بخشی از مقاله
مقدمه
یکی از معروفترین انواع فرشهای بختیاری قالی خشتی است که در تمام دنیا شناخته شده است. هر نقش آمیزهای از شکلها و رنگهای متأثر از طبیعت و باورهای بافنده است که در ذهن او آفریده میشود و بر بافته نقش میبندد. درباره فرش بختیاری بررسی و مطالعه بسیار صورت گرفته است، اما درخصوص مقایسه این نقوش در نقاط مختلف استان چهارمحال و بختیاری کمتر توجه شده است. از طرفی ویژگیهای بصری، فنی و تکنیکی و ظاهری این فرشها نگارندگان را مجاب میکند که به بررسی تخصصی در این خصوص بپردازند.
این مقاله میکوشد با بررسی و شناخت هرچه بهتر انواع نقوش فرشهای خشتی بختیاری، این نقوش را طبقهبندی کرده که در این راستا، تفاوتها و اشتراکات طرح و نقش در قالیهای شهرهای استان چهارمحال و بختیاری از منظر موضوع خشتی مورد بررسی و مطالعه قرار میگیرد تا بتوان از این طریق در مسیر شناخت هویت و اصالت فرش ایرانی و سیر تحول طرح و نقش آن گام برداشت. درواقع، پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش است که: چگونه میتوان فرشهای مناطق استان چهارمحال و بختیاری را از لحاظ طرح و رنگ از یکدیگر مجزا کرد؟ کدام نقوش در قالیهای خشتی بیشتر بهکار رفته است؟
بههمین ترتیب در این مقاله، ضمن شناخت نقوش خشتی، بین نقوش فرش مناطق مختلف استان چهارمحال و بختیاری مقایسهای با اولویت اول طرح و نقش و سپس رنگ و بافت صورت گرفته است. قدمت فرشهای خشتی و منشأ پیدایش این نقوش، موضوعی است که در بخش اول این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته و پس از آن نگاهی اجمالی به موقعیت فرشبافی در مناطق استان چهارمحال و بختیاری میشود تا با درک شرایط و ذهنیتی آگاه نسبت به فضای کلی حاکم بر فرشبافی این استان بهویژه در زمینه طرح و نقش، بتوان به بررسی تطبیقی میان نمونه فرشهای دارای نقوش خشتی پرداخته و آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تطبیقی و روش جمع آوری اطلاعات به روش میدانی و کتابخانهای و شیوه تجزیه و تحلیل اطلاعات آن به روش مقایسهای است. دادههای علمی و تصویری به روش کتابخانهای و میدانی با بررسی فرشهای روستایی استان چهارمحال و بختیاری به دست آمده است.
بافت نقشههای خشتی در قالی مناطقی چون تبریز، قم، بیرجند و چهارمحال و بختیاری معمول است. نقوش فرشها به لحاظ موضوعی عبارتاند از هندسی، حیوانی و گیاهی. نقشههای خشتی از قدیمیترین و اصیلترین طرحهای قالی ایران به شمار میروند. الگو و پیشینه اینگونه تقسیمبندی و انتظام در فرش را میتوان به استناد قالی پازیریک، به سپیدهدمان تاریخ امپراطوری هخامنشی در ایران نسبت داد.
همچنین بافت اینگونه طرح در چهارمحال و بختیاری به دوران قاجاریه و حتی اواخر دوره صفوی میرسد.
در خصوص نقوش قابهای خشتی فرشهای مناطق استان چهارمحال و بختیاری، مقاله و پژوهشی تخصصی در حد مجلات معتبر صورت نگرفته است. تنها پایاننامه رمضانعلی کرمانی با عنوان بررسی اصالت نقوش خشتی و قابی در قالیهای چهارمحال و بختیاری در دانشگاه هنر اصفهان در دوره کارشناسی در این حوزه کار شده است.
بررسی نقوش فرشهای خشتی
طرحهای خشتی از جمله طرحهای اصیل و مشهور فرش ایران است و تکرار نقوش مربعشکل یا شبیه به آن با رنگبندی نامنظم خشتها و گاه منظم شکلدهنده آن است. شکل مربع از دیرباز در بسیاری از هنرهای قدیم از جمله معماری، کاشیکاری، حجاری و فرش، نقش بسزایی داشته است. مربع نماد جسم است. این شکل چهارگوش از اجتماع چهار عنصر پدید آورنده ماده حکایت میکند. »هر بنای ساختهشده اعم از خشت و کاهگل یا سنگ لاشه و ملات را تو مینامند و بختیاریها مدت کوتاهی از زمانی را که در گرمسیر زندگی میکنند در آن به سر میبرند. این نوع بنا در تصور بختیاریها حالت تجملی دارد. شاید بههمین دلیل در بعضی از بافتههایشان مثل فرش توبره چوپان و جل از نقشی بهنام خشتی استفاده میکنند« (قاضیانی، ۶۷۳۱: ۵-۴۳۱). گسترش یک نقش (خشت) در کل نوعی وحدت در هنر سنتی این مرز و بوم ایجاد میکند.
