بخشی از مقاله
مقدمه
جرم و بزهکاري از پدیدههاي ناخوشایند حیـات اجتمـاعی انسانهاسـت کـه همـواره در همـه جوامـع بشري وجود داشته است (شریفینیا، 1388، ص .(7 هرچند در بررسی همهجانبه این پدیـده، بایـد ابعـاد مختلف اجتماعی، اقتصادي، سیاسی و فرهنگی مورد توجه قرار گیرد، اما بیشـک یکـی از اصـلیتـرین ابعاد آنها، که بر سایر جنبهها نیز تأثیر عمیقی دارد، بُعد روانشـناختی اسـت (همـان، ص .(1 کنکـاش در ویژگیهاي شخصیتی- رفتاري بزهکاران نشان میدهد که فرایند رشد و تحول در زندگی روانـی بیشـتر آنها با مشکلاتی همراه بوده است. پریشانیهاي روانی، محرومیتها، ناکامیهـاي مسـتمر، خودمـداري و فزونخواهی، پرخاشگري، خصومت و نفرت انباشته شده، نارساییهـاي تربیتـی و یـادگیريهـاي غلـط دوران کودکی، نظام خانوادگی آشفته، کمبود محبت و در یک کلام، عقدههـاي روانـی مهـمتـرین عامـل گرایش به رفتارهاي تبهکارانه و ضداجتماعی است (افروز، 1384، ص .(14
یکی از روشهایی که در بسیاري از نقاط جهان براي تنبیـه مجرمـان و جلـوگیري از جـرم اسـتفاده میشود، زندانی کردن آنان است. محرومیت از آزادي، که در اواخر قرن هیجدهم در نظام قضـایی اروپـا تثبیت شد، با این هدف انجام شد که واکنش در برابر اعمال بزهکارانه را منطقیتـر و انسـانیتر کنـد. امـا دیري نپایید که در قالب اجرا، زندان ناتوان از حل تضادهاي فردي و اجتماعی جرمزا یا افشـاکنندة جـرم از کار درآمد. از آن پس نهاد زندان همواره با بحران روبهرو بوده اسـت (شـریفینیا، 1387 الـف، ص .(8 بررسیها نشان دادهاند که زندانی کردن تأثیر منفی بر زندانیان، بهویژه جوانان دارد و آنـان را بـه اجبـار از کانون خانوادگی، شغل و زندگی اجتماعی طرد میکند و زمینه را براي روي آوردن بـه جـرم و جنایـت در زندان بیشتر میکند. پس از استقرار روانشناسی بهعنوان یک دانش تجربی و ظهور روشهـاي نـوین رواندرمانی، توجه به اصلاح رفتار مجرمانه ابعاد وسیعی یافت؛ بهگونـهايکـه امـروزه در سراسـر جهـان روانشناسان زیادي میکوشند که به این گروه از آسیبدیـدگان اجتمـاعی کمـک کننـد (هـادي، .(1388 زندگی در زندان با مشکلات فراوانی براي مسئولان و فرد زندانی همـراه اسـت. یکـی از مشـکلاتی کـه مسئولان و فرد زندانی در زندان با آن مواجه است، پرخاشگري و درگیري زنـدانیان بـا یکـدیگر اسـت. بهطوريکه ریشه اغلب تخلفات درون زندانها، بخصوص اخلال در نظم زنـدان، پرخاشـگري زنـدانیان است (شمس، 1388، ص .(93 برخی اوقات این امر منجر بـه نقـص عضـو و یـا کشـته شـدن یکـی از طرفهاي درگیر میگردد که هزینههاي مادي و معنـوي بسـیاري را بـر خـود و جامعـه وارد میآورنـد. ازاینرو، ضروري است که برنامههایی براي حل این مشکل با اجراي برنامهها و خـدمات روانشـناختی،
بررسی اثربخشی درمان یکپارچه توحیدی بر میزان پرخاشگری زندانیان قم ۹۴
از طریق تغییر نگرش و اصلاح باورهاي نادرست زندانیان طرحریزي شود. در این پژوهش، افـراد داراي خشم و پرخاشگري تحت برنامه درمان یکپارچه توحیـدي، بـهمنظور مـدیریت خشـم و کـاهش میـزان پرخاشگري قرار گرفتند.
