بخشی از مقاله
بررسی موانع و مشکلات بکارگیری زبان قابل گسترش گزارشگری مالی در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
چکیده
بسیاری از شرکت ها در تلاش هستند که توان نفوذ اطلاعات مالی خود را از طریق ایجاد وب سایت شرکت و ارائه چنین اطلاعاتی به کارکنان، سرمایه گذاران و تحلیل گران مالی افزایش دهند.یکی از این ابزارهای نوین زبان قابل گسترش گزارشگری مالی (XBRL) می باشد.ولی وجود بعضی
مشکلات مانع از بکـارگیری این زبـان جهت گـزارشگـری مـالی شـده است.به نظر می رسد بررسی این موانع و مشکلات و ارائه راه کارهـایی در راستای بکـارگیری این زبـان گـزارشگری ضروری بـاشد.لذا این تحقیق، موانع و مشکلات موجود را تحت سه شاخص محیطی، انسانی و ساختاری طبقه بندی کرده است.شاخص های محیطی به عوامل نـاشی از محیط خارج از شرکتها، شاخص
هـای انسانی به عوامل نـاشی از نیروی انسـانی شـاغل در شرکتها و شاخص های ساختاری به عوامل ناشی از ساختار زبان قابل گسترش گزارشگری مالی پرداخته اند.
جامعه آماری این تحقیق شامل شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد.برای تجزیه و تحلیل داده های آماری و فرضیه های تحقیق از نرم افزار SPSS16 استفاده شده است.
نتایج نشان می دهد که با اطمینان 95% نبود شاخص های محیطی، انسانی و ساختاری در عدم بکارگیری زبان قابل گسترش گزارشگری مالی توسط شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تاثیر مثبت دارد.می توان گفت که عدم وجود عوامل شاخص های انسانی، محیطی و ساختاری به ترتیب تاثیر زیادی در عدم بکارگیری زبان قابل گسترش گزارشگری مالی دارند.
واژه های کلیدی
زبان قابل گسترش گزارشگری مالی، اینترنت، زبان قابل گسترش اطمینان بخشی، شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
مقدمه
با ایجاد و گسترش سریع اینترنت، از آمیخته شدن فناوری اطلاعـات و سیستم های اطلاعاتی حسابداری، پدیده ای نو با نام حسابداری در محیط شبکه جهانی وب پا به عرصه وجود گذاشت و به ابزاری برای گردآوری و گزارشگری اطلاعات در حوزه حسابداری بدل شد.استفاده از اینترنت به عنوان یکی از کانال های پخش اطلاعات شرکت ها، پدیده ای است که در سال های اخیر در حال رشد و پیشرفت بوده است.گزارشگری مالی اینترنتی به استفـاده از وب سایت شرکت به منظور
انتشار اطلاعـات مربوط به عملکرد مـالی دلالت دارد.بهره گیری از گزارشگری مالی اینترنتی، هزینه تهیه، پردازش و کاربرد اطلاعات را کاهش داده و به خاطر دسترسی آسان و مطمئن به اطلاعات و برقراری سریع با بازارها، اهمیت و حساسیت دارد.زبـان گزارشگری مـالی اینترنتی به عنوان XBRL یا زبـان قابل گسترش گزارشگری مـالی شناخته می شود.تا قبل از پیدایش XBRL، شرکت ها برای
ارائه اطلاعـات مالی خود از فنـاوری زبـان نشانه گـذاری فرامتن و یا ارائـه اطلاعـات به صورت فـایـل هـای اطلاعـاتی قـابل حمل استفاده می کردند.این امـر اغلب به کپی کردن و چسباندن یا کپی برداری صرف اطلاعات محدود شده و به دلیل فقدان قالب های پذیرفته شده عمومی و مشترک برای اطلاعات مالی، پرهزینه و همراه با خطا می باشد(عرب مازار یزدی و حسنی آذرداریانی، 1385).برای مثال سازمان بورس اوراق بهادار آمریکا اعلام کرده است که نرخ مغایرت بین اطلاعاتی که تحلیل گران مالی در مدل های ارزیابی خود استفاده می کنند و اطلاعاتی که شرکت ها ارائه می کنند، 28% است(Burnett and etal, 2006).
