بخشی از مقاله
چکیده:
در این مقاله مولفان در صدد تبیین انسانشناسی توحیدی در رهبری اسلامی و اعتبارسنجی آن از طریق پرسشنامه خبرگی بوده و بالطبع تحلیل علمی با بهرهگیری از تحلیل محتوای ناظر به روش اجتهادی است. بررسیهای علمی در این مطالعه نشان میدهد که انسان در گزارههای اسلامی در تصویری مطلوب جانشین خدا، آشنا به حقایق هستی، مسجود ملائکه، آراسته به روح خدا، ملهم به خیر و شر و تسخیرکننده زمین دانسته شده و تعظیم و تکریم گردیده است از سوی دیگر، در تصویری نامطلوب، ناسپاس، دوستدار مال دنیا، طغیانگر، ستمگر، بخیل، ضعیف، شتابگر، متکبر و مایوس شمرده شده است. در یک جمعبندی میان گزارههای دسته اول و دوم، ویژگیهای منفی انسان توجیه شده و برای وی ویژگیهای مثبت ثابت دانسته شده است؛ بنابراین، انسان ذاتاً، موجودی بلند مرتبه و دارای کرامت است و بالطبع، مدیران و رهبران سازمانی با توجه به این تبیین از انسانشناسی، بایسته است که بستر سازمانی را در جهت تکریم انسان و رشد و کمال وی مهیا سازند.
مقدمه
انسان شناسی توحیدی یکی از مباحث مهم معرفت توحیدی است که در رهبری اسلامی دارای جایگاه ویژهای است. مدیران و رهبران اسلامی با شناخت صحیح از انسان و درک ابعاد ظاهر و پنهان وی از منظر دینی میتوانند در تعامل با منابع انسانی در سازمان به گونهای عمل نمایند که شایسته جایگاه و شان آدمی است؛ چه اینکه وی از منظر توحیدی شایستگی جانشینی داشته و میتواند در زمین خلیفه الهی لقب بگیرد - بقره . - 30 شاید بخاطر همین امر است که وی مورد تکریم و تعظیم خداوند قرار گرفته، مسجود ملائکه گشته - بقره - 34 و کل هستی برای متنعم شدن وی آفریده شده است - بقره . - 29 این موضوع شرافت انسان را تداعی کرده و به مدیران و رهبران سازمانی گوشزد میکند که منابع انسانی دارای شان بالایی است و نمیتوان بدان به مثابه منابع طبیعی و فنی نگریست و در عداد منابع مادی و فیزیکی قرار داد لذا نوع رویکرد به آن کارکردی و ابزاری نبوده و نمیتوان آن را در این منظومه فکری قرار داد.
میزان اهمیت انسان و تبلور انسانی در سازمانهای امروزی دستاورد تحقیقات زیاد مراکز علمی و پژوهشی است. معالوصف این پژوهشها در حوزه دینی یا کم است و یا منضبط و نظاممند و روشمند انجام نگرفته است، همین امر محققان را در جهت بررسی بیشتر ابعاد وجودی انسان و تبیین معرفتی آن در حوزه های مختلف از جمله حوزه رهبری تشویق و تحریض میکند؛ با این وجود، به منظور ارائه دیدگاهی اسلامی در رهبری و برطرفکردن خلا تئوریک در این زمینه، پژوهش حاضر انجام میگیرد. با عنایت به این هدف، در این مقاله، مساله این است که جایگاه انسانشناسی توحیدی با توجه به آموزههای اسلامی در رهبری چیست؟ و نمادها و نشانههای آن کدامند؟ به منظور پاسخگویی به سؤال پژوهش به بیان و ارائه تصویر انسان در قران پرداخته و گزارههای مرتبط تجزیه و تحلیل شده و از این رهگذر نمادها و نشانههای مهم آن اصطیاد میگردد.
روش تحقیق
این تحقیق، یک تحقیق نظری است که از نظر روش، توصیفی- تحلیلی است. برای اجرای پژوهش لازم است از روشی استفاده شود که با هدف و ماهیت موضوع تناسب داشته باشد. در این پژوهش با توجه به موضوع آن و جهت پاسخگویی به سؤال پژوهش از روش تحلیل محتوا ناظر به شیوه اجتهادی استفاده خواهد شد، چه اینکه انتخاب روش تحقیق بستگی به هدفها، ماهیت موضوع پژوهش و امکانات اجرایی آن دارد. - نادری و سیف نراقی، - 1372 از اینرو، انتخاب روش اجتهادی با موضوع و هدف تحقیق تناسب دارد. اجتهاد در لغت از ریشه جهد به معنای به کارگیری نهایت توان است که با مشقت و سختی همراه بوده است - ابن فارس، 1410ق - . »اجتهاد در عرف و اصطلاح فقیهان به معنای بذل جهد و تلاش در کشف احکام شرعیاز ادلّه و منابع شرع است« - محقق حلی، 1403ق - . مرحوم خویی در تعریفی اظهار میدارد که اجتهاد به معنای تحصیل بالفعل حجت - منجز یا معذر - بر حکم شرعی است - خویی، 1409ق - . با توجه به مفهوم اجتهاد میتوان متدلوژی اجتهادی را شیوه استنباطی نخبگان علمی با استفاده از منابع دینی در حوزه علمی خاص تعریف کرد که در این مقاله مورد توجه بوده است.
