بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه پویایی و سرزندگی هر شهری، رابطه مستقیمی با نحوه حرکت و دسترسی آن شهر دارد. جابهجایی و دسترسی، پایه و اساس فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی هر شهر میباشد .)Grazi & Bergh, 2008, p.634( شیوههای جابهجایی شامل انواع وسایل موتوری و غیر موتوری از جمله پیاده، دوچرخه، حملونقل عمومی )اتوبوس و تاکسی( و حمل و نقل شخصی )موتور سیکلت و اتومبیل شخصی( میباشد.
ساختار و فرم شهری، سطح شهرنشینی و ویژگیهای محیطی از جمله عوامل مؤثر بر رفتار سفر شهروندان است
.)Souche, 2010, p.129; Schwanen, et al., 2001, p.176( پیشتر شهرها برای پیاده روی، ساخته میشدند و لذا محل کار و محل زندگی نزدیک به هم بودند .)Abolhasani, 2001, p.86( اما امروزه به دنبال گسترش شهرها، پراکندگی مکانی فعالیتها و افزایش فاصله میان محل زندگی و مراکز جاذب سفر )محل کار، مراکز خرید و...(، افراد برای تأمین نیازهای اساسی روزانه خود مجبور به طی مسافتهای طوالنی میباشند. این امر موجب استفاده هر چه بیشتر از وسائل نقلیه موتوری، تراکم ترافیک و کاهش سهولت دسترسیها شده و نقش مهمی در آلودگی زیست محیطی ایفا میکند .)Azizi, 2001, p.140( پراکندگی شهری و پراکنش فضایی فعالیتها، با کاهش تقاضا برای حمل ونقل عمومی و وابستگی به حمل و نقل شخصی، یکی از چالشهای برنامهریزی فضایی در قرن بیست و یکم است .)Ziari, nejad, Faryad, 2007, p.63( بهبود وضعیت اقتصادی خانوارها نیز که موجب افزایش تملک اتومبیل در خانوار گشته، به این مسئله دامنزده است )Bento et al., 2005, p.470( بهطوریکه امروزه افزایش شمار خودروها، بهکارگیری روزافزون خودروهای شخصی، کاهش سفر با وسایل نقلیه عمومی و دوچرخه و پیادهروی، ویژگی غالب جابهجاییها در شهرهای ایران از جمله شهر بابلسر میباشد و جامعه هر روز بهطور مستقیم و غیرمستقیم هزینههای هنگفت اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را به دلیل ناکارآمدی و ضعف شبکههای ارتباطی و سیستم حمل ونقل شهری متحمل میشود. مشکالت ترافیکی،کاهش سهولت دسترسی و معضالت زیست محیطی، تحت تأثیر کاهش سهم حمل و نقل عمومی در سفرهای درون شهری و وابستگی به اتومبیل شخصی، اهمیت مسئله را بیش از پیش روشن میسازد .) Larsen & Geneidy, 2011, p.17( از اینرو، هدف اصلی این تحقیق، بررسی وضعیت سهولت دسترسیها در شهر بابلسر با تأثیرگذاری عامل شیوه سفر، با استناد به نگرش جامعه محلی است. بدین منظور از میان عوامل متعدد مؤثر بر سهولت دسترسی شهروندان، به مراکز خدماتی مختلف، متغیر شیوه سفر، مورد بررسی قرار گرفته است.
