بخشی از مقاله
مقدمه
نگارگری اسلامی در دوره ایلخانی (مقارن با قرون وسطی در اروپا) تحتتأثیر نقاشی مسیحیت قرار گرفت، بهگونهای که استقبال از نگارههای مذهبی مسیحی همچون بشارت تولد مسیح به مریم نیز که تا قبل از آن در هنر نگارگری اسلامیـایرانی جایگاهی نداشت موضوع تصویرگری نگارگرانِ نسخخطی آن زمان همچون جامعالتواریخ قرار گرفت. این تأثیرپذیری بهگونهای متقابل در غرب نیز هویدا میشود، بهگونهای که برخی عناصر و نقشمایههای شرقی نیز در نمایشهای بصری هنرمندان اروپایی رنسانس آغازین نفوذ مییابد.
اولین و چهارمین نگاره نسخه خطی معراجنامه تیموری نیز بهترتیب با موضوعهای بشارت به حضرت محمد(ص)
ﻭ رویارویی و نماز پیامبران در مسجدالاقصی از لحاظ تجسمی آرایش فیگوراتیو و ترکیب به نظر میرسد که رابطهای با برخی آثار همعصر غربی خود بهویژه برخی آثار فرا آنجلیکو با مضمون بشارت به حضرت مریم(س)
ﻭ گفتوگوی مقدس قدیسین دارد که برخی از آنها گاهی با عنوان »مریم مقدس و فرزندش«، یا »مریم و قدیسین«١ نیز شناخته شدهاند. این دو مضمونِ مذهبی (بشارت و گفتوگوی مقدس) همواره در فرهنگ مسیحی موردتوجه بوده و نقاشان بسیاری را به خلق آثار با این مضامین ترغیب
کرده است (نک. Safra,2006: 59; DeGreve,2010:12-
.(19
این جستار بهویژه به مطالعه تجسمی و شمایلنگاری٢ نگاره چهارم نسخه خطی معراجنامه تیموری با عنوان »رویارویی و نماز پیامبران در مسجدالاقصی«٣ با برخی از آثار فرا آنجلیکو با مضمونِ مشابهِ گفتوگوی مقدس قدیسین میپردازد تا روابط تصویری بین این آثار را بررسی کند. درواقع پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفیـتحلیلی و با مطالعات کتابخانهای به بررسی ساختارگرایانه مشترکات بین این متنهای تصویری درونمضمونی در اسلام (دوره تیموری) و مسیحیت (رنسانس آغازین) پرداخته است. تأکید بیشتر این مقاله بر مطالعه نگاره رویارویی پیامبران در مسجدالاقصی در معراجنامه تیموری و آثار با موضوع گفتوگوی مقدس فرا آنجلیکو است و اگر از رابطه ساختاری بین نگاره بشارت این معراجنامه و آثار بشارت آنجلیکو صحبت به میان میآورد تنها به این دلیل است که به نمونههای دیگر از اشتراکات این متنهای برونـبینامذهبی و برونفرهنگی نیز اشاره کند.
وحدت کنش و کنشگران
در تابلوها و دیوارنگارههای بشارت مسیحی کنشِ واحدی شکل میگیرد و آن نزول نیرویی آسمانی از طرف خداوند بر شخصیتی الهی و پیامبری است که در آثار با عنوان بشارت در هنر اسلامی نیز همین امر اتفاق میافتد. دو
تصویر۱. بشارت تولد حضرت مسیح(ع)، جامعالتواریخ، دانشگاه ادینبرو. مأخذ: شایستهفر،۰۹۳۱: ۰۶-۱۴
تصویر۲ . مریم عذرا و کودک بر تخت سلطنت در میان سنت تئودور و قدیس جورج. حدود سده ششم میلادی. دیر سنت کاترین. مأخذ: هارت،۲۸۳۱: ۱۳۳
کنشگرِ اصلی در آثار بشارت، شخصیت انسانی ـ پیامبری (حضرت محمد(ص) یا حضرت مریم(س) و مسیح(ع))، و شخصیت فرشتهگونه و فراانسانی (فرشته جبرئیل) هستند. در هر دوی آثار بشارت مسیحی و اسلامی کنشگری که کنش را آغاز میکند فرشته مقرب درگاه حق جبرئیل است.