در این پژوهش، جهت گردآوری اطلاعات از روشهای زیر استفاده می شود:
-1 یکی از روشها، روش کتابخانهای است، بدینسان، جمعآوری اطلاعات مربوطه از منابع اسلامی با مراجعه مستقیم و غیرمستقیم انجام گرفته و داده ها استخراج می گردد؛
-2 مشاوره و نظرسنجی از صاحبنظران و محققان و استادان علوم دینی و مدیریت؛ -3 بهرهگیری از نظرات اکتشافی برخی از اعاظم و فرهیختگان و مجتهدان حوزوی ابزار گردآوری اطلاعات، فیشبرداری از کتب و نوشتههای اسلامی است که پس از جمعآوری اطلاعات و طبقهبندی آنها، برای هر موضوعی، متنی انتخاب و در تایید آن، متونی دیگر آورده میشود؛ بدینسان، فیشهای متعددی از موضوع اصلی و موضوعات فرعی تحقیق آماده و طبقهبندی می شوند؛ تکنیک یا فن تجزیه و تحلیل دادههای بدست آمده روشی تحلیلی - منطقی است، چه اینکه، برای تحلیل دادههای بدستآمده از کتاب و سنت از روش تحلیل محتوا ناظر بر شیوه اجتهادی که تحلیل متون اسلامی را در بردارد، بهره گرفته میشود، البته این روش میتواند به صورت مستقیم - توسط محقق - یا غیر مستقیم - با مراجعه به استنتاجات علمی متخصصان متون اسلامی - صورت پذیرد. پس از تحلیل علمی و دینی از انسانشناسی و مطالعات نظری آن و بررسی و استکشاف نمادهای مورد نظر در آن با تدوین پرسشنامه خبرگی، بررسی میدانی و نگرشی خبرگان در حوزه تمحضی و گرایشی انجام گرفته و اعتبارسنجی از نمادهای استخراجی انجام می پذیرد. جامعه آماری تمامی آیات قرآن میباشد. نمونهها، گزارههای مرتبط با انسانشناسی است که انتخاب آنها به صورت قضاوتی بوده است.
مبانی نظری پژوهش
منظور از مبانی نظری، ادبیات و مفاهیم مرتبط با موضوع در قرآن و جایگاه انسانشناسی در گزارههای دینی است؛ بدین سان، با توجه به ادبیات پژوهش لازم است تصویری از انسان در قرآن ارائه گردد از اینرو سئوال این است که با توجه به ادبیات بحث، انسان در نظام هستی از چه جایگاهی برخوردار است؟ در پاسخ به این پرسش دیدگاههای مختلفی از سوی دانشمندان مطرح شده است؛ برخی با دیدی بدبینانه به انسان نگریسته و امتیاز ویژهای را برای او در نظر نمیگیرند. آنان تنها ویژگی او را در همان برتریهای مادی و فیزیکی خلاصه کرده و وی را درحد یک سیستم ماشینی پیچیده تنزل می دهند. - نصری، - 1379 در مقابل این دیدگاه بدبینانه، اومانیستها، انسان را محور و کانون حقایق و فضائل نظام هستی میدانند و بر این باورند که آدمی، معیار و مقیاس همه چیز است و در فرهنگ، هنر، اعتقادات، اخلاق، سیاست و غیره، تنها انسان باید مدار و محور باشد و هر گونه تفسیر و نگرش از جهان و طبیعت باید بر محوریت انسان استوار باشد - جعفری، . - 1368 بدیهی است که این دیدگاهها خالی از اشکال نیست چه اینکه یکی انسان را بیمقدار و دیگری وی را محور همه چیز تلقی میکند و بالطبع به منظور درک بهتر انسان لازم است تصویر آدمی را در آینه ادبیات وحی به نظاره بنشینیم.
یافته ها
یافتهها نشان میدهد که تصویر آدمی در آینه وحی به دو صورت مطلوب و نامطلوب مطرح میشود: الف - تصویر مطلوب از انسان از برخی گزارههای اسلامی استفاده میشود که انسان در آفرینش از جایگاه ویژهای برخوردار است به گونهای که در کتاب الهی یک سوره به نام »انسان« نامگذاری شده است. افزون بر این، بررسیها نشان میدهد که واژه »بنی آدم« هفت بار، واژه »انسان« شصت و پنج مرتبه و کلمه »بشر« سی و هفت مرتبه در قرآن کریم ذکر شده است و این مساله حاکی از نهایت اهتمام قرآن به این موجود است با توجه به این موضوع، در این قسمت به بیان آیات قرآنی پرداخته شده که تصویر مطلوب از آدمی را ارائه می دهد:
- 1 گزاره اول - انعام » - 165و هو الذی جعلکم خلائف الارض ور فع بعضکم فوق بعض درجات لیبلوکم فی ما آتاکم ان ربک سریع العقاب و انه لغفور رحیم « »او کسی است که شما را جانشینان و نمایندگان خود در زمین ساخت و درجات بعضی از شما را بالاتر از بعضی دیگر قرار داد
تا شما را بوسیله آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید بیقین پروردگار تو سریع العقاب و آمرزنده مهربان است«