خشم، خصومت و پرخاشگري: خشم عبارت است از احساس یا هیجانی که دامنـه آن از رنجـش و آزردگی خفیف تا خشم و غضب شدید گسترده است. خشم پاسخ طبیعی به برخی موقعیتها میباشـد. علاوه بر این، خشم ممکن است ناشی از ناکامی در رسیدن به امیـال، نیازهـا و اهـداف باشـد (رایلـی و شاپشایر، 2002، ص .(9 پرخاشگري مجموعهاي از فعالیتهـاي عمـدتاً بـینفـردي و شـامل رفتارهـاي کلامی و جسمانی مخرب و آسیب رساننده است (لاچمن و همکـاران، 2000، ص .(45 در لغـتنامـه وبستر در سال 1989 پرخاشگري به این صورت تعریف شده است: عمل قدرتمندانه که بـه قصـد غلبـه یا تسلط صورت میگیرد و یا حملات بیدلیل و یا تجاوز و رفتار خصمانه منتهی بـه ضـرب و جـرح و مخرب، بخصوص هنگامیکه این اعمال پس از احسـاس عجـز و ناکـامی اتفـاق افتـاده باشـد (کمـالی، 1386، ص .(8 اغلب مردم خشم و پرخاشگري را با هم اشتباه مـیکننـد. پرخاشـگري نـوعی رفتـار بـا هدف آسیب رساندن به فرد دیگر یا تخریب اموال است، درحالیکه خشم یک هیجان اسـت و ضـرورتاً به پرخاشگري منجر نمیشود. واژه سومی به نام خصومت نیز وجـود دارد و اگرچـه بـا ایـن دو مـرتبط استاما، ماهیتاً تفاوت دارد. خصومت به مجموعهاي از نگرشها و قضاوتها اشاره دارد کـه رفتارهـاي پرخاشگرانه را برمیانگیزند (رایلی و شاپشایر، 2002، ص .(9 بنابراین خشـم، خصـومت و پرخاشـگري به ترتیب عبارتند از نوعی هیجان، فکر و رفتار.
درمان یکپارچه توحیدي :(MIT) همانطور که گفته شد زندگی در زندان با مشکلات فراوانی همـراه است که یکی از مشکلات، پرخاشگري و درگیري زندانیان با یکدیگر است، که برخی اوقات هـم منجـر به نقص عضو و یا کشته شدن یکی از طرفهاي درگیر میگردد که هزینههاي مادي و معنـوي بسـیاري را بر خود و جامعه وارد میآورند. پس ضروري است که برنامههایی براي حـل ایـن مشـکل بـا اجـراي برنامهها و خدمات روانشناختی، از طریق تغییر نگرش و اصلاح باورهاي نادرست زندانیان، طرحریـزي شود. با توجه به اینکه یکی از مؤلفههایی که نقش بسیار مؤثري در کاهش جرم و افـزایش سـلامت روان دارد مذهب و باورهاي مذهبی است، تحقیقات بسیاري در سالهاي اخیر بر نقـش مـذهب بـر سـلامت روان و درمان بیماريهاي روانی شده است (جانسون، 2002، ص 8؛ اسـکات، 2008، ص .(391 درمـان یکپارچه توحیدي که تلفیقـی از آخـرین یافتـههاي رواندرمـانی در حوزههـاي مختلـف، بـهویژه فنـون
۰۵ ، سال هفتم، شماره سوم، پاییز ۳۹۳۱
انسانینگر و وجودي از یکسو، و آموزههاي توحیدي و عرفانی اسلام از سوي دیگر میباشد، با عنـوان »روش توحیــد درمــانی« در ســال 2001 توســط دکتــر محمدمحســن جلالیتهرانــی در کتابنامــه رواندرمانیهاي نوین توسط ریموند کرسینی معرفی گردید. این روش با تأکید بر ارتقاي رشـد و تحـول انسانی، به فرد امکان میدهـد تـا بـا جسـتوجوي معنـاي متعـالی بـراي زنـدگی و تـلاش بـراي درك خویشتن خویش، به توسعه روشی براي زندگی خود بپردازد. بـه گفتـه