درون خشتها نقشمایههای الهامگرفته به خصوص از درخت قرار میگیرد. گیاهان خصوصاً درختان در اکثر نقشهای خشتی به کار رفتهاند یا بهصورت نمادین استفاده شدهاند. »میتوان فرش خشتی و چهارباغ را در کنار یکدیگر قرار داد زیرا درون فرش چهارباغ اغلب توسط خشتهایی پر شده است که درختان و گیاهان درون این مربعها قرار داده شدهاند« (زارعی، ۲۸۳۱: ۸-۷۵۱). در سادهترین حالت، متن فرش به چهار قسمت تقسیم شده است که اکثراً نقوش آنها نیز گیاهی است. در حقیقت این پژوهش برپایه درصد فراوانی نقوش بهکاررفته در فرشهای مناطق چهارمحال و بختیاری استوار است که در ذیل به توضیح نقش و جدول فراوانی جهت مقایسه تطبیقی هریک از مناطق اشاره میشود.
درخت سرو و تصویر آن در قالیهای خشتی
درخت سرو نزد مردم منطقه چهارمحال و بختیاری دارای قداست است و به غیر از نقش بهکاربرده شده در هنرهای تزیینی، بهعنوان سمبل و نماد شناخته میشود. »سرو ریشه در زمین و سر بر آسمان دارد و بهعنوان نمادی از پیوند میان زمین و آسمان هدف هنرمند را از نقطه اتصال میان زمین و آسمان برآورده میسازد. سرو مهر را در
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
جدول ۱. بررسی نقش سرو در فرشهای مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد
تصویر
تکسروی، ساق کوتاه نسبتﴽ قدکشیده، دورنگ، وجود گلها در اطراف
توضیحات درخت سرو، خطوط تقریبﴽ نرم
شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
تکسروی با تکسروی یکسروی پهن یکسروی سه سروی دو سروی
تزیین گل در در زمینه تزیین شده با گل دو رنگ با تفاوت ساق کوتاه
اطراف سرو، یکرنگ با در اطراف، پر برگ در زمینه در رنگ سر هندسی
دوسروی تزیین گل در زمینه یک رنگ، یک رنگ و وسط، در زمینه
ساق بلند، در اطراف خطوط شکسته با تزیین گل یک سروی یکرنگ
سه سروی سرو، دو در اطراف، قدکشیده و
ساق بلند و رنگ، شبیه به سرو ساق کوتاه
قد کشیده، خطوط نرم شهرکرد در زمینهیک
دورنگ، رنگ باتزیین
خطوط گل دراطراف
شکسته سرو
جدول ۲. بررسی نقش بید مجنون در فرشهای مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
تصویر
خطوط نرم، شاخ و برگهای شاخ و برگهای شاخه و برگ زیاد بیدهای مستقیم بیدهای مستقیم با
استفاده از گل نسبتﴽ زیاد، وجود زیاد با تنه ای بلند، برگهای خیلی با شاخههای کم، شاخههای کم
توضیحات بر روی تنه شاخههای شکسته برگهای یکطرفه کم، استفاده از تک رنگ
روی تنه درخت تکرنگ، استفاده دو رنگ
بیشتر از بیدمجنون
قوسدار، استفاده
از یک گل بر
روی تنه
1. Slip-painted
۷۳
شماره۶۲ تابستان۲۹
بررسی تطبیقی نقش قابهای خشتی فرشهای مناطق استان چهارمحال و بختیاری
جدول ۳. بررسی نقش انگور در فرشهای مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
____
تصویر
توضیحات کاربرد چند خوشه های انگور پر دان و و نزدیک به خوشههای انگور کم و ____ خوشه های انگور هندسی، دو رنگ،
رنگ، کم دان و ساده طبیعت استفاده از برگ زیاد کم دان و ساده، دانه های انگور
به صورت مکعب
تصویر۱. فرش خشتی شهرکرد، تصویر۲. فرش خشتی شهرکرد،
مأخذ: صور اسرافیل، ۹۸۳۱: ۰۶ مأخذ: صوراسرافیل، ۹۸۳۱: ۱۶
شب زایش مهر با نمادها و نشانههایی دیگر نیز میآراستند که هر یک نزد مهریان نشانی ویژه با پیامی رازگونه و نهفته در خویش بود، چنانکه بر فراز سرو به نشانه خورشید یا مهر تابان ستارهای زرین یا سرخ برمیافراشتند و شاخههای درخت سرو را با دو رشته زرین و سیمین به نشانه خورشید و ماه میآراستند. همچنین جوانان آرزومند به امید برآوردهشدن آرزویشان، به گونهای نمادین پارچهای ابریشمی یا سیمین بر شاخههای سرو میآویختند و در پای
تصویر۳. فرش خشتی شلمزار، تصویر ۴. فرش خشتی شلمزار،
مأخذ: www.oriental- مأخذ: صوراسرافیل، ۹۸۳۱: ۸۷۱
carpets.com
سرو نیز هدایایی میگذاشتند« (بهمنی، ۹۸۳۱: ۵۶).
