بخشی از مقاله
چکیده:
نیازهای اجتماعی انسان امری بدیهی و غیر قابل انکار است، عدم توجه به هویت اجتماعی انسان موجب صدمات روحی و روانی در فرد و نیز ایجاد نواقص اجتماعی فراگیر خواهد شد. پژوهش حاضر با هدف تبیین جمع گرایی توحیدی به بررسی واژه ی "امت" و ریشه ی آن امّ"" می پردازد. در این راستا از روش کیفی و تحلیل محتوای مبتنی بر روش های تدبر در قرآن - تدبر در کلمات و تدبر در سوره ها - بهره گرفته شده است . یافته ها حاکی از آن است، که جمع گرایی توحیدی با واژه ی "امت" قابل تبیین و بررسی بوده و 3 گام، مقدمات تاسیس امت، تحقق امت و گسترش امت را شامل می شود. سوره ی مبارکه ی عادیات به صورت یکپارچه به بیان شاخص های جمع گرایی توحید می پردازد که شامل، هم مقصدی، هم مسیری، هماهنگی توانایی با مقصد و هماهنگی حرکت است.در نتیجه وجه متمایز جمع گرایی توحیدی وغیر توحیدی، حضور و ظهور امام است که در ایجاد مقصد واحد، شناسایی توانمندی ها و شاخص گذاری در حرکت می تواند نقش محوری یک جمع توحیدی را برعهده گیرد.
واژگان کلیدی: جمع گرایی توحیدی، امت، عادیات، امام
1.مقدمه
فردگرایی و جمع گرایی 3 به عنوان الگوهای فرهنگی، از لحاظ نظری و تجربی در ردیف شناخته شده ترین و محبوب ترین مفاهیم روانشناسی بین فرهنگی معاصر هستند و برای توصیف، تبیین و پیش بینی تفاوت در نگرش ها4، ارزش ها5، رفتارها، شناخت، ارتباطات، اسِنادها6، جامعه پذیری7 و خودپنداره ها8 به کار می رود - اویسرمن، کوون و کمیلمیر9، . - 2002 شواهد حاکی از آن است که الگوهای فرهنگی، ضمن تأثیرگذاری بر شیوه شناخت و رفتار فرد، موجب کاهش تنوع رفتار و محدودشدن طیف تعاملات با دیگران می شوند - تریاندیس و گلفند10، . - 20012در فرهنگ های جمع گرا، افراد با گروه و اجتماع خود، عمیقاً احساس یگانگی می کنند.
در این جوامع بر صداقت و وفاداری به گروه تأکید می شود، تصمیم های گروه بر تصمیم های فردی ارجحیت دارد و رفتار افراد با قوانین، اهداف و ارزش های گروه محک می خورد. این در حالی ست که در فرهنگ فردگرا خود فرد و امیال و احساسات شخصی اوست که اهمیت بیشتری دارد. در فرهنگ فردگرا وابستگی های درون گروهی گسترده ای دیده نمی شود و احتیاجات و علایق دیگران کمتر مورد توجه قرار می گیرد - تریاندیس، ،1995، به نقل از نیکوگفتار، - 1393جمع گرایی در دو حالت افقی و عمودی می تواند باشد، تریاندیس و گلفند - 1998 - 1 جمع گرایی افقی را با وابستگی متقابل و اجتماع پذیری، و جمع گرایی عمودی را با یکپارچگی خانوادگی و قوم گرایی، تبیین کردند.
تأکید جمع گرایی عمودی بر تلاش برای کسب برتری های اجتماعی به همراه احساس تعهد نسبت به گروه های مرجع به ویژه خانواده و تبعیت از رهبران اجتماعی ست - آیس آیسیچگی دینا و کالدول هریس2، 2011 - ، که موجب تعارض کمتر درون گروهی و دریافت حمایت های اجتماعی بیشتر می شود.پژوهش حاضر به دنبال آن است که مفهوم جمع گرایی را از منابع اصیل اسلامی به خصوص قرآن بررسی و تبیین کند. در آیات قرآن کریم، واژگان متعددی با مفهوم" گروهی از انسان ها"مردم و جامعه بکار رفته است. که هر کدام در بردارنده ی معانی متعدد و بعضا متفاوت با یکدیگر می باشند، مثلا قوم، ناس، امت، قریه و اُناس. از بین این واژگان وسیع ترین و جامع ترین واژه می تواند "امت " باشد.
در مفردات راغب3در رابطه با مشتقات کلمه امّ موارد زیر گفته شده است: الأُمَّه»و-- به تمام گروه ها و جماعاتی که بخاطر کاری و هدفی مجتمع میشوند اطلاق میگردد خواه آن کار دین واحد یا زمان و مکان واحد باشد، اجباری باشد یا اختیاری، به هر صورت آن گروه واحد - امّه - و جمعش را- امم- گویند."امت واحده" در مقصد هدایت یافتگی به عنوان غایتی است که خداوند وقتی به گروهی توفیق ایمان بدهد و آن ها را مشمول رحمت خویش گرداند از آن نام برده است. و علت خلقت انسان را عطای چنین نعمتی معرفی کرده است که اگر قدر آن دانسته نشود زندگی انسان به کجراههها کشیده میشود.