کرسـینی، توحیـددرمانی، کـه از ادغام و یکپارچهسازي نگرش اسلام نسبت به سرشت انسان، نظریه و روش درمان انسـانگرا بـه وجـود آمده، براي اولین بار اسلام را بهمنزله یک شیوة درمانی مطرح کـرده اسـت. ایـن شـیوة درمـانی، پـس از معرفی و بهکارگیري در مرکز تربیت و اصلاح زندان دانشگاه فردوسی مشـهد، نتـایج قابـل قبـولی را بـه دنبال داشت. به دلیل موفقیتهاي بهدستآمده، این سبک درمانی به زندانهاي سراسـر کشـور گسـترش یافت و اکنون متخصصان در زندانهاي همه مراکز استانها، با بهرهگیـري از ایـن شـیوه در پـی اصـلاح رفتار مجرمان و جلوگیري از بازگشت مجدد آنها به سوي رفتارهاي مجرمانه برآمدهاند (هادي، .(1388
مرور پیشینه تحقیق در رابطه با درمان یکپارچه توحیدي، نشانگر ایـن اسـت کـه هـرچنـد در زمینـه اثربخشی درمانهاي یکپارچه و چندبعـدي تحقیقـات زیـادي انجـام شـده، امـا چـون درمـان یکپارچـه توحیدي یک روش نوپا محسوب میشود، هنـوز تحقیقـات زیـادي در مـورد آن منتشـر نشـده اسـت. شــریفینیــا (1386)، در پژوهشــی بــه مقایســه اثربخشــی دو روش درمــان یکپارچــه توحیــدي و شناختدرمانی در کاهش رفتارهاي مجرمانه زندانیان پرداخت. اثر بخشـی درمـان یکپارچـه توحیـدي و معنیدارتر بودن این روش، نسبت به شناخت درمانی در کاهش رفتارهاي مجرمانه و سوءمصـرف مـواد نتیجهاي بود که از این تحقیق حاصل شد. هادي (1388) به بررسی اثربخشی درمـان یکپارچـه توحیـدي بر مؤلفههاي شخصیت و بالینی زندانیان براساس پرسشنامه تحلیل بالینی کتـل پرداخـت. نتـایج تحقیـق نشان داد که در پنج مورد از مؤلفههاي شخصیت، و نیز ده مورد از مؤلفههاي بالینی، این روش اثربخشـی معنیداري داشته است. چوپانی به بررسی تأثیر گروه درمانی یکپارچه توحیدي و شـناختی- رفتـاري بـر عزت نفس و نگرشهاي زناشویی زندانیان مرد زندان مرکزي قم پرداخـت. نتـایج نشـان داد کـه میـزان عزت نفس در دو گروه آزمایش، بعد از گروه درمانی بهطـور معنـیداري بـالاتر از گـروه کنتـرل بـود و نگرشهاي زناشویی با سه بعد ایدهآلسازي، نقش جنسیتی و بهعنوان یک رابطـه در معـرض خطـر نیـز بهطور معنیداري بهتر از گروه کنترل بود (چوپانی، 1388، ص .(35 طیبـی بـه مقایسـه اثربخشـی گـروه درمانی یکپارچه توحیدي و شناختی رفتاري در کاهش فشار روانی همسران جانبـازان اخـتلال اسـترس
نحوه اجراي تحقیق:
بررسی اثربخشی درمان یکپارچه توحیدی بر میزان پرخاشگری زندانیان قم ۱۵
پس از ضربه پرداخت. نتایج نشان داد که گـروه درمـانی یکپارچـه توحیـدي و گـروه درمـانی شـناختی رفتاري، اثربخشی معناداري در کاهش فشار روانی داشتند (طیبی، .(1390
حال با توجه به اثربخشی درمان یکپارچه توحیدي در موارد بالا، هدف اصـلی ایـن پـژوهش تعیـین اثربخشی درمان یکپارچه توحیدي بر میزان پرخاشگري زندانیان و اهـداف فرعـی ایـن پـژوهش، تعیـین اثربخشی درمان یکپارچه توحیدي بـر میـزان خشـم، خصـومت، پرخاشـگري جسـمانی و پرخاشـگري کلامی میباشد.