XBRL یک برنامه استاندارد برای حذف ساختار و اصطلاحات ناسازگار، و یک روش جاری در فناوری است که می تواند داده های مالی را بر اساس زبان های مختلف استانداردهای گوناگون حسابداری پردازش کرده و خود را به سادگی با نیازها و کاربردهای گوناگون منطبق نماید.XBRL مفاهیم گزارشگری مالی یا حسابداری مالی را تعریف نمی کند بلکه مفاهیم موجود حسابداری را به طور الکترونیکی دربر دارد(عزیززاده، 1387).
البته در مورد صحت اطلاعات مورد مبادله از طریق زبان قابل گسترش گزارشگری مالی، زبان دیگری به نام زبان قابل گسترش گزارشگری اطمینان بخشی (XARL) ایجاد شده است.به کمک این زبان جدید، تاییدکنندگان اطلاعات مالی می توانند صحت اطلاعات منتشر شده در اینترنت را تایید کنند و به کاربران و شرکت ها اطمینان دهند که می توانند به چنین اطلاعاتی اتکا نمایند(عرب مازار یزدی و آرین پور، 1387).
این دو پدیده یعنی XBRL و XARL در کنار هم می توانند روش استانداردی را برای تهیه، انتشار و تبادل اطلاعات مالی فراهم کنند و همچنین صحت اطلاعات توزیع شده در اینترنت را تضمین کنند.
چارچوب نظری و پیشینه تحقیق
در آوریل سال 1998 چارلز هافمن حسابدار رسمی، استفاده از زبان قابل گسترش نشانه گذاری (XML) را برای گزارشگری الکترونیک اطلاعات مالی مورد بررسی قرار داد.وی شروع به ایجاد مدلهای نمونه از صورتهای مالی و جداول حسابرسی با استفاده از XML نمود.در جولای 1998، هافمن رئیس بخش فناوری برتر انجمن حسابداران رسمی آمریکـا را در جریان قابلیت هـای استفاده از XML در گزارشگری مالی قرار داد.این پروژه در ابتدا زبان نشانه گذاری گزارشگری مالی توسعه پذیر (XFRML) نام گرفت.در آگوست 1999، دوازده شرکت به عنوان اعضای کمیته راهبری این پروژه جهت مشارکت در تلاش برای استفاده از آن آغاز به کار کردند.در آوریل سال 2000، نام پروژه به XBRL تغییر نام یافت.از دسامبر 2001، زبان XBRL به صورت یک راه کار تازه پیشنهادی مطرح شد و در عمل برای گزارشگری مالی شرکت ها مورد استفاده قرار گرفت(فریور لیلان، 1386).
XBRL یک نوع زبـان گزارشگـری تجـاری است که قابلیت گسترش دارد.چارچوب XBRL مبتنی بر XML است کـه در زنجیره عرضه اطلاعـات تجـاری جهـانی جـهت ایجـاد، تبـدیل و تحلیل اطلاعـات تجاری استفاده می شود.XBRL یک نوع فناوری است که می تواند دقت، درستی، کارایی و شفافیت گزارشگری مالی را افزایش دهد.در واقع یک زبان گزارشگری است که ریشه در XML دارد ولی منحصراً برای گزارشگری مالی توسط انجمن حسابداران رسمی آمریکا طراحی شده است(بزرگ اصل و ولی پور رکنی، 1385).
XBRL استـانداردی جهت تبادل الکترونیکی داده ها بین موسسات تجاری در اینترنت می باشد.این زبان برای فراهم نمودن ابـزار کـارا و مـوثر و تهیه و تبـادل اطلاعـات مـالی توسط کـاربـران در اینتـرنت، ایجـاد شـده است(www.xbrl.org).
بـا بهـره گیری از XBRL می تـوان دوره گـزارشـدهی مـالی را نیز کوتـاه تـر نمـود.عـلاوه بـر این، امروزه سرمایه گذاران نیز متقاضی اطلاعات به موقع تر و گزارشدهی های بیشتر و در دوره های کوتاه تری هستند، چیزی مثل قیمت های لحظه ای سهام روی اینترنت.شاید به زبان ساده بتوان گفت در چنین وضعیتی مثلاً می توان انتشار روزانه درآمد یا سایر شاخص های عملکرد شرکت ها را روی وب سایتشان انتظار داشت(عرب مازار یزدی، 1384).
