بخشی از مقاله
مقدمه:
نوپا بودن رشته حقوق بین الملل و اهمیت و فراگیر بودن آثار این رشته علمی در عرصـه جهـانی و تـأثیرات متعددی که بر روابط جهان گذاشته و در حال گسترش نیز می باشـد بـا اقتضـای توجـه جـدی اندیشـمندان و حقوقدانان، به ویژه با رویکردی دینی به این حوزه را می طلبد از جمله مباحث مهم و قابل طـرح در ایـن زمینـه مسئولیت بین المللی دولت می باشد. گسترده بودن و حسـاس بـودن موضـوع مسـئولیت، ذهـن اندیشـمندان و مجامع بین المللی را در طول 50 سال گذشته به خود جلب کرده است. پس بدون شک در هر نظام حقـوقی ملی یا بین المللی، نقش یک تعهد الزام آور و موجب مسئولیت حقوقی است در حقوق بین الملل، نهاد مسئولیت بین المللی دولت از اهمیت و نقش ویژه ای برخوردار است، چه این که مسئولیت بین المللـی، مکانیسـم تنظـیم کننده حقوق بین الملل به شمار رفته و ناشی از این عقیده عمومی اسـت کـه »قـدرت بـدون مسـئولیت وجـود ندارد« یعنی مسئولیت در قبال صلاحیت و اختیاری است که دولت ها به موجب حقوق بین الملـل دارنـد و هـر دولتی به صرف ارتکاب عمل خلاف حقوق بین الملل دارای مسئوولیت بین المللی می گردد. ریه بین المللـی بـه وضوح بر این امر تأکید دارد: »این یک اصل حقوق بین الملل است که نقض یک تعهد بین المللی متضمن تعهـد به پرداخت خسارت است.« و جبران مکمل لازم برای اجرای یک موافقت است بـدون ایـن کـه قیـدی در خـود موافقت نامه ضرورت داشته باشد.
مسئولیت بین المللی، اصلی است که ارکان نظام بین الملل را تشکیل می دهد به گونه ای که بی اعتنایی به آن موجب تضعیف حقوق بین الملل و ایجاد تزلزل و بی ثباتی در روابط بین الملل می گردد از لحاظ زمانی در نظام بین الملل، اصل مسئولیت به اندازه اصل برابری کشوها قدمت دارد. پس بنابراین این مقاله به دو فصل تقسیم شده است فصل اول تعریف و مبنای و چگونگی شکل گیری مسئولیت بین المللی است و فصل دوم انواع مراجع بین المللی و نتایج همکاری با مراجع بین المللی است.
کلیات و مفاهیم
مفهوم مسئولیت بین المللی دولت:
از آنجا که دولتها دارای حاکمیت و صلاحیت می باشند لذا می توانند آزادانه امـور خـود را اداره نماینـد و از آنجا که آنها در جامعه بین المللی زندگی می کنند باید رعایت حقوق یکدیگر را بنمایند و اگر دولتی در اثر رفتار خود سبب ورود خسارت به دیگر تابعان حقوق بین الملل گردد،این تابعان با مطرح نمودن آن رفتـار مـی تواننـد مسله مسئولیت دولت وارد کننده، خسارت را پیش بکشـند.1 پـس مسـئولیت بـین المللـی یکـی از مهمتـرین و اساسی ترین نهادهای حقوقی بین المللی است و زمانی رخ می دهد که یک تعهد بـین المللـی از سـوی یکـی از تابعان فعال حقوق بین الملل نادیده انگاشته و تقض یک تعهد شود یعنی هر فعل متخلفانـه بـین المللـی دولـت موجب مسولیت بین المللی آن دولت می شود2 ،که در آن صورت موضوع مسئولیت بین المللی آنهـا یعنـی وارد کننده خسارت پیش می آید در چنین حالتی اگر مسئولیت آن کشور ثابـت گـردد بایـد رفتـار خسـارت وارده را جبران نماید بنابراین همیشه میان عمل و خسارت و تعهد به جبران آن رابطه وجود دارد.
پس اهمیت و جایگاه مسئولیت در جامعه بین المللی به مراتب بیش از جامعه داخلی است چرا که جامعه بین المللی محیطی است که کشورها بر اساس حاکمشان آزادانه تصمیم می گیرند و این امر به طریق اولی به
-1 بیگ زاده، ابراهیم، جزوه درسی حقوق بین الملل عمومی، دانشگاه شهید بهشتی، سالتحصیلی 84-85، ص 264 -2 علیر ضا ابراهیم گل..1389ص25
همایش ملی حقوق نیب الملل رد آهنیی علوم روز
آزادی برابر با سایر کشورها برخورد پیدا می کند. مسئولیت بین المللی به عنوان سازوکار قانون مند، اساسی و ضروری روابط متقابل کشورها است.