روش تحقیق
روش تحقیق نیمهتجربی و از نوع پیشآزمون، پسآزمـون و پیگیـري دو ماهـه بـا گـروه کنتـرل اسـت. جامعهآماري: جامعه آماري این پژوهش کلیه زندانیان مرد 19 تا 47 سال زندان مرکزي اسـتان قـم بودنـد که در هنگام اجراي پژوهش بودند که توسط دستگاه قضایی، محکوم به تحمـل حـبس شـده و حـداقل یک سال از مدت محکومیت آنها باقی مانده بود. این تعداد از تمام زندانیان موجود در یک بند (مجـرد و متأهل و با جرمهاي مختلف)، که حاضر به همکاري بودند، انتخاب گردیدند.
روش نمونهگیري: روش نمونهگیري این پژوهش، روش نمونهگیري تصادفی چندمرحلهاي بود. بـا توجـه به شرایط خاص فیزیکی زندان و سـکونت زنـدانیان در انـدرزگاهها و بنـدهاي جداگانـه، ابتـدا یکـی از اندرزگاهها به روش نمونهگیري تصادفی، انتخاب و سپس از میان بندهاي موجـود در آن انـدرزگاه، یـک بند به روش نمونهگیري تصادفی، انتخاب شد. از میـان 200 نفـر زنـدانی موجـود در آن بنـد، 140 نفـر حاضر به همکاري شدند و تست پرخاشگري باس و پري را تکمیل نمودند، از بین افرادي کـه تسـت را تکمیل کرده و نمره بالاتر از 78 (نقطه برش) در مقیاس پرخاشگري کسب کردند، 80 نفر واجـد شـرایط شرکت در این پژوهش شـدند. از بـین آنهـا 30 نفـر بهصـورت تصـادفی انتخـاب گردیـد و بهصـورت جایگزینی تصادفی ساده در دو گروه 15 نفره قرار گرفتند.
پرسشنامه پرخاشگري باس و پري: این ابزار توسـط بـاس و پـري تهیـه شـده و قالـب اصـلی آن داراي 52 پرسش بوده است (محمدي، .(1385 اما بسیاري از پرسشها، که ضـعیف بودهانـد، بـا اسـتفاده از روش تحلیل عاملی حذف شدهاند. در نهایت، این ابزار بـه پرسـشنامه 29 سـؤالی تبـدیل شـده اسـت. نتـایج تحلیل عوامل، بـا اسـتفاده از روشهـاي مؤلفـههاي اصـلی و چـرخش واریمـاکس نشـان داد کـه ایـن پرسشنامه، از چهار عامل خصومت، پرخاشگري جسمانی، پرخاشگري کلامـی و خشـم تشـکیل شـده
۲۵ ، سال هفتم، شماره سوم، پاییز ۳۹۳۱
است. این عوامل، بیشتر از 46 درصد واریانس کل را تبیین میکنند. این پرسـشنامه 29 سـؤالی، از یـک مقیاس پرخاشگري کلی و چهار عامل (خردهمقیاس) خصـومت 8) سـؤال)، پرخاشـگري جسـمانی 9) سؤال)، پرخاشگري کلامی 5) سؤال) و خشـم 7) سـؤال) تشـکیل شـده اسـت. هـدف از اجـراي ایـن پرسشنامه، ارزیابی میزان پرخاشگري شرکتکنندگان در طی مداخله گروهی اسـت. شـرکتکننـدگانی که نمره بالاتر از نقطه برش، یعنی 78 در این پرسشنامه را کسب کنند، از معیـار ورود بـه ایـن پـژوهش برخوردار هستند.
