بخشی از مقاله
رشد پایدار شهری با باز توسعه اراضی قهوه ای پادگان لشگر مشهد با توجه به نظر ساکنان منطقه
چکیده
شرایط کنونی جوامع لزوم توجه به توسعه پایدار در همه عرصه ها به ویژه شهرسازی را اجتناب ناپذیر ساخته است. اراضی قهوه ای به عنوان مکان هایی با کاربری نامتناسب با محیط شهر از جمله فضاهایی هستند که باز توسعه آن ها گامی اساسی به سوی توسعه هوشمند و پایدار شهرها خواهد بود. پادگان ها از جمله اراضی قهوه ای موجود در شهرهای ایران هستند که طبق ماده 177 قانون برنامه سوم توسعه، باید نسبت به تغییر کاربری آنها اقدام گردد. با توجه به توضیحات بیان شده، هدف از انجام این پژوهش معرفی کاربری های مناسب برای جایگزینی در اراضی پادگان لشگر 77 در مشهد بوده که برای تحقق آن با 20 نفر از ساکنان بلوک های اطراف پادگان مصاحبه شده است. نتایج نشان دهنده آنست که از نظر ساکنان محل، مهمترین کاربری ها جهت جایگزینی در اراضی پادگان، فضای بازی کودکان، فضای تفریح برای خانواده ها و کتابخانه می باشد.
واژه های کلیدی: اراضی قهوه ای، توسعه پایدار، توسعه پایدار شهری، پادگان لشگر، مشهد
-1 مقدمه و بیان مساله
در فرایند برنامه ریزی، برای دستیابی به توسعه و قرار گرفتن در مسیرآن، شناخت و درک شرایط و مقتضیات جوامع انسانی و نیازهای آنان درابعاد مختلف از جمله اقدامات ضروری در این زمینه است (رضوانی، .(1383 با توسعه شهرها و مطرح شدن اصل توسعه پایدار، توجه به اصل پایداری هر چه بیشتر مورد توجه قرارمی گیرد. مسایل و مشکلات موجود در شهرها نشانگر عدم تحقق مشخصه های پایداری در آنهاست (سالاری سردری و همکاران، .(1392 در توسعه پایدار شهری ارتقای کیفیت زیست شهری از جمله بخش های اکولوژیک، فرهنگی، سیاسی،تأسیساتی، اجتماعی و اقتصادی بدون اعمال هرگونه فشار بر نسل های آینده یا فشاری که در نتیجه کاهش سرمایه های طبیعی و محلی اعمال می شود، صورت می پذیرد. شهر پایدارشهری است که به چند نیاز اساسی جامعه بشری مانند نیازهای روحی، روانی و عاطفی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و همچنین نیاز به برخورداری ازشبکه های وسیع ارتباطی به منظور کنش های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی یا مورفولوژی و ویژگی های اکولوژیک شهرنشینان پاسخ دهد ( Frazier, .(1997 بنابراین میتوان گفت که توسعه پایدار شهری مهترین راهبرد برای بهبود شرایط موجود شهرهاست ولی با برنامه ریزی و طرحهای کنونی دستیابی به این هدف میسر نخواهد شد و لازم است که طرحها و برنامه ریزی های موجود مورد بازنگری اساسی قرار گیرند.
اراضی قهوه ای از جمله مکان های دارای فرصت های اقتصادی شامل توسعه تکنولوژیهای پایدار، گسترش پایه مالیاتی برای تمامی سطوح دولت ، و خلق فرصت های شغلی است ؟ همچنین از جنبه اجتماعی، توسعه زمینهای قهوهای میتواند به بهبود کیفی زندگی، رفع مشکلات سلامتی و ایجاد زمینهای مجهز برای مسکن سازی کمک کند ؟در نهایت ، از نظر سودمندی های زیست محیطی میتوان به بهبود آب و هوا، و کاهش فشار بر مرکز شهر و محافظت از زمینهای سبز اشاره کرد .(Chen et al, 2007:1)
در شهر مشهد نیز اراضی خالی بزرگ مقیاس زیادی وجود دارد که از آن جمله می توان به پادگان لشگر، کارخانه قند آبکوه، منابع ذخیره نفت، سیلوی گندم، ایستگاه گمرک و کارخانه کوکاکولا اشاره کرد، که این مناطق فرصت مناسبی برای رشد درون زا و توسعه پایدار مشهد فراهم می کنند. در ماده 177 برنامه سوم توسعه جمهوری اسلامی ایران، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و نیروهای مسلح کشور مکلف اند پس از کسب مجوز از مقام معظم فرماندهی کل قوا نسبت به فروش عرصه و اعیان پادگان ها و سایر اماکن که در تملک یا تصرف قانونی آنها بوده و در محدوده خدمات شهری قرار دارد (پس از اثبات مالکیت) و تغییر کاربری و تفکیک از طریق مزایده اقدام نمایند (قانون برنامه سوم توسعه، .(1379 با در نظر گرفتن این قانون و با توجه به اینکه طرح انتقال پادگان لشگر به تصویب رسیده است، این پژوهش بدنبال یافتن پاسخ این پرسش استکه از بین کاربری های مختلفِ فضای بازی کودکان، فضای تفریح خانوادگی،کاربری مسکونی، مراکز تجاری، کتابخانه، فرهنگ سرا، و درمانگاه؛ کدام موارد بیشترین اهمیت و کدام موارد اهمیت کمتری از نظر ساکنان محل دارند. برای تحقق این هدف فرضیات زیر مدنظر قرار گرفته است.
1. به نظر می رسد ساخت فضای بازی برای کودکان، اولویت اول را در نظر ساکنان محل دارد.
2. به نظر می رسد ایجاد فضای تفریحی خانوادگی اولویت دوم را از نظر ساکنان محل دارد.
3. به نظر می رسد ایجاد فرهنگ سرا، اولویت سوم را از نظر ساکنان محل دارد.
4. به نظر می رسد کاربری مسکونی و تجاری، اولویت های آخر را از نظر ساکنان محل دارا می باشند.
-2 مبانی نظری
2-1 شهر
دست یابی به تعریف جامع و کاملی از شهر، کار مشکلی به نظر می رسد. به هر صورت همگان معتقدند که شهر را نمی توان در مجموع ساختمان ها و تاسیسات آن خلاصه کرد، بلکه آنچه مهم است تجمع دائمی انبوه عظیمی از انسان ها در فضای معینی است که به صورت یک مرکز زندگی اجتماعی بسیار پیچیده در آمده است (توسلی، .(3 :1385 به عبارت ساده، شهر را می توان یک واحد اجتماعی و سیاسی، یک واحد فعالیتی، فیزیکی و جمعیتی دانست. به عبارت کلی تر، شهر عبارت است از الحاق یک مکان فیزیکی با مردم ساکن آن است. ولی می توان این تعریف را کامل تر نمود و گفت: شهر مجموعه ای از ترکیب عوامل طبیعی، اجتماعی، و محیط های ساخته شده توسط انسان است که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. جمعیت در این مجموعه به صورت منطقی در آمده و آداب و رسومی را برای خود ابداع کرده است. علاوه بر آن، این جمعیت به صورت مختلف تخصیص یافته است، ولی از نظر تولید انرژی و تولید مواد غذایی معمولا وابستگی شدیدی به مجموعه های مشابه با طبیعت مجموعه های روستایی دارد (شیعه، .(4:1384 البته عام ترین تعریفی که از شهر ارائه شده است، این است که آن را مکان اسکان گروهی انسان ها و محل فعالیت آن ها می دانند (ربانی، .(1:1385
2-2 توسعه و توسعه پایدار
مفهوم توسعه با وجود رواج فراوانش، کلمهای است مبهم و چند بعدی که با کلمات زیادی مترادف شده است. گاهی توسعه را با رشد و گاهی با صنعتی شدن مترادف می دانند. (ازکیا، .(6:1374 اصطلاح توسعه معطوف به ارتقای سطح و کیفیت زندگی افراد وبهبود رفاه جامعه است و پایداری آن اشاره به استمرار این فرایند در طول نسل های بشر دارد. بدین ترتیب، توسعه پایدار کلیه جنبه ها و ابعاد زندگی بشر را دربرمی گیرد .(Marulla, 2007)
توسعه پایدار، مفاهیم پایداری اکوسیستم محیط زیست، پایداری منابع طبیعی، پایداری توسعه اقتصادی و پایداری رفاه انسانی را در بر می گیرد. توسعه پایدار به معنی چگونگی ایجاد فضای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است که تضمین کننده کیفیت مطلوب زیستی باشد و بتواند رفاه انسانی را به صورت ماندگار حفظ کند (حسین زاده دلیر, .(1383 در فرایند توسعه پایدار سیاست های اقتصادی، مالی، تجاری، انرژی، کشاورزی، صنعتی و غیره به گونه ای طراحی می شود که توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را تداوم بخشد، بدون آنکه آسیب های اجتماعی، اقتصادی و یا زیست محیطی را به نسل آینده تحمیل کند (ازکیا و غفاری، .(50 :1384
2-3 توسعه پایدار شهری
توسعه پایدار شهری، شکلی از توسعه امروزی است که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل های آینده را تضمین کند .(Hall, 1993) از نظر کالبدی، توسعه پایدار شهری یعنی تغییر تراکم و کاربری اراضی شهری جهت رفع نیازهای اساسی مردم در زمینه مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت و غیره به گونه ای که شهر از نظر زیست، محیطی قابل سکونت و زندگی و از نظر اقتصادی، قابل دوام و از نظر اجتماعی، دارای برابری باشد .(Mukomo, 1996: 266) توسعه پایدار شهری، شکلی از توسعه شهری است که ضمن حفاظت از منابع و شرایط اکولوژیکی محیط شهری به حفاظت از ارزش های تاریخی-فرهنگی و بر پایه آن تغییراتی در کاربری
اراضی و سطوح تراکم به منظور وضع نیازهای حال و آینده شهروندان توجه دارد تا در طول زمان، شهر از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی باشد (شماعی و پور احمد, (282 : 1389؛ به عبارت دیگر توسعه پایدار شهری، گونه ای از توسعه شهری است که می تواند استمرار داشته باشد، بدون این که موجب تخریب منابع و نظام هایی شود که به آنها وابسته است. (کریمی, .(31 :1380
2-4 شهر پایدار و هوشمند
کمسیون جهانی محیط زیست و توسعه، اصول زیر را به عنوان ویژگی های ضروری یک شهر پایدار عنوان می کند (قرخلو و حسینی, :(1385
افزایش فرصت های اجتماعی و اقتصادی به گونه ای که ساکنان شهری را پوشش دهد. کاهش سهم انرژی در رشد شهری استفاده بهینه در مصرف آب ، زمین و سایر منابع ورد نیاز برای رشد شهری است
کمینه کردن میزان تولید زباله ها و فاضلاب و بیشینه کردن بازیافت از پسماندها تقو یت کردن توان مناطق شهری در راستای جلوگیری و پاسخگویی به تهدیدات اهداف اجتماعی اقتصادی، زیست محیطی که در نتیجه عوامل طبیعی و انسانی به وجود می آید.
همچنین انعطاف پذیری در رویارویی بااختلالات غیر منتظره در سیستم شهر گسترش بیرونی شهر به شکل افزایش محدوده شهر یا به اصطلاح گسترش افقی و رشد درونی شهر به صورت الگوی رشد شهر فشرده که مرتبط با رشد هوشمند شهری می باشد.
رشد هوشمند شهری در نهایت منجر به الگوی توسعه گسترش عمودی و فشردگی در شهر می شود (رهنما و عباس زاده, .(1385 جپسون و ادوارد1 در پژوهش خود، شاخص های رشد هوشمند شهری را به شرح زیر بیان می کنند ( Jepson & Edwards: :(2010
1. تعادل بین شغل و مسکن: نزدیکی بین محل کار و زندگی انسانها موجب افزایش کارایی و بهره وری می گردد. از طرفی مصرف منابع طبیعی و تولید زباله نیز کاهش می یابد.
2. ادغام فضای اشتغال و حمل و نقل: دسترسی آسان به سیستم حمل و نقل موجب افزایش بهره وری و کارایی در میان جوامع بشری می شود.
3. استفاده تلفیقی از زمین:2 مجاورت، نزدیکی، و تنوع بدلیل فرصت های تعاملی در بین شهروندان موجب کاهش مصرف انرژی حمل و نقل و بهبود بهره وری سازمانی می گردد.
4. استفاده از منابع انرژی محلی، پاک، محلی و تجدیدپذیر: استراتژی انرژی که به جایگزینی انرژی های وارداتی با انرژی های محلی، پاک و تجدید پذیر می پردازد، موجب حفظ پایداری بلند مدت جامعه از طریق مطابقت دادن توسعه و رشد با ظرفیت حمل محلی می پردازد.
5. انرژی، ساخت کارآمد منابع و طراحی سایت: ساخت ساختمان ها بر اساس دستور العمل های کارآمد انرژی موجب حفاظت از کاهش منابع طبیعی و جایگزینی منابع تجدیدپذیر (یعنی سوخت های غیر فسیلی) می گردد.
6. امکان دسترسی پیاده یا با دوچرخه به محل کار و تفریح: افزایش میزان حمل و نقل غیر موتوری موجب کاهش مصرف انرژی برای حمل و نقل گردیده و حفاظی را در برابر کاهش منابع و آلودگی زیست محیطی ایجاد می کند که این امر منجر به اثرات مثبت بهداشتی برای ساکنین جامعه می شود.
7. توانایی تهیه مسکن (برای همه گروه های درآمدی): فقدان مسکن مناسب برای همه گروههای درآمدی، موجب اخلال در عملکرد شهر می شود.
8. تنوع مسکن (سبک، نوع و وضعیت تصدی): از مشخه های سیستم پایدار، تنوع در عواملی است که اثر متقابل بر هم دارند. بورس متنوع مسکن موجب تامین علایق گوناگون خواهد شد.
9. توسعه متراکم و عمودی: توسعه متراکم (عمودی سازی) موجب کاهش فشار توسعه بر فضاهای باز می شود.
1. حمایت از فرایندها و عملکردهای زیستی و طبیعی: با توجه به وابستگی بین پایداری سیستم های انسانی و طبیعت، نیاز است که یکپارچگی سیستم های طبیعی حفظ شود.
.11 سهیم کردن شهروندان و توانمند سازی آنان: به منظور پاسخگویی مناسب به شرایط متغیر ضورت می پذیرد.
.12 فضاهای اجتماعی (فضاهای عمومی): موجب گرد همایی های اجتماعی می گردد. این امر موجب افزایش تعاملات اجتماعی می شود.
.13 حس مکان: وابستگی به مکان را افزایش می دهد و به تعامل از طریق مشارکت منجر می شود.
41. افزایش بهره وری ارتباطی: مصرف انرژی های تخریب کننده محیط زیست را کاهش میدهد و فرصتی را جهت افزایش تعاملات فراهم می آورد.