چنانکه پروفسور شارل دو یشر((ch.devisher درباره مسئولیت بین المللی دولت ها میگوید که مسئولیت نتیجه ضروری و مسلم و مساوات دولتها یا کشورهاست3 باید متذکر گردید که به غیر از دولتها، سازمانهای بین المللی نیز به استناج شخصیت حقوقی خود از نظر قواعد حاکم بر مسئولیت بین المللی برخوردار می باشند. در این صورت دیوان بین المللی دادگستری((International Court of Justice در نظر مشورتی خود در 11 آوریل 1949 در قضیه خسارات وارده به سازمان ملل متحد اعلام نمود که به نظر دیوان سازمان ملل متحد حق دارد علیه یک دولت اعم از عضو یا غیر عضو که با نقض تعهدات بین المللی خود خساراتی را بر سازمان یا مأمورین آن وارد کرده باشد. در زمینه بین المللی مبادرت به اقامه دعوای حقوقی نماید باید گفت که اگر سازمان های بین المللی بتوانند اقامه، دعوی کنند بطریق اولی بعنوان مدعی علیه هم می توانند تحت پیگرد قرار گیرند. این مسئله در مورد سازمان های منطقه ای نیز صدق می کند. بنابراین مسئولین بین المللی نهادی نیست که فقط ناظر بر روابط بین دول باشد، بلکه دیگر تابعان حقوق بین المللی که دارای شخصیت حقوقی بین المللی هستند را در بر می گیرد و آنها هم می توانند در روابط بین المللی خود موضوع و مسئولیت حقوقی بین المللی قرار گیرند. پس بنابراین امروزه هرقدر به نهاد مسئولیت بین المللی ارج نهاده و قواعد و فنون آن بهتر شناسانده شود و در راه توسعه و تحول نظام حقوق مسئولیت بین المللی گام برداشته شود زمینه اجرای بهتر و موثرتر مقررات حقوق بین الملل فراهم می گردد.
بند اول- تعریف مسئولیت بین المللی از نظر دکترین
در دکترین تعاریف گوناگونی شده است. به نظر پروفسور بدوان( (Basdevant مسئولیت بـین المللـی یـک عمل حقوقی است که براساس آن دولتی که عمل خلاف حقوق بین الملل به او منتسب است بایـد طبـق قواعـد این حقوق خسارات وارده به دولت مقصر را جبران نماید.
پروفسور شارل رسو (Charles roussear) معتقد است که حقـوق بـین الملـل تقریبـاً در مقابـل اعمـال حقوقی ضمانت اجرایی نمی شناسد و فقط تا حدودی در مقابل تابعان خود قائل به شناخت ضمانت اجرا است. از
این رو دعاوی بین المللی معمولاً جنبه ترمیمی دارد و نه ابطالی.
پروفسور روبرت آگو (Roberto Ago) گزارشگر مخصوص کمیسیون حقوق بین الملل پیشنهاد می کند که هر عملی که از لحاظ بین المللی غیر مشروع باشد سبب مسئولیت بین المللی دولت می گردد و سپس عمل غیر مشروع را چنین تعریف می نماید زمانی عمل دولت از لحاظ بین المللی غیر مشروع است که:
-1 رفتاری مبنی بر فعل یا ترک فعلی باشد که طبق حقوق بین الملل قابل انتساب به دولت باشد. -2 این رفتار ناقص یک تعهد بین المللی باشد.4
بند دوم- تعریف مسئولیت بین المللی در رویه قضایی
دیـــوان دائمـــی دادگســـتری بـــین المللـــی در رأی صـــادره در 26 ژوئیـــه، 1928 در قضـــیه، کارخانـــه کزروف((Chorzow میان ژرمن و لهستان اعلام می دارد که این یکی از اصول حقوقی بـین الملـل اسـت کـه
-3 ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین الملل عمومی، گنج دانش، تهران، چاپ 31، سال 1387، ص 465
-4 دکتر بیگ زاده، ابراهیمف جزوه درسی حقوق بین الملل عمومی، دانشگاه شهید بهشتی، سال تحصیلی 84-85، ص 265
همایش ملی حقوق نیب الملل رد آهنیی علوم روز
نقض یک تعهد الزام به جبران خسارت را موجب می شود بنابراین جبران خسارت مکمل ضـروری یـک قـرارداد است، بی آنکه لازم باشد این موضوع در خود قرارداد قید گردد.
