بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر به بررسی میزان دینداری (در ابعاد عبادی، اعتقادی، اخلاقی، تشرع) و تاثیرات دو متغیر جنسیت و استفاده از ماهواره برآن پرداخته است. در این راستا، با استفاده از روش پیمایش، 376 نفر از دانشجویان دانشگاه تبریز به روش نمونه گیری طبقه ای متناسب بر حسب دانشکده/جنسیت به عنوان نمونه انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که میانگین میزان دینداری در هر چهار بعد آن در بین پاسخگویان در سطح بالا تر از حد متوسط قرار دارد و همچنین میزان دینداری در هر چهار بعد آن در بین زنان و پاسخگویانی که از ماهواره استفاده نمی کنند بالاتر از مردان و مخاطبین ماهواره است . متغیر تعداد سالهای استفاده از ماهواره با بعد عملی و متغیر تعداد ساعتهای استفاده از ماهواره با بعد اخلاقی و متغیر نوع برنامه مورد استفاده در ماهواره نیز با بعد اعتقادی رابطه منفی معنی داری داشته است.
واژگان کلیدی: دینداری، ماهواره، جنسیت
664
بیان مسئله
دین یکی از کهن ترین و اساسی ترین نهادهای است که همواره در جوامع انسانی وجود داشته است و به عقیده دورکیمP1P0F هیچ جامعه شناخته شده ای در طول تاریخ بدون دین نبوده است (دورکیم،( 329 :1383 و با مطالعه جوامع انسانی و تاریخ تمدنها همواره با رگه های از دین و باورهای دینی برخورد می کنیم . ویل دورانتP2P1F می نویسد »9Tحتی مورخ شکاک هم فروتنانه در برابر دین تعظیم می کند، زیرا می بیند که دین در هر سرزمینی و هر عصری، در همهی شئون زندگی بشر تأثیر مستقیم دارد)9T «ویل دورانت، . (427 :1388
در گذشته دین منبع باورها و ارزشها به شمار می رفت و مشروعیت هر پدیده ای در ارتباط آن با دین تعریف می شد اما با ورود جهان به دوران مدرن، آنچه نظر بسیاری از متفکران را به خود جلب کرد، ماهیت رابطه میان صورت بندی جدید با نظام سنتی بود، چرا که به نظر می رسید نظام مدرن، ساختار و نهاد های سنتی را به چالشی جدی کشیده است . دین یکی از مهم ترین نهادهای سنتی بود که از ابتدای ظهور مدرنیته مورد انتقاد شدید قرار گرفت(موحد و حمیدی زاده، .(43 : 1388 در این میان رسانه های جمعی نقش همدست را در ایجاد تغییرات اجتمایی و فرهنگی ایفا کردند و خود به عنوان آغاز کنندگان ارزشها و باورهای جدید محبوبیت و گسترش یافتند (باچرP3P2F ، 2003، دی ویداسP4P3F ، .(44 :2013 با ظهور ماهواره ها جهانی شدن به عنوان یک فرایند که محصول صنعت جهانی ارتباطات است منشا تغییرات جوامع شده و به نوعی روند فراملی کردن فرهنگها (تامیلسونP5P4F، (1999و تغییر در فضای مذهبی را به دنبال داشته است (افهمی،.(64 :1385 حضور و تداوم آنها باعث تغییرات مهمی در ادیان از جمله کاهش قدرت نهادهای مذهبی و سکولار یا عرفی شدن زندگی و فردی تلقی شدن دین بوده است (هاورP6P5F، .(3 :2002
جامعه ما از جمله جوامعی است که علاوه بر تجربه نوسازی و مدرنیته همزمان درمعرض فرایند جهانی شدن قرار گرفته است. جهانی شدن با گسترش نفوذ رسانه های خارجی به ویژه اینترنت و ماهواره زمینه آشنایی افراد با ارزش ها و الگوهای رفتاری جوامع دیگر و برقراری ارتباط با دنیای خارج از طریق فضا های مجازی را فراهم کرده است در حالیکه در طول تاریخ، ایران همیشه جامعه ای دینی بوده و دین در آن همه گیر بوده است، به گونه ای که غالب اوقات دین فرانهادی بوده که سایر اجزاء جامعه را تحت الشعاع خود قرار میداده است (کاظمی و فرجی، 1381، به نقل از میر آخورلی، .(64 :1388 در این میان رسانه بازیگری جدید الورود محسوب می شود که از اولین حضور خود با زیر سوال بردن ارزشهای دینی به مسئله ای اجتماعی تبدیل شده است. از دهه هفتاد در پی اشاعه بی ضابطه و رو به رشد استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره و عدم امکان کنترل امواج ماهواره ای باعث شده حجم وسیعی از برنامه های برون مرزی به فضای فکری جامعه وارد شده و نگرانی های در خصوص هجوم ارزشهای و هنجارهای مغایر با فرهنگ دینی جامعه شدت گیرد.