2-5 اراضی قهوه ای
از نظر وزارت محیط زیست فرانسه، زمینهای هستند که در گذشته بطور موقت توسعه یافته یا بعد از فعالیتی رها شده اند و برای استفاده مجدد نیاز به اصلاح دارند ؟حال این فضا میتواند اشغال شده، متروک یا آلوده باشد ؟آژانس حفاظت محیط زیست ایرلند واژه "زمین متروک "را بکار گرفته و آن را زمینی تعریف می کند که بعلت ساختار ویرانگر یا حضور زباله در آن و عواملی از این قبیل از درجه مطلوبیت، شخیت یا کیفیت فیزیکی آن زمین کاسته شده باشد .(Oliver et al, 2005)
بعنوان نمونه میتوان سایت هایی نظیر کارخانه نساجی، مخازن نفت، خطوط ریل راه آهن، گورستان ها، کارخانه های صنعتی سبک، ایستگاه های گاز در اطراف شهر، کارخانه آبکاری فلز، سایت تولید لوازم الکتریکی، مواد شیمیایی و تولید اتومبیل، سایت های کارخانه چرم و پست های آب و برق را اراضی قهوه ای قلمداد کرد .(B. Hollander, 2010: 2) زمین های قهوه ای مکان های رها شده یا کمتر استفاده شده ای هستند که بدلیل حضور یا احتمال حضور مواد خطرناک، آلودگی ها یا آلاینده ها نیاز به مداخله برای اطمینان از استفاده مجدد بصورت مناسب دارند .(USEPA, 2002) اراضی قهوه ای معمولا اراضی متروک یا در حال استفاده تجاری و یا صنعتی هستند که دارای آلودگی هایی بوده که می توانند مانعی بر استفاده آینده آنها شود. این اراضی که معمولا در شهرها و علی الخصوص مراکز شهری قرار گرفته اند، می توانند به عنوان مراکز بادوام اقتصادی، توسعه را به اطراف خود جذب کنند .(Brachman, 2004)
-3 پیشینه تحقیق
بائینگ3 در مقاله "خودداری از رشد پراکنده؟ مقایسه برنامه ریزی اراضی قهوه ای در انگاستان و آلمان" در مجله بین المللی مطالعات برنامه ریزی به این نتیجه می رسد که ساختار متمرکز برنامه ریزی و قدرت مرکزی در انگلستان باعث شده است برنامه ریزی اراضی قهوه ای و سایر برنامه ها مانند شهر های جدید و کمربندهای سبز با موفقیت بیشتری روبرو باشد و از همین روست که این کشور می خواهد 60 درصد از خانه های جدید را بر روی اراضی قهوای بسازد .(Baing, 2010)
دیکسون 4در مجله مطالعات شهری و مقاله ای تحت عنوان "توسعه دارایی های صنعتی و بازتوسعه پایدار اراضی قهوه ای شهری، ارایه نمونه هایی از دره تامس و منچستر"، تجربیات برنامه ریزی در این دو شهر را بررسی کرده است. در این مقاله که با استفاده مصاحبه هایی با ذی نفعان انجام شده است، این گونه نتیجه گیری شده است که جاذبه های قابلیت ها و فشارها سیاسی بیشترین نقش را در کاربری های جایگزین و فرایند برنامه ریزی دارد .(Dixon, 2007)
-4 روش شناسی تحقیق
4-1 روش تحقیق
روش تحقیق حاضر توصیفی-پیمایشی می باشد که از آنالیز موضوعی استفاده شده است. در این پژوهش ، جهت گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است. با منابع کتابخانه شامل کتب یا مقالات، اسناد، طرح های توسعه شهری، نقشه ها و منابع مرتبط با موضوع و نیز شبکه اینترنت، اطلاعات گردآوری و مطالعه شده است. همچنین نمونه های مورد نیاز پژوهش از طریق مطالعات میدانی اخذ گردیده است؛ در این راستا با 20 نفر از ساکنین محل مصاحبه شده که برای انتخاب این افراد از روش نمونه گیری تصادفی استفاده گردیده است.
4-2 منطقه مورد مطالعه
شهر مشهد، مرکز شهرستان مشهد و دومین شهر بزرگ کشور است و در شمال شرقی استان خراسان رضوی قرار دارد .این شهر در36 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 36 دقیقه طول شرقی نسبت به مبدا گرینویچ واقع شده است (مافی و همکاران، .(1392 محدوده مورد مطالعه، بلوک های منتهی به پادگان لشگر می باشد که در منطقه هشت شهرداری مشهد واقع شده است.