رویه قضایی در تعیین مسئولیت بین المللی اهمیت زیادی دارد اهمیت بیشتر از آن جهت مطرح است که در سال 1930 چالش بین المللی جامعه، جهانی مواجه یا شکست شد. بطور خلاصه می توان گفـت کـه مسـئولیت بین المللی نهادی حقوقی است که عبارت از الزام به جبران خسارت (مادی یا معنـوی) وارده بـه یکـی از تابعـان حقوق بین الملل (دولتها یا سازمان های بین المللی) می باشد، که این خسارت ناشی از فعل یا تـرک فعـل غیـر مشروع و مخالف حقوق بین الملل یکی از تابعان این حقوق باشد.5
بند سوم-تعریف مسئولیت بین المللی دولت از دیدگاه اسلام
مسئولیت به عنوان یک نهاد عرفی در هر نظام حقوقی از اهمیت ویژه ای برخوردار است بـرای درک صـحیح مسئولیت حقوقی و کیفری دولت و نظام حقوق اسلام باید به احکام مندرج در کتاب و سنت و سایر منابع دینـی مراجعه کرد. از دیدگاه اسلام، نظام حیات اجتماعی بر اساس در مسئولیت پذیری است بلکه فلسفه، پدید آوردن انسان های مسئول و زندگی آفرین می باشد. مسئولیت به معنای عام در برابر مصونیت، متوجه کسی است که در انجام وظایف خود تقصیر کرده است در این معنا، اسلام دین تکلیف و مسئولیت است و هیچ کس به جز خداوند مصون از تکلیف نیست و گستره این نهاد تاآنجاست که همه اشخاص، اعم از حقیقی و حقوقی، را در بر می گیرد. در فقه اسلامی مانند نظام های حقوقی موضوعه، عنوان مسئولیت مطرح نیست اما فقیهان مسلمان غالبـاً بخـش های مربوطه به مسئولیت اعم از مدنی کیفری، را در ابواب گوناگون فقه مانند دیات، ضمان، مسـئولیت ناشـی از
جرم و شبه جرم و سایر موجبات ضمان مانند اتلاف و تسبیب، اجتماع می باشد و سبب را در مباحـث قضـایی و دیات تبیین کرده اند.
اسلام حدود دوازده قرن پیش از تدوین حقوق اروپایی، اصل شخصی بدون مسئولیت را در همـه زمینـه هـا مطرح نمود و آن را ویژه انسان زنده و برخوردار از عقل و اختیار قرار داد. به همین دلیل اطفال، مجانین، اجسـاد مردگان و حیوانات در فقه اسلامی مصون از تعقیب و مجازات اند. اسلام در زمانی ایـن ایـده را مطـرح کـرد کـه جمعی و نوعی بودن مسئولیت و اصل مسئولیت حیوانات و مردگان در جوامع آن روز اجرامی شود.6
گفتار دوم- مبانی مسئولیت بین المللی دولت
علما و دانشمندان حقوق بین الملل، در خصوص مبنا و اساس مسئولیت بین المللی دولت نظریات متفـاوتی ابراز داشته اند، اساس بحث این است که آیا در تحقق مسئولیت، غیر قانونی بودن فعل یا ترک فعل کافی است یا عنصر معنوی تفصیر و سهل انگاری مرتکب نیز نقش دارد؟ حاصل این جدال عقیدتی چیست رویه های قضایی و داوری های بین المللی کدام خط مشی را دنبال می کنند و ثمر عملی آن چـه خواهـد بـود؟ در ایـن زمینـه دو دیدگاه عمده وجود دارد. نظریه خطا یا خطر.
×
-5 دکتر بیگ زاده، ابراهیم، همان منبع 6 -دکتر ولیدی، صالح، حقوق جزای عمومی، جلد 3، تهران، نشر داد، چاپ 1373، ص 84-90
همایش ملی حقوق نیب الملل رد آهنیی علوم روز
الف- نظریه خطا یا مسئولیت شخصی:
طبق این دیدگاه، فعل یا ترک فعل مخالف حقوق بین الملل در صورتی که از روی خطا و سـهل انگـاری یـا تقصیر باشد، موجب مسئولیت بین المللی است. نظریه خطا برای اولین توسط گروسیوس ابراز شد که او نیز ایـن نظریه را از حقوق روم اقتباس کرده بود. افرادی همچون ولف، واتل، وردروس، و پوفندرف از مهم ترین طرفداران این نظریه به شمار می روند رویه قضایی بین المللی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بـه شـدت متـاثر از ایـن نظریه بود و آرای متعددی بر اساس آن صادر گردید از جمله، رای دیوان بین المللی دادگستری در قضـیه تنگـه کورفیود در سال 1949 که آلبانی در دیوان محکوم شد.7
امتیازات نظریه خطا یا تقصیر: این نظریه با منطق و عدالت بیشتر سازگار است علاوه بر آن، نظریه مزبـور در اغلب موارد در رویه قضایی بین المللی مبنای اصلی مسئولیت دولت ها را تشکیل می دهد بـه عبـارت دیگـر، امروزه رویه قضایی بین المللی مسئولیت کشوری را صرفاً بر عمل خلاف حقوق بـین الملـل کـه روی داده اسـت مبتنی نمی کند، بلکه مبنای مسئولیت را بر این اصل مبتنی می کند که چرا دولت به منظور جلوگیری از عمـل خلاف حقوق بین الملل، تلاش لازم را انجام نداده است. به دیگر سخن، مفهوم تقصیر و کوتاهی در سعی و تلاش
ملاک ارزیابی است.