.1 مبانی نظری
1390 زمستان و پاییز . شماره7 آرمانشهر
دسترسی، عمل جابهجایی افراد بین موقعیت فضایی فعالیتها و نقاط مبداً آنها است .) Lau & Chiu, 2004, p.90( دسترسی عملی پویاست که ریشه در راحتی یا به عبارتی زمان و هزینه مورد نیاز، برای رسیدن به فعالیتها و مقاصد مورد نظر دارد. بنابراین مکانگزینی مناسب فعالیتها اهمیت ویژهای مییابد .)Taghvaei, Sheykhbiglo, Bandlue, 2008, p.103( افراد برای دسترسی به فعالیتها و تأمین نیازهای روزانه خود، نیازمند انجام سفرهای درون شهری میباشند. اغلب سفرهای شهری به صورتهای پیاده، دوچرخه، حمل ونقل عمومی و اتومبیل شخصی صورت میگیرد Abolhasani, 2001, p.86( .); Ottawa & Ontario, 2007, p.28 از آنجاییکه شیوههای مختلف سفر، هزینههای اقتصادی، اجتماعی، روانی و زیست محیطی متفاوتی را ایجاد میکند و در سهولت دسترسی شهروندان به مراکز مختلف، تأثیر بسزایی دارد، بنابراین توجه به آن، اهمیت ویژهای مییابد .)Villiams et al., 2002( عوامل مختلفی در تعیین شیوه سفر شهروندان نقش دارند؛ از جمله این عوامل، میتوان به ویژگیهای فردی متقاضیان سفر و همچنین الگوی ساختار شهر اشاره نمود .)Schwanen et al., 2001, p. 178( آنچه که در اینجا اهمیت مییابد، چگونگی ساختار و فرم شهری و رابطه آن با شیوه های سفر افراد میباشد.
حرکت و ارتباط میان محل زندگی انسانها و مکان فعالیتها، مستلزم وجود یک سیستم کارآمد حمل ونقل شهری، بهعنوان یکی از جنبههای اصلی حیات شهری میباشد. سیستم حمل و نقل، ساختار فضایی شهر را تحت تأثیر قرار داده و زمینه رشد شهر را در مقیاس و الگوهای متفاوت فراهم میسازد. به اعتقاد پیسیونی1، یک ارتباط نزدیکی بین ماهیت حمل ونقل شهری و ساختار فضایی وجود دارد. مطالعات زیادی نشان میدهند که ساختار فضایی و فرم شهر یکی از فاکتورهای مهم در تعیین شیوه سفر روزانه میباشد .)Bertaud, 2002, p.110 ; Pacioni, 2001, p.248, Rodrigue et al., 2009, p.102(
در راستای نقش آفرینی ساختار فضایی در شیوه سفر، می توان به طیف وسیعی از فاکتورهای کاربری زمین شامل تراکم ساختمانی، توزیع فضایی کاربریها، ترکیب کاربری، نحوه اتصال کاربریهای مختلف به شبکه حمل ونقل، طراحی تسهیالت کاربری زمین اشاره کرد. از اینرو نحوه استفاده از زمین و الگوی پراکنش مکانی و فضایی کاربریها که در فرایند برنامهریزی کاربری زمین مشخص میگردد، تقاضا و مسافتهای سفر را تحت تأثیر قرار میدهد .)Thinh et al., 2002, p.5( بهدنبال آن طول سفرها نیز به میزان زیادی مشخص کننده شیوه سفر افراد است
.)vance & Hedel, 2006, p.5 ; Sohn, 2005, p.315(
سهولت سفر شهروندان به مراکز اشتغال، به چگونگی دسترسی منازل و محل کارشان به سیستم حمل و نقل شهری
بررسی وضعیت دسترسی شهروندان با تأثیرگذاری شیوه سفر
135
شماره صفحه مقاله: 133-141
و مدت زمان رسیدن به این مراکز بستگی دارد .)Lau & Chiu, 2004, p.91( توزیع فضایی مردم و فعالیتها و فاصله بین مکان مسکونی و مراکز خدماتی مهم در شهر، نقشی کلیدی در تقاضا برای سفر و حمل و نقل دارد. کاهش فاصله بین کاربریها و فعالیتهای مهم شهری، زمینه تأمین بسیاری از نیازهای شهروندان در مقیاس خرد )محله( را از طریق پیادهروی فراهم ساخته و در نتیجه کاهش حجم و مسافت سفرها و دسترسی آسان را سبب میگردد. بنابراین تأمین دسترسی مناسب از طریق کاربریهای مختلط، که موجب کاهش طول سفرها و نیاز به خودرو میشود، امری حیاتی است .)Grazi, et al., 2008, p.634( افراد بهطور غالب، به مناطقی مراجعه میکنند که به راحتی و سهولت از طریق انواع مختