بخشی از مقاله
چکیده
دیباچه، خطبه سرآغاز و عنوان کتاب است که در نظر نویسندگان و ادیبان و سخنپردازان دورههاي مختلف ادبی و علمی، امري مهم و قابل توجه بوده است و به همین دلیل سخنپردازان همه هنر و مهارت نویسندگی خود را در دیباچهنگاري اثر به کار میگرفتند.کسانی هم بودند که به ّعلت مهارت و استادي در نگارش دیباچهها به دیباچهنگار یا بدایعنگار معروف بودهاند، مانند میرزا طاهر شعري دیباچهنگار، از منشیان میرزا آقاخان صدر اعظم که کتاب گنج شایگان او در سال 1272 ه. ق. به چاپ رسیده است. برخی از اینان دیباچهنگاري بر کتب و آثار دیگران را بر عهده گرفته و در نگارش آن نهایت استادي را به کار میبردهاند؛ به عنوان نمونه، در کتاب منشاءالانشاء که تألیف و تدوین شهابالدین احمد خوافی و به قلم عبدالواسع نظامی - از منشیان و مترسلان معروف عهد تیموري- است، هفده دیباچه و مقدمه از عبدالواسع نظامی آمده است.
در بررسی سبک نگارش دیباچههاي عهد تیموري و چگونگی انتقال سنّت ادبی نگارش دیباچه، از دورههاي قبل به دورة تیموري و نیز از دورة تیموري به دورة صفوي، به این نتیجه رسیدهایم که دیباچهنگاران این دوره، وارثان مقلّد نبوده و نوآوريهاي خاص داشتهاند. نکته بدیع و جالب توجه در دیباچههاي تعدادي از آثار این دوره،حضور پر رنگ امیر علیشیر نوایی است و دیباچهنگاران یا او را مدح گفته و یا اثر خود را به نام او مزین و موشّح کرده و یا از تشویقهاي وي یاد کردهاند. از جمله در دیباچه دیوان عبدالرّحمن جامی و دیباچه/ مقدمه دیوان ضیایی که هردو به قلم عبدالواسع نظامی نگاشته شده است - رك: منشأالإنشاء، به کوشش رکنالدین همایونفرّخ: ص 39، 40، - 51 و نیز در دیگر آثار جامی مانند نفحاتالانس، خردنامه اسکندري و یوسف و زلیخا و همچنین روضهالصفا، حبیبالسیر، تذکرةالشّعراي دولتشاه سمرقندي، تحفه سامی و... .
کلیدواژهها: دیباچه، دیباچهنویسی، سبک، دورة تیموري، امیر علیشیر نوایی
مقدمه
سرزمین ایران و ایرانشهر در مقطع و مقاطعی از تاریخ گذشته خود دچار تغییر و تحولات و نشیب و فرازهاي سیاسی - اجتماعی بوده است و باور این نکته که بعد از سامانیان تا قرنها بعد تقریباً، در این گسترة جغرافیایی و تاریخی، رداي حکومت بر قامت هیچ نژاد ایرانی خودنمایی نکرد و تمدن این سرزمین کهن در لابلاي نگرشهاي قومی و قبیلهاي کسانی دچار پیچ و تابهاي نابسامانی شد که با فرهنگ و تمدن ایرانی، هیچ آشنایی و سنخیتی نداشتند.ترکان غز و ایلات سلجوقی و خانات خوارزم، هرکدام به گونهاي بر این سرزمین حکومت راندند و در نهایت زمینه را براي هجوم ویرانگر تاتار فراهم ساختند و گوشه گوشه این گسترة پهناور را در مسیر خرابی و ویرانی و قتل و غارتهاي بیسابقه قرار دادند؛اما آنچه که در میانه این تاریکیها روزنه روشنی را بشارت میداد، وجود شخصیتهاي خوشاندیشهاي بود که در هر زمانی خودنمایی میکردند و خوي و خصلتهاي قومی و قبیلهاي این حاکمان را متعادل نموده و بعضاً تا آنجا پیش میرفتند که از این نژادهاي غیر ایرانی، عنصري ایرانی میساختند و آنها را تا آنجا پیش میبردند که خود از حامیان فرهنگ و تمدن ایرانی میشدند.
پیشینه تاریخی، سیاسی و اجتماعی این سرزمین، وجود شخصیتهایی چون احمد حسن میمندي، بونصر مشکان، خواجه نظامالملک، خواجه نصیر طوسی، عطا ملک جوینی و ... را به خوبی نمایان میکند و نقش تعیینکننده و مؤثّر آنها را در پیشبرد تمدن و فرهنگ ایرانی به خوبی یادآور میشود. در گذر این سیر تاریخی و اجتماعی، یکی دیگر از شخصیتهاي برجستهاي که نقش بیمانند او در حمایت از صاحبان فضل و دانش و هنر زبانزد است، امیر علیشیر نوایی است که سدة نهم به وجود او آراسته است.امیرعلیشیر نوایی یکی از نخبههاي تأثیرگذار در ابعاد سیاسی و فرهنگی حکومت سلطان حسین بایقرا است. مطالعات تاریخی و پژوهشگران عرصه تاریخ سیاسی، دربارة آثار فرهنگی نوایی و نقشی که این شخصیت در اعتلاي ادب و فرهنگ عصر تیموري داشته، سخن گفتهاند.
بسیار جالب توجه است که، به هر عرصهاي از عرصههاي فرهنگی، اجتماعی، هنري و ادبی این عهد که سر میزنیم، رد پاي بسیار روشنی از حضور این امیر کبیر و حمایتهاي بیدریغ او از ادیبان، شاعران، هنرمندان، خوشنویسان، نقّاشان و ... را مشاهده میکنیم:دربار تیموریان، مرکز شکوفایی هنرهایی نظیر نقّاشی، معماري، تذهیب، کتابآرایی و موسیقی بوده و خطّاطی و خوشنویسی در بین هنرهاي این دوره اهمیت ویژهاي داشته است.امیر علیشیر نوایی، وزیر هنر دوست دورة سلطان حسین بایقرا، یکی از حامیان هنرمندان بهویژه خطّاطان و کاتبان بود و در دورة وي، علاوه بر نگارش و تذهیب کتب مختلف، کتیبههاي زیادي زینتبخش بناها شده است.جایگاه امیر علیشیر نوایی در حمایت از شاعران و مورخان و زبانآوران بر هیچکس پوشیده نیست و همدمی او با عبدالرّحمن جامی، شاعر و نویسندة برجسته قرن نهم خود