از طرفی اکثریت جمعیت ایران را جوانان تشکیل می دهند بنابراین جامعه ما جامعه ای است جوان طبعاًو آماده پذیرش الگوهای جدید و رفتاری و از سوی دیگر دین از طریق انتقال ارزش ها به نسل جوان، آینده هر جامعه ای را تحت تأثیر قرار می دهد که جامعه ای مبتنی بر دین، متأثر و دلبسته به آن است و راه های عمل در آن تحت
1 -Émile Durkheim 2 -Will Durant 3 -Butcher 4 - Devadas M. B 5 -Tomlinson 6 -Hoover
666
تأثیر اعتقادات دینی است، می تواند بر بروز بحران های جدی در سطوح مختلف اخلاقی منجر شود. به طور خلاصه تحقیق حاضر در پی پاسخگویی به سوالات زیر است:
میزان دینداری در میان دانشجویان تا چه حد است؟
کم و کیف استفاده دانشجویان از برنامه های ماهواره چگونه است؟
آیا ارتباطی بین میزان و نحوه استفاده از ماهواره و میزان دینداری دانشجویان وجود دارد؟
مبای نظری
نظریه پردازی و مفهوم بندی تأثیرات رسانه ها در خلال دوره پیدایش رسانه ها و وسایل ارتباطی در سه مرحله قابل طبقه بندی است که عبارت اند از: -1 تأثیرات قاطع(حد فاصل دو جنگ جهانی): در این دوره تصور می شد وسا یل ارتباط جمعی دارای اثرات نیرومند و تعیین کننده ای هستند. نظریه سوزن تزریقی (گلوله جادویی)P 1 P6Fدر مطالعات اولیه دراین مقوله قرار می گیرند.2 -تأثیرات محدود (پس از جنگ تا دهه: (1970 در این دوره، پژوهشگران در اثر نبود شواهد کافی نسبت به تأثیرات رسانه دچار تردید شدند.- 3 از دهه 1970 به بعد : در این دوره، رویکرد عمومی پژوهشگران به نوعی به رسانه های نیرومند بازگشته است در این میان برخی از رویکردها بیشتر به اثرات رسانه بر عوامل اجتماعی تأکید داشته اند، مانند نظریه ی کاشت.P2P7F نظریه کاشت به عنوان یکی از پرکاربردترین نظریه های مربوط به اثرات رسانه های ارتباط جمعی، بهتر از هر نظریه ای اثرات تکنولوژی رسانه ای بر جامعه و تحولات آن را نشان می دهد (محمدپور و همکاران،.(138-139 : 1389
4Tچند دهه4T 4Tمطالعات در4T 4Tعواقب ناشی از4T 4Tقرار گرفتن در معرض4T 4Tرسانه های گروهی4T 4T نشان می دهد که4T 4Tاثرات4T 4Tبا توجه به شدت4T 4T و دفعات مصرف4T رسانه 4T متفاوت و4T 4Tمتقابل هستند4T ، 4Tاثرات4T 4Tرسانه های جمعی4T 4Tدر تغییرات4T 4Tاجتماعی، به ویژه4T 4Tدر4T 4Tکشورهای در حال توسعه4T ، 4T برای سلامت عمومی4T 4T به مسئله ای مهم4T 4Tتبدیل شده است.4T 4TفینیگانP34TP8F ، 4TویسواناثP44TP9F، T 4T(1997)4Tسه4T 4Tاثر4T 4Tرا شناسایی کرده اند- 1 :4T شکاف دانشP5P10F (رسانه ها فاصله اطلاعاتی بین طبقات مختلف مردم را روز به روز بیشتر می سازند . چرا که شیوه ارتباطات آنان با رسانه ها متفاوت است و چگونگی برخورداری آنان با میزان دسترسی به رسانه ها و نحوه استفاده از اطلاعات نیز یکی از عوامل وجود این شکاف محسوب می شود) -2 برجسته سازیP6P11F (به عبارتی ، رسانه ها گرچه نمی توانند تعیین کنند که مخاطبان چطور بیندیشند اما می توانند تعیین کنند که درباره چه بیندیشند با برجسته ساختن برخی از موضوعات می توانند بر اطلاعات مردم تاثیر بگذارند ) -3 پرورش برداشتهای عمومی مشترکP7P12F (نظریه کاشت).(T .4T 4T فینیگان4T، 4Tویسواناث4T ، .(1997