پس از تدوین اهداف پژوهش و تعیین ابزار ارزیابی، به تدوین قالب آموزشـی مداخلـه
پرداخته شد. متغیر مستقل این پژوهش، درمان یکپارچه توحیدي و متغیـر وابسـته ایـن پـژوهش، میـزان پرخاشگري و خردهمقیاسهاي آن (خشم، خصومت، پرخاشگري جسمانی و پرخاشگري کلامـی)، کـه براساس پاسخهاي آنها به پرسشنامه پرخاشگري باس و پري بود.
درمان یکپارچه توحیدي: در این نوع مداخله آموزشی، که در 8 جلسه هفتگـی 90 دقیقـهاي برگـزار شـد، در این درمان بر ایجاد انسجام و یکپارچگی در ابعاد چهارگانه زیسـتی، روانشـناختی، اجتمـاعی و معنـوي مراجع تأکید میشود. این الگو با تأکید بر پذیرش مسئولیت شخصی در ناهنجاريهـاي رفتـاري، ضـمن بررسی ویژگیها و صفات درون فردي، سعی میکند با بهبودي بخشیدن به روابط بینفـردي و آمـوزش شیوههاي مقابله با فشارها و تنشهاي اجتماعی، خشنودي وي از تعامل مثبت با محیط را افـزایش داده و از این راه به تقویت درونی دست یابد.
در هر جلسه، در ابتدا تمرینهاي جلسـه قبـل را مـرور و دیـدگاه مراجعـان را در ایـن رابطـه جویـا میشدیم. سپس مطالب اصلی جلسه مطرح میگردید. مطالـب آموزشدادهشـده، توسـط مراجعـان و بـا نظارت درمانگر مورد بحث و بررسی قرار میگرفت و مهارتهاي آموختهشده تمرین میشد. در پایـان، تمرینهایی تعیین میشد که عبارت بود از: مرور مطالب بیانشده و استفاده از مهارتهـاي آموختهشـده تا جلسه آینده.
روش تجزیه و تحلیل آماری: پـس از اجـراي پرسـشنامهها در مراحـل سـهگانه پـژوهش و نمرهگـذاري پرسشنامهها از نرمافرار آماري SPSS-16 جهت انجام تحلیل آماري استفاده شد. بـر ایـن اسـاس، بـراي تحلیل دادهها از آمار توصیفی در محاسبه میانگین و انحـراف معیـار نمـرات پرخاشـگري کلـی، خشـم، خصومت، پرخاشگري جسمانی و پرخاشگري کلامی آزمودنیها استفاده شد. علاوه بـر ایـن، از تحلیـل کوواریانس جهت ارزیابی فرضیههاي پژوهش استفاده شد. در این تحلیل، نمـرات پیشآزمـون زنـدانیان،
بررسی اثربخشی درمان یکپارچه توحیدی بر میزان پرخاشگری زندانیان قم ۳۵
بهعنوان متغیر کنترل و نمرات پسآزمون و پیگیري نمره کل پرخاشگري و خردهمقیاسهاي آن بـهعنوان متغیر وابسته و عضویت گروهی بهعنوان متغیر مستقل وارد تحلیل شده است.
یافتههای تحقیق
نتایج: دادههاي حاصل از این پژوهش، با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس، با رعایـت پیشفرضهـاي آماري، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. جدول 2 میانگین و انحراف معیـار نمـره خـام آزمودنیهـا در مقیاس پرخاشگري بر حسب عضویت گروهی و مراحل پژوهش نشان میدهد.
