
32
33
34
35 Groth- Marnat
NEO-five factor inventory Zimmet & Powell Werkman, Berkoff
36
37
30
17
SSCC-21 یک ابزار معتبر برای ارزیابی راهبردهای مقابله عمومی در نمونههای بزرگسال مبتلا به انواعی از بیماریهای مـزمن اسـت (کالسـبیک، ریجکن، هنگوون و دکر39،.(2002 کالسبیک و همکاران (2002) به بررسی ویژگیهای روانسنجی این مقیاس در 521 فرد مبتلا به بیمـاریهـای مـزمن گوارشی (حساسیت غذایی) پرداختند. آلفای کرونباخ برای کل مقیاس در تمامی گروههای بیمار بین 0/79 تا 0/86 به دست آمد.
این ابزار در ایران توسط منیرپور، بشارت، صادقیان و علوی (1388) هنجاریابی شده است. در پژوهشهای مختلف داخلی اعتبار و روایـی ایـن ابـزار تایید شده است. قهوهچی و محمد خانی (1391)، ضرایب اعتبار را با استفاده از آلفای کرونباخ برای سبک های مقابله اجتنابی %73، مسـاله مـدار %74، و هیجان مدار %68 گزارش دادهاند.
-3 یافتهها
در بخش اول (آمار توصیفی) به توصیف ویژگیهای جمعیتشناختی افراد نمونه پژوهش شامل (فراوانی، میانگین، انحراف استاندارد، کجی و کشیدگی در متغیرهای مورد مطالعه) و در بخش دوم (آمار استنباطی) با ارائه نتایج آزمون همبستگی پیرسون و نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیره (به شیوه همزمان) به بررسی فرضیههای پژوهش پرداخته میشود.
جدول:1 شاخصهای توصیفی نمرات شرکتکنندگان در پرسشنامه سازگاری روانشناختی
شاخصها میانگین انحراف کجی کشیدگی حداقل حداکثر
متغیرها استاندارد
سازگاری روانشناختی 89,22 45,19 033,0 -0,934 00,55 00,103
میانگین و انحراف استاندارد آزمودنیها در سازگاری روانشناختی به ترتیب برابر با 22,89 و 45,19 بود. همچنین، نتایج جدول 1 نشان میدهد که نمرات کجی و کشیدگی کمتر از 1 است، بنابراین توزیع نمرات سازگاری روانشناختی دارای توزیع نرمال بود.
جدول :2 شاخصهای توصیفی نمرات شرکتکنندگان در پرسشنامه ویژگیهای شخصیتی
شاخص میانگی انحراف استاندارد کجی کشیدگی حداق حداکثر
متغیرها ن ل
نوروزگرایی 20,14 21,6 738,0 291,0 00,9 00,42
برون گرایی 39,24 17,6 068,0 114,0 00,9 00,40
تجربه پذیری 80,23 75,6 206,0 -858,0 00,11 00,39
توافق پذیری 91,21 65,6 294,0 -724,0 00,7 00,36
وظیفه شناسی 77,21 41,6 224,0 -856,0 00,10 00,36
×
میانگین و انحراف استاندارد آزمودنیها در عامل شخصیتی نوروزگرایی به ترتیب برابر با 20. 14 و 21,6، در عامل شخصیتی برونگرایی به ترتیب برابر 39,24 و 17,6، در عامل شخصیتی تجربهپذیری به ترتیب برابر 80,23 و 75,6، در عامل شخصیتی توافق پذیری به ترتیب برابر 91,21 و 65,6 و در عامل شخصیتی وظیفه شناسی به ترتیب برابر 77,21 و 41,6 بود. شاخصهای کجی و کشیدگی تمامی عوامل شخصیتی بین +1 و -1 است که نشانگر آن است که توزیع نمرات این عوامل در افراد مبتلا به ایدز نرمال است.
جدول:3 شاخصهای توصیفی نمرات شرکت کنندگان در پرسشنامه حمایت اجتماعی
× شاخص ها میانگی انحراف کجی کشیدگی حداقل حداکثر
متغیرها ن استاندارد
×حمایت اجتماعی 64,41 88,12 369,0 -378,0 00,18 83/00
39 Calsbeck, Rijken, Henegouwen, & Dekker
17