نظریه کاشت به توضیح تفاوت در میزان مصرف رسانه بر تغییر نگرش و رفتار می پردازد ومعتقد است که، مصرف زیاد رسانه ها و به طور خاص تلوزیون به تدریج وبه صورت غیر مستقیم به پذیرش و انتخاب باورهای مربوط به
1 - magic bullet or hypodermic needle theory
2- Cultivation Theory
3- Finnegan 4- Viswanath 5 - Knowledge Gap 6 - agenda-setting
7 - CultivationTheory
667
ماهیت و طبیعت جهان اجتماعی می انجامد ( مک کوایل1F13،2000، ب ه نقل از رضوی زاده ،.(73 : 1386 جرج گربنرP2P14Fمعتقد است که افرادی که از تلویزیون استفاده می کنند در نهایت به دلیل استفاده مکرر از برنامه های خاصی ، جهان بینی مشترکی در بین مخاطبان ایجاد می کنند. البته باید اذعان نمود که این جهان بینی در میان اقشار مختلف جامعه برحسب منابع مورد استفاده در دسترس آنها متفاوت می باشد . در این تئوری میزان تماشای تلویزیون متغیر مستقلی است که در میان تماشاگران پر مصرف به ایجاد هماهنگی در نگرشها وگرایشات می انجامد. تلویزیون دیدگاه ها را نسبت به جهان وسبک زندگی شکل می بخشد. تلویزیون انسان را به یک دنیای وسیعتری ارتباط می دهد. مورگان وسینگورلی3F15 معتقدند، کاشت یعنی اینکه مدلهای حاکم و مسلط تولید فرهنگی گرایش دارندکه به تولید پیام ها و بازنمایی ایدلوژی ها وجهان بینی ها و اعمال نهادی و زمینه های فرهنگی بپردازند که ازآنها ناشی شده اند و آنها را پایدار کنند(مورلی،19994F16،به نقل از حاتمی،.(20 : 1392
نظریات جهانی شدن
استفاده از برنامه های ماهواره ای می تواند علاوه بر مزیت های ارتباطی و اطلاعاتی، عاملی برای جهانی شدن جوامع باشد به عبار ت دیگر عده کثیری از مخاطبان را توده وار، در جوامع مختلف، در یک لحظه و به طور همزمان تحت تاثیر قرار می دهد و به این ترتیب با نفوذ و قدرتی که ازاین طریق به دست می آورد، می تواند عاملی برای یک دست شدن فرهنگ جوامع و اتحاد افراد باشد (لاریجانی، .(146- 147 :1386
هابرماس به عنوان یکی از مهم ترین نظریه پردازان انتقادی به ظهور فن آوری های ماهواره ای و اطلاعات دیجیتالی و تاثیر آن در فرآیند جهانی شدن تاکید کرده است . به نظر وی، اگرچه مهم ترین بعد این جهانی شدن، جهانی شدن اقتصاد بوده اما در عرصه های فرهنگی نیز گرایش به تولیدات فرهنگی خاص، نوعی همسانی در فرهنگ ها را به دنبال داشته است .وی معتقد است که فرهنگ کالایی شده آمریکایی نه تنها خود را بر سرزمین های دور تحمیل می کند بلکه حتی در غرب نیز معنادارترین تفاوت ها را کمرنگ و ریشه دارترین سنت های محلی را سست بنیان کرده است (رفعت جاه ،.(4 :1387
از نظر والرشتاین، جهانی شدن فرهنگی به معنای سیطره فرهنگ غرب بر دیگر فرهنگ هاست که به دوگانگی فرهنگی درجنوب منجرخواهد شد. منتقدانی چون او معتقدند غربی کردن نمی تواند آخرین و بهترین پاسخ به جهانی شدن باشد زیرا غرب خود از مشکلات عدیده اجتماعی و فرهنگی رنج می برد و با چالشهای بسیاری دراین زمینه روبه روست. سلطه غرب بر رسانه ها و ابزارهای نوین رسانه ای به ویژه شبکه های ماهواره ای و اینترنت به بی ثباتی فرهنگی، ارزشی و هویتی درکشورهای پیرامونی منجرمی شود.