4 واژه ی امت یک وجه فرامکانی است، و در کامل ترین مرحله ی خود، ماهیتی جهانی و بشری را متبلور ساخته است - کامران و واثق . - - 1389 - و از آن جایی که دین اسلام، رویکردی جهانی و فراملیتی به جمع انسان ها دارد توجه به واژه ی "امت" از بین واژگان با اهمیت تر خواهد بود.پژوهش حاضر در صدد است که امت واحده را به جمع گرایی توحیدی تقلیل داده و از منظر سوره ی مبارکه ی عادیات به بررسی عوامل پیشرفت و نقص آن بپردازد. در این تبیین، سوره ی عادیات به دلیل ایجاز و پیوستگی و نیز اشتراک موضوعات حول محور جمع گرایی می تواند مدل خوبی از یک گروه هم مقصد باشد.
2.روش
روش پژوهش حاضر کیفی قلمداد می شود، در قسمت بسط مفهومی مولفه ها در قرآن روش ما مبتنی بر تحلیل محتوایی و واژه ای آیات و روایات است. مبنای روش حاضر از نظر سبک و روش برداشت مبتنی بر نظر امام خمینی - 5 - 1321 و از نظر تفسیر آیات مبتنی بر تفسیر المیزان6 و از نظر فهم معانی مبتنی بر نظر علامه مصطفوی - - 1371 در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم است. که براساس نظر تمامی علمای فوق کلمات برای روح معنا وضع شده اند نه برای مصادیق خاص، به همین دلیل می توان برای هرکلمه مصادیق متنوعی در نظر گرفت. سیر کشف محتوا بدین صورت بود:
- 1 بررسی واژه ی "ام" و مشتقات آن در آیات قرآن و استخراج مفهوم جمع گرایی توحیدی از منظر قرآن: در این قسمت کل واژگان مشتق شده از واژه ی "ام" بررسی و نکات و ارتباط بین آن ها بررسی گردید.
2 - انتخاب سوره ی مبارکه ی عادیات به عنوان مدلی جامع و کامل از شاخص های جمع گرایی توحیدی
3.یافته ها
بنابر آن شد که از میان واژگانی که دلالت بر جمع و گروهی از مردم می کنند، "امت" انتخاب گردیده و به عنوان بستری برای نزول رحمت الهی مد نظر باشد.طباطبائی - 1366 - بیان می کند1؛ - امت - از ماده" ام-" گرفته شده که به معنای قصد است، و اگر بر جماعت اطلاق شده بر هر جماعتی اطلاق نشده، بلکه بر جماعتی اطلاق میشود، که افراد آن دارای یک مقصد و یک هدف باشند، و این مقصد واحد رابطه واحدی میان افراد باشد و به همین جهت توانستهاند این کلمه را بر یک فرد هم اطلاق کنند، و همچنین در سایر موارد اطلاقش معنای قصد رعایت شده.2 با بررسی واژه ی امّ""و مشتقات آن کلماتی هم چون، امّ، امام و امت تبیین می گردند - اخوت، : - 1396
1.کلمه امت هم در خصوص امت کفر و هم ایمان آمده است و منظور مجتمعی است که دارای امام نار یا نور هستند.
2.امام کسی است که مجتمعی را به سمت نور یا نار دعوت میکند. امام را آن مجتمع پذیرفتهاند و از وی تبعیت میکنند به همین دلیل جنبه هدایتکنندگی دارد.
3.اصلاح و عدم فساد در زمین که ملازم با عبودیت حق و سرکشی نکردن از عبودیت خداست و به طور حتم در گرو همبستگی و عزم جمعی انسانها و به تعبیری امتشدن محقق میشود.
4. یکی از رسالتهای ویژه انبیا و اولیای الهی امتسازی توحیدی برای تسهیل و گسترش هدایت مردم و تعمیق باورهامعنویتهاست. برای این منظور از هیچ زحمتی فروگذار نبوده و جان خود و اهل خود را در این راه نثار کردهاند.
5.در تشکیل امت واحده توحید خواست مردم و فعالشدن تکتک آنها با اهمیت است زیرا امتسازی توحیدی از مسیر اکراه و اجبار و بدون تفکر و تعقل به دست نمیآید. به خلاف امتسازیهای غیر توحیدی که بر اساس خدعه و نیرنگ یا جهل از سر استکبار و اعمال زور به وجود میآید.با بررسی آیات و سورههای قرآن میتوان مطالبی را که در زمینه امت و امام و تحقق مفهوم امّ از قبیل قصد و توجه و رجوع به اصل را در گامهای زیر مطالعه کرد:
گام اول: مقدمات تأسیس امت گام دوم: تحقق امت گام سوم: گسترش امت این مراحل را میتوان در سوره مبارکه عادیات ملاحظه کرد:
.1 عادیات:3 کنایه از هماهنگی افراد برای شروع کار مشترک با مقصد مشترک که میتوان آن را نمادی برای همفکری، همتوانی، همکاری، همآهنگی و همقصدی در حرکت دانست.