این نگاره از نقوش رایج در فرشهای مناطق چهارمحال و بختیاری است که در ایران باستان بهعنوان درختی مقدس شناخته میشده است.
سرآغاز این نگاره را در تمدن عیلام، آشور و سپس در هنر هخامنشی دانستهاند، بدان گونه که بر سنگهای تخت جمشید به کرات برای تزیین حواشی پلکانها و حجاری صفوف سربازان نقش بسته است. درخت سرو سمبل
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
جدول ۴. بررسی نقش شاخه گلدار در فرشهای مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
تصویر
شاخ و برگ ها به گل و برگهای گل و برگ و شاخه خطوط کاملاً طراحی ساده با خطوط کاملاً شکسته، گل و برگ کمتر،
توضیحات طبیعت نزدیکتر، بیشتر، نسبتﴽ طبیعی، با خطوط شکسته، شکسته، استفاده خطوط شکسته انتزاعی، استفاده بیشتر از انتزاعی و طراحی
استفاده از چندین رنگ استفاده از یک تا از دو رنگ قرمز رنگ آبی ساده
دو رنگ و آبی
جدول۵. بررسی نقش بته در فرش های مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
تصویر
توضیحات بته قهر و آشتی بته قهر و آشتی با بته قهروآشتی و بته بادامی یا بته کاج بته سر کج بته سرکج با
نزدیک به طبیعت خطوط شکسته و بته سیری یا بته بته کشیده کنگرهای با طراحی ساده
هندسی کوچک طراحی ساده
۹۳
شماره۶۲ تابستان۲۹
بررسی تطبیقی نقش قابهای خشتی فرشهای مناطق استان چهارمحال و بختیاری
جدول .6 بررسی نقش گل سرخ در فرش های مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
تصویر
____ ____
نزدیک به طبیعت، تقریبﴽ طبیعی و طبیعی و اکثرﴽ به انتزاعی با خطوط ____ طراحی ساده، ____
به صورت دسته ساده همراه یک پرنده شکسته استفاده از یک
توضیحات گل، بر روی رنگ
صخره یا سنگی
در گوشه خشت
جدول .7 بررسی نقش کاج در فرش های مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
تصویر
کاج های دو تا یک کاج بین کاج های سه تا هندسی و با چند شبیه به کاج طراحی پنجطبقهای
سه طبقه دو سرو و چهارطبقهای، رنگ شهرکرد ساده، دو تا بین دو
توضیحات پرداختن وجود طاووس سهطبقهای، سرو با
بیشتر به در پای کاج همراه با سرو طراحی
جزئیات کاج، و پرنده ساده
هندسی
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
جدول .8 بررسی نقش گلدان در فرش های مناطق چهارمحال و بختیاری
شهرکرد شلمزار چالشتر سفید دشت قهفرخ سامان اردل
تصویر
فرم وجود بیشتر خطوط اکثر گلدان ها شبیه به بشقاب، با فرم سماور، تزیین گلدان با پایهای بلند و
تخممرغی، گلدانها درون شکسته، پرشده طراحی ساده و هندسی نزدیک به با گلهای طراحی ساده
توضیحات اکثرﴽ دستهدار، یک محراب، با گلهای طبیعت آویزان،
خطوط خطوط تقریبﴽ ریز و درشت، طراحی یک
منحنی، دارای شکسته، طراحی روی گل بر روی
پایهای کوتاه، پرشده با بدنه گلدان بدنه گلدان
تزیینشده با گلهای ریز،
گلهای ریز و طراحی روی
درشت بدنه گلدان
تصویر۵. فرش خشتی شلمزار، مأخذ: www.jozan.net تصویر۶. فرش خشتی چالشتر، ماخذ: willborg,1972:167
شادابی، جوانی، زندگی، ایستادگی و آزادگی است. این یکسروی:
درخت به مفهوم نماد زندگی پس از مرگ نیزآمده است. الف. ساق کوتاه و قد کشیده (تصویر١)
علاوه بر سر سبزی وجوانی، این درخت در نظر بومیان ب. ساق بلند و قد کوتاه
سمبل وحدانیت خداست. نقش سرو به چند شکل و با ج. ساق کوتاه با برگهای پر
رنگهای مختلف در طرحها وجود دارد: (جدول ١) دوسروی:
۱۴
شماره۶۲ تابستان۲۹
بررسی تطبیقی نقش قابهای خشتی فرشهای مناطق استان چهارمحال و بختیاری