مانوئل کاستلز معتقد است: »هدف غرب و در رأس آن امریکا از به کارگیری سامانه های ماهواره ای، ایجاد بستر مناسبی برای یکسان سازی فرهنگی و جهانی سازی اقتصاد لیبرالیستی است . در این صورت شاهد نابودی ارزشهای ایدئولوژیک، فرهنگی و هویتی جوامع در حال توسعه ای خواهیم بود که تحت تأثیر فرهنگ لیبرالی غرب قرار خواهند گرفت« (بختیاری،. (56 : 1391 با ظهور ماهواره، جهانی شدن به عنوان یک فرایند که محصول صنعت جهانی ارتباطات است منشا تغییر جامعه و جماعات شده و به نوعی به فرا ملی کردن فرهنگ ها خواهد انجامید (تامیلسون،
1-Macquail 2 - Gerbner 3-Morgan &Signorielli 4-Morley
668
1999، به نقل از افهمی، .(65 :1385 مهم ترین پیامد ایدئوژیک جهانی شدن، تشدید جریان مدرنیته غربی است. مدرنیته غرب یک حوزه معرفتی گسترده دارد که از یک طرف سکولاریسم و ارزشهای نظام لیبرال دموکراسی و از طرف دیگر نوگرایی، پیشرفت، تنوع گرایی و مصرف گرایی در کانون آن قرار دارد و این ایدئولوژی بر جدایی مذهب از نهادهای اجتماعی تاکید دارد (کیوی کوروP1P17F ، 1985 به نقل از افهمی، .(65 : 385 به این ترتیب نهادهای تهی از ارزشهای دینی به عنوان گروه مرجع افراد در جامعه موجبات بروز سکولاریزاسیون در رفتارهای روزمره افراد را فراهم می سازند (گیدنزP2P18F،1999به نقل از افهمی، .(65 :1385
نظریه هجوم فرهنگی
طرفداران این نظریه عمدتا نظریه پردازان کشورهای جهان سوم و در حال توسعه هستند و عموما نوعی دغدغه حرست از مرزهای فرهنگ ملی، ارزشهای فرهنگی سنتی و پیشینه تاریخی جوامع مذکور را دارند. آنها بر این باورند که محتوای برنامه های ماهواره ای که عموما از کشورهای غربی تغذیه می شوند باعث تخریب فرهنگ کشورها و تبدیل شدن افراد جامعه به توده بی شکل، مصرف گرا و قابل کنترل توسط شبکه های ماهوره ای می شود و در نهایت به وابستگی کامل به فرهنگ و اقتصاد غرب می رسند (لاریجانی، .(146- 147 :1386
تهاجم فرهنگی همواره شامل دیدی محدود از واقعیت، درکی ایستا از جهان، و تحمیل یک جهانبینی برجهان بینی دیگر است. تهاجم فرهنگی بطور ضمنی دال بر برتری مهاجم و فروتری کسانی است که به انها هجوم میشود و نیز حاکی از تحمیل ارزشها به وسیله مهاجم است(فریرهP3P19F، (159 : 1972
شبکه های ماهواره ای از طریق محتوی برنامه ها بر رفتارها و باورهای مذهبی افراد تاثیر می گذارند. از سوی دیگر بر اساس نظریه سکولاریزاسیون شبکه های ماهواره ای با رشد روز افزون و نمایش زندگی مدرن رفته رفته از اهمیت مذهب نزد مخاطبان کاسته و ارزشهای زندگی و جامعه بدون قید و بند مذهبی را جانشین آن می کنند (برات نژاد، 1384 به نقل از افهمی، .(66 :1385
پارسونز هم بهترین پایگاه برای ایجاد تغییرات فرهنگی در جوامع از جمله پذیرش فرهنگ مهاجم، جهان ارزشها و باورهای دینی افراد است. بر اساس نظریه پارسونز :
تغییر نظام فرهنگی افزایش تنش درون نظام تغییرباورها و ارزشها تهاجم
فرهنگی
به اعتقادپارسونز تاثیر ماهواره بر نظام فرهنگی جامعه و تغییر فرهنگ اصلی مردم توسط شبکه های مختلف ماهواره ای خود به افزایش تنش در جامعه و تغییر در باورها و رفتار دینی منجر شده و زمینه تهاجم فرهنگی و کم رنگ شدن
فرهنگ داخلی را در بر خواهد داشت(افهمی،.(66 :1385
1 - Kiwikuru 2 - Giddens 3 - Freire
669
پیشینه تجربی
بختیاری و فرخی (1391) به »بررسی رابطه برنامه های شبکه های ماهوارهای تلویزیونی و هویت دینی جوانان« در میان کارشناسان و صاحبنظران استان همدان در حوزه امور رسانه و جوانان پرداختند نتیجه تحقیق نشان داد که رابطه بین دو متغیر معنادار است و شبکه های ماهواره ای برهویت دینی جوانان تأثیر منفی دارند و بیشترین اهداف و تأثیر شبکه های ماهواره ای به ترتیب در حوزه های روی آوردن جوانان به انواع موسیقی غربی، گرایش به مدگرایی افراطی در جوانان، تضعیف باورهای دینی و بسترسازی از خود بیگانگی دینی و فرهنگی در جوانان، الگوپذیری از نظام فرهنگی اجتماعی و سبک زندگی غربی، دین گریزی، ترک نماز و سایر واجبات دینی، دوری از قرآن، دعا و نیایش، گرایش به آرایشهای مبتذل، ترویج سکولاریسم و جدایی دین از سیاست، افزایش ناهنجاریهای رفتاری در خانواده، بی احترامی به والدین و ترویج اندیشه و فرهنگ برهنگی است.