زبان قـابل گسترش گـزارشگـری مـالی را یک زبـان گـزارشگـری استاندارد شده باز می دانند که برای تهیه و مبادله الکترونیک گـزارش های تجـاری طراحی شـده است.در واقع، XBRL تلاش می کند تا برچسب های XML را که در گزارشگری مالی استفاده می شود، استانداردسازی کند تا اطلاعات دارای قابلیت مقایسه بیشتری شوند(Richard and Smith,2004).
XBRL در واقع نسخه مالی شده XML می باشد.در نتیجه هر ویژگی را که برای XML بتوان شمرد، مشمول XBRL نیز می شود.یعنی اگر بخواهیم اطلاعات مالی و حتی غیر مالی شرکت را ارائه کنیم، با برچسب دار کردن الکترونیکی آن اطلاعات با استفاده از علائم <> آن را ارائه می کنیم.مثلاً برای ارائه حساب های دریافتنی به مبلغ 1000 رالا، به صورت زیر عمل می کنیم:
</receivable> 1000 <receivable>
برای تشریح واژه توسعه پذیر می توان گفت هر اطلاعات مالی و غیر مالی که یک شرکت قصد ارائه آن را دارد، را می توان برچسب دار کرد و گزارش داد(عرب مازار یزدی و جابری نسب، 1388).
به طور خلاصه، XBRL یک زبان گزارشگری تحت وب با استفاده از امکانات XML است که درآن صورتهای مالی طبق فرمت های یکسانی تهیه و در صفحات اینترنت در اختیار استفاده کنندگان قرار خواهد گرفت.این زبان، علاوه بر اینکه در تمام دنیا یک زبان مشترک خواهد بود، امکـان تغییر و پردازش در اطلاعـات را با انتقـال اطلاعـات به نرم افزارهای رایج مانند Excel می دهد تا از طریق آن تحلیل داده ها و اطلاعات دریافتی به راحتی امکان پذیر گردد(زارع بهنمیری و نادی، 1387).
با وجود تمایل شرکت ها برای استفاده از امکانات XBRL هنوز هم نگرانی زیادی در مورد امنیت اطلاعات مالی در اینترنت وجود دارد.اینترنت ناامن است و بدون برقراری امنیت مناسب امکان استفاده از حداکثر توان خدمات XBRL و XARL وجود ندارد و اطلاعات مالی مورد انتشار و مبادله در اینترنت، مخصوصاً وب، در معرض محدودیت و دستکاری است.بنابراین موضوع امنیت به منظور فراهم نمودن امکان انتقال الکترونیک و در عین حال قابل اعتماد و قابل اتکا کردن اطلاعات مالی در اینترنت باید مورد توجه قرار گیرد(عرب مازار یزدی و حسنی آذرداریانی، 1385).
البته در مورد صحت اطلاعات مورد مبادله از طریق زبان قابل گسترش گزارشگری مالی، زبان دیگری به نام زبان گزارشگری اطمینان بخشی توسعه پذیر یا XARL ایجاد شد.به کمک این زبان جدید، تاییدکنندگان اطلاعات مالی می توانند صحت اطلاعات منتشر شده در اینترنت را تایید کنند و به کاربران و شرکت ها اطمینان دهند که می توانند به چنین اطلاعاتی اتکا نمایند.این زبان نیز مثل زبان قابل گسترش گزارشگری مالی عناصر تشکیل دهنده اطلاعات مربوط به فرایند اطمینان بخشی و اجزای پشتیبان آن را برای ترکیب با زبان قابل گسترش گزارشگری مالی توصیف می کند تا به کاربران اجازه دهد درباره میزان اعتماد، قضاوت آگاهانه ای داشته باشند.یک سند XARL شامل برچسب هایی است که نوع تضمین، تاریخ اطمینان بخشی، امضای دیجیتالی حسابرس، قابلیت اتکای سیستم و غیره را نشان می دهد(عرب مازار یزدی و آرین پور، 1387).