در دیوارنگارههای با عنوان رویارویی و گفتوگوی مقدسِ مسیحی و در نگاره رویارویی و نماز پیامبران در مسجدالاقصی معراجنامه اسلامی نیز کنش واحدی صورت میگیرد. در هر دوی آنها عدهای از مقربین در اطراف رهبر و والاترین فرد در میانشان گردآمده و همگی بر حقانیت او اعتقاد دارند. در هر دوی آثار هنر اسلامی و مسیحی با این مضمون، تصویر مرکزی، حضرت محمد(ص) و یا حضرت مریم(س) (عموماً همراه با مسیح(ع) در دامانش) کنشگر اصلی است. در اینگونه آثارِ گفتوگوی قدیسین مسیحی، »انتخاب مقدسین به مکان اجرای نقاشی و درخواست حامیانِ آن بستگی دارد.(Bartz, 1998: 14)«
همنشینی پیکرهها در نگاره رویارویی و نمازِ پیامبران در مسجدالاقصی معراجنامه نیز بهگونهای است که بیانگرِ مقام معنوی آنهاست. اولین پیامبرِ سمتِ راستِ ترکیب، دقیقاً در پشت سرِ محمد(ص) قرار گرفته است. هویت او را، با توجه به مشخصاتِ ظاهر او(ریش سفید و لباس سبز پررنگ) و مطابقت آن با نگارهای در این نسخه که ابراهیم(ع)
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر۳. مریم و فرزندش، سنت فرانسیس، سنت دومینیک و دو فرشته، نیمه دوم قرن سیزدهم میلادی، چیمابوئه(.(Cimabue مأخذ:
www.quizlet.com
تصویر۶ . بشارت، فرا آنجلیکو، فرسک، ۰۴۴۱ یا ۹۴۴۱، سنت مارکو، فلورانس. مأخذ:
Morachiello,1996:271
تصویر۹. تختهنگاره بوسکو فراتی، حدود ۰۵۴۱م. موزه سنت مارکو. مأخذ:همان: ۴۴
تصویر۴. بشارت، ۴۳-۲۳۴۱، فرا آنجلیکو، کورتونا. مأخذ: www.casasantapia.com/
art/fraangelico.htm
تصویر۷. چهارمین نگاره معراجنامه تیموری. رویارویی و نماز پیامبران در مسجدالاقصی. ۷۳-۶۳۴۱م. مأخذ: سگای، ۵۸۳۱
تصویر۰۱. تختهنگاره آنالنا. ۰۴۴۱-۷۳۴۱م. مأخذ: همان:۸۳
تصویر۵. اولین نگاره معراجنامه تیموری، بشارت به معراج، ۷۳-۶۳۴۱م. مأخذ: سگای، ۵۸۳۱
تصویر۸. تختهنگاره »سهَلته سنت پیترو مارتیر.« موزه سنت مارکو، فلورانس. مأخذ:
Bartz, 1998: 15
تصویر۱۱. تختهنگاره سنت مارکو. (مریم و مقدسین. حدود ۲۴۴۱-۹۳۴۱م. موزه سنت مارکو. مأخذ: همان: ۱۴
را در آسمان هفتم نشان داده است میتوان بهعنوان حضرت ابراهیم(ع) تشخیص داد. جایگاه رفیع ابراهیم(ع) در این معراجنامه بهخوبی بازنمایی شده و در این نگاره نیز از طریق ترسیم تصویر حضرت ابراهیم(ع) دقیقاً در پشتِ سرِ حضرت محمد(ص) و همراستایی و همجهتی این دو پیامبر بر مقام والای ایشان نسبت به دیگر پیامبران اشاره شده است. حضرت موسی(ع) نیز بایستی یکی از سه شخصیتی باشد که در سمتِ چپ ترکیب قرار گرفته و ردای قهوهای رنگ بر تن دارد (با توجه به نگارههای مربوط به ملاقات با حضرت موسی(ع) در آسمان ششم و استفاده از همین نوع پوشش برای ایشان در این نسخه خطی)، اما همچنان حضرت رسول(ص) مقام والاتری دارد، چراکه تنها
شخصیت در این نگاره است که دارای هاله فروزانِ آتشین و در رأسِ مثلثِ ترکیب است. در واقع در هردوی این آثار مذهبی مسیحی و اسلامی هاله نور دورِ سر اولیا و قدیسین منشأ الهی دارد.
وحدت زمان
میتوان گفت نقاشیهای فرا آنجلیکو (١٤٠٠ـ١٤٥٥م) در مضامین بشارت و گفتوگوی مقدس و نسخه معراجنامه تیموری (با رقم تقریبی ٣٧ـ١٤٣٦ م) در یک بازه زمانی مشترک تصویر شدهاند. البته نمونههای مذکور با موضوع گفتوگوی مقدس فرا آنجلیکو با ترکیب مثلثی (تصاویر٩،
١٠ و ١١) تاریخ تقریبی متأخرتری نسبت به نگاره رویارویی
۱۶
شماره۸۲زمستان۲۹
بررسی مضامین »رویارویی مقدسین« و »بشارت« در معراجنامه تیموری و آثار فراآنجلیکو
تصویر۲۱. مریم و فرشتگان و سنت دومینیک و سنت کاترین. فرا آنجلیکو، ۵۳۴۱م. مأخذ: Spike,1997:251
تصویر۴۱. ترکیب تقریبی تابلوی بشارت(تصویر۶ ) و مکانهای مختلف ترسیمشده؛ زرد: فضای بیرونی، قرمز: آستانه ورود فرشته، آبی: فضای اندرونی، (خطوط نقطهچین: جایگاه تقریبی پیکرهها در ترکیب). مأخذ:همان
پیامبران در مسجدالاقصی در معراجنامه دارند، لذا احتمال تأثیرپذیری مستقیم و دقیقِ نگارگر تیموری این نسخه از آنها بعید است.
وحدت مکان و عناصر معماری مشترک
اگرچه تابلوهای عید بشارت در هنر مسیحی بهوفور بازنمایی شدهاند، در فرهنگ و هنر اسلامی کمتر نمونهای را میتوان یافت که همچون اولین نگاره نسخه معراجنامه تیموری نزول فرشته وحی بر حضرت محمد(ص) را در فضایی معماریگونه و زمینی به نمایش درآورده و تا این حد شبیه نقاشیهای هنرمندان معاصر اروپاییاش باشد. در هر دوی این آثار بشارت اسلامی و مسیحی، کنشگر اصلی یعنی حضرت محمد(ص) و حضرت مریم(س) در فضای اندرونی بنایی معماری جای گرفته و نقش جبرئیل بهگونهای در ترکیب قرار دارد که بالهایش به آستانه درگاه ورودی رسیده است. در واقع دو مکان اصلی در هردوی آثار فضای بیرون و فضای اندرون است. همچنین درگاه ورودی در نگاره معراجنامه با زاویه دیدِ بیرونی بازنمایی شده است.