برخی از تحقیقاتی که در حوزه گزارشگری مالی اینترنتی و XBRL صورت گرفته است به شرح زیر می باشد:
تحقیقی توسط فریور لیلان در سال 1386 تحت عنوان بررسی عوامل کمک کننده به حسابرسی در محیط XBRL در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی صورت گرفت.در این تحقیق ابتدا با استفاده از مطالعات کتابخانه ای اطلاعاتی درباره چارچوب نظری و پیشینه تحقیق گردآوری شده است و سپس در بخش اصلی تحقیق برای تایید یا رد فرضیه ها از روش میدانی (استفاده از پرسشنامه) استفاده شده است.در نهایت با تجزیه و تحلیل اطلاعات به این نتیجه رسیده اند که
فرضیه های تحقیق رد نشده اند و استفاده از XBRL باعث کاهش هزینه ها و زمان حسابرسی شده و از طرف دیگر باعث افزایش دقت در دسترس بودن اطلاعات و کامل بودن اطلاعات می گردد.
تحقیقی دیگر با عنوان مقدمه ای بر XBRL توسط علی سعیدی، جیم ریچاردز و بری اسمیت در تاریخ هفتم دسامبر 2006 صورت گرفت که در این مقاله نویسندگان ابتدا به تعریف XBRL پرداخته و آنرا زیرمجموعه ای از XML می دانند و XBRL را زبانی برای گزارشگری مالی تعریف می کنند.در نهایت عنوان می کنند که XBRL استاندارد جدید برای حسابداری نیست بلکه استانداردی برای تبادل الکترونیکی اطلاعات در اینترنت است.
حسابـداری تحت وب و تـاثیر آن بر گـزارشگری مالی داخلی و تصمیم گیری نام تحقیقی است که توسط حمید میر مجربیان در دانشگاه تربیت مدرس در سال 1383 انجام شد.در این تحقیق، پژوهشگر با بررسی حسابداری تحت وب و آزمون تاثیر حسابداری تحت وب بر تصمیم گیری اقتصادی مدیران بنگاه های اقتصادی می پردازد و در نهایت به این نتیجه می رسد که ارتقای خصوصیات کیفی مربوط بودن و دسترسی آسان به اطلاعات در حسابداری تحت وب بر تصمیم گیری های اقتصادی مدیران داخلی شرکت ها تاثیر مثبت دارد.
گزارشگری مالی در اینترنت و وضعیت آن در ایران عنوان مقاله ای است که توسط دکتر ثقفی، دکتر عرب مازار یزدی و بـاغومیان در سال 1384 تالیف شـد.در این مقـاله ابتدا کوشش شده تا ضمن مروری بر تحقیق های انجام شده درباره گزارشگری مالی در اینترنت، به بیان دیدگاه های نظری موجود در این زمینه پرداخته شود و سپس وضعیت فعلی، تحولات بعدی و چشم اندازهای آتی آن،
مورد بررسی و پیش بینی قرار گیرد.در پایان نیز وضعیت ایران در زمینه گـزارشگـری مـالی در اینترنت مورد ارزیابی قرار گرفته و پیشنهادهایی در زمینه بهبود آن از جمله آشناسازی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار با XBRL و تشویق آنها به ارائه داوطلبانه اطلاعات از طریق اینترنت و به زبان بین المللی XBRL، صورت گیرد.
آقایان بوریتز و نو طی مقالات مختلفی به شرح زیر در رابطه با XBRL و XARL تحقیقاتی را انجام داده اند:
الف) گزارشگری تجاری بوسیله XML : زبان قابل گسترش گزارشگری مالی (XBRL)- 2003
ب) گزارشگری اطمینان بخشی برای XBRL : زبان قابل گسترش گزارشگری اطمینان بخشی (XARL)- 2003
ج) ساختار مورد نیاز جهت گزارشگری اطمینان بخشی بوسیله زبان قابل گسترش گزارشگری اطمینان بخشی (XARL)- 2004
د) امنیت در خدمات گزارشگری مالی مبتنی بر XML در اینترنت- 2005
هـ) اطمینان بخشی برای اسناد مصداق XBRL : مورد مطالعه شرکت United Technologies – 2009 و ...
در این مجموعه مقالات مولفین به طور کامل به معرفی و توصیف زبان نشانه گذاری XML،XBRL و XARL پرداخته اند و نحوه ایجاد اسناد در XBRL و مراحل اجرای حسابرسی و خدمات اطمینان بخشی اسناد XBRL را با کمک XARL توسط یک موسسه حسابرسی و استفاده از روش ها و ایمنی در اینترنت جهت گزارشگری و انتشار گـزارش حسابرسی توضیح داده انـد و در انتها یک شرکت را که از XBRL برای گزارشگری مالی استفاده می کند را مورد حسابرسی قرار داده اند.
بیان مساله
XBRL زبانی برای ارتباط الکترونیکی داده های مالی و تجاری است که گزارشگری تجاری را در سراسر جهان دگرگون ساخته است.XBRL منافع زیادی در تهیه، تجزیه و تحلیل و ارتباط اطلاعات تجاری فراهم می کند که شامل صرفه جویی عمده در بهای تمام شده، کارایی بیشتر، بهبود دقت و صحت و قـابلیت اعتمـاد برای عرضه یا استفاده از همه داده هـای مـالی می شود.با توجه به مزایای فراوان این زبان گزارشگری و اینکه بیش از 500 واحد تجاری بزرگ عضو کنسرسیوم
XBRL.ORG هستند و الزامـات اشخاص قانونی اکثر کشورهای پیشرفته جهت حرکت به سوی ارائه گزارش مالی با فرمت XBRL ، به نظر می رسد در کشور ایران نیز تحقیقاتی جهت ارائه مطالب علمی بیشتر راجع به این موضوع لازم بـاشد، زیرا اگر بنا باشد تا این زبان مشترک بین المللی شود،
در کشور ما نیز باید اقداماتی جهت پیاده سازی و آموزش این زبان گزارشگری صورت گیرد.از سوی دیگر با توجه به مسئله تجارت جهانی و ارتباطات تجاری امروزه دنیا چه بسا در آینده ای نزدیک کشورهای در حال توسعه هم، ملزم به استفاده از این زبان گزارشگری جهت ارائه اطلاعات خود شوند.با توجه به مطالب فوق مولفین لازم دانستند تا تحقیقی را دربـاره موانع و مشکلات بکارگیری XBRL انجام داده تا هم به بررسی فرضیه های خود پرداخته و هم به ارائه اطلاعات راجع به این زبان گزارشگری به جامعه حسابداری، حسابرسی و علمی کشور بپردازند.
فرضیه های تحقیق
با توجه به شناسایی موانع و تنگناهای موجود و تاثیر گذار بر عدم بکارگیری XBRL توسط شرکت های پذیرفته شـده در بورس اوراق بهـادار تهران فرضیه هـای زیر مطرح می گردد تا اطلاعات بر مبنای آنها جمع آوری و نسبت به تائید یا رد فرضیه ها اقدام گردد:
فرضیه اصلی: زبان قابل گسترش گزارشگری مالی (XBRL) به علت عوامل محیطی، انسانی و ساختاری توسط شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران به کار گرفته نمی شود.
فرضیه فرعی 1: زبان قـابل گسترش گزارشگری مالی (XBRL) به علت نبود شاخص های محیطی به کار گرفته نمی شود که به شرح زیر می باشند:
1- عدم آشنایی و دسترسی استفاده کنندگان به شبکه اینترنت،
2- عدم وجود امکانات سخت افزاری و نرم افزاری استفاده از XBRL نزد استفاده کنندگان،
3- عدم اطلاع استفاده کنندگان از وجود چنین زبانی برای گزارشگری مالی،
4- نداشتن دانش کافی و عدم آشنایی استفاده کنندگان با مفاهیم و تکنیک های XBRL و نحوه استفاده از آنها،
5- کاهش قابلیت مقایسه صورتهای مالی اساسی در نتیجه استفاده از XBRL از دیدگاه استفاده کنندگان،
6- کفایت شیوه گزارشگری مالی موجود برای ارائه صورتهای مالی اساسی،
7- کاهش قابلیت اتکاء صورتهای مالی اساسی در نتیجه استفاده از XBRL از دیدگاه استفاده کنندگان.
فرضیه فرعی 2: زبان قـابل گسترش گزارشگری مالی (XBRL) به علت نبود شاخص های انسانی به کار گرفته نمی شود که به شرح زیر می باشند:
1- عدم اطلاع مدیران و کارکنان از وجود چنین زبانی برای گزارشگری مالی،
2- نداشتن دانش کافی و عدم آشنایی مدیران و کارکنان از مفاهیم و تکنیک های XBRL و نحوه استفاده از آنها،
3- عدم آشنایی و دسترسی مدیران و کارکنان شرکت ها به شبکه اینترنت،
4- عدم وجود امکانات سخت افزاری و نرم افزاری استفاده از XBRL نزد مدیران و کارکنان شرکت ها،
5- مقاومت مدیران و کارکنان شرکت ها برای پذیرش و استقرار سیستم XBRL ،
6- عدم وجود روحیه نوآوری و فن آوری نزد مدیران و کارکنان شرکت ها.
فرضیه فرعی 3: زبان قابل گسترش گزارشگری مالی (XBRL) به علت نبود شاخص های ساختاری به کار گرفته نمی شود که به شرح زیر می باشند:
1- عدم توانایی ارائه به موقع صورتهای مالی در نتیجه استفاده از XBRL ،
2- محرمانه نبودن اطلاعات در نتیجه استفاده از XBRL ،
3- بالا بودن هزینه های آموزش نرم افزار XBRL ،
4- بالا بودن هزینه های اجرای نرم افزار XBRL ،
5- کاهش اعتبار اطلاعات خروجی از XBRL .
روش تحقیق
به منظور گردآوری اطلاعات، از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است.ابتدا با روش کتابخانه ای مطالب مربوط به بخش نظری و ادبیات موضوعی تحقیق استخراج، و سپس به روش میدانی پرسشنامه ای تدوین گردید.پرسشنامه شامل 40 سوال در سه دسته، مشخصات عمومی شامل مشخصات شخصی افراد پاسخ دهنده، سوالات عمومی شامل سوالات مربوط به محیط کار و میزان آشنایی افراد پاسخ دهنده با اینترنت و XBRL و سوالات تخصصی مربوط به فرضیات تحقیق با توجه به شاخص های ارائه شده می باشد.این تحقیق از نوع تحقیقات مقطعی است و از نظر سطح و قلمرو بررسی در سطح شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است.
جامعه آماری تحقیق
جامعه آماری این تحقیق شامل مدیران مالی، کارشناسان حسابداری، حسابرسان و سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران می باشد.در تحقیق حـاضر برای انتخـاب شرکت هـای مورد نیـاز و تکمیـل حجم نمونه از روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای استفاده شده است.همچنین در مطالعه مقدماتی برای تعیین اندازه نمونه با استفاده از فرمول حجم نمونه، تعداد 94 نفر برای تحقیق تعیین شد.اما برای کاهش خطای تحقیق حجم نمونه به 100 عدد افزایش یافت.
روایی و پایایی پرسشنامه
برای آزمون روایی تحقیق، پرسشنامه ای به شکل مقدماتی تهیه شد و بعد از تکمیل، نظر خبرگان ( از جمله اساتید دانشگاهی و کارشناسان ارشد بورس) در مورد پرسشنامه اخذ و پیشنهادهای آنان در مورد سوالات پرسشنامه اعمال گردید.در نتیجه برخی از سوالات حذف، برخی تعدیل و یا به پرسشنامه اضافه شدند.
در این تحقیق برای تعیین پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است.همچنین در تحقیق انجام شده با توجه به نمونه مقدماتی، میزان آلفای کرونباخ 854/. به دست آمده که پایایی بالای پرسشنامه را در حد مطلوب تایید می کند.
تجزیه و تحلیل اطلاعات
برای آزمون فرضیه ها ابتدا از آزمون کای دو استفاده گردید تا مشخص شود که بین توزیع فراوانی ها در پاسخ های ممکنه تفاوت معناداری وجود دارد یا نه؟ درادامه برای رتبه بندی شاخص ها از نظر میزان تاثیر بر عدم استفاده از XBRL در گزارشگری مالی نیز از آزمون های تحلیل واریانس فریدمن و آزمون رتبه های علامت دار جفت های جور شده ویلکاکسن استفاده شده است.به منظور افزایش دقت محاسبات از نرم افزار SPSS16 استفاده شده است.
بررسی فرضیه های تحقیق
سطح سنجش متغیرهای مورد بررسی عمدتاً رتبه ای است.سوال های پرسشنامه این تحقیق از نوع پنج گزینه ای خیلی کم تا خیلی زیاد (طیف لیکرت) است، که به ترتیب امتیازی از یک تا پنج به گزینه های بسیار کم، کم، متوسط، زیاد، خیلی زیاد داده شده است.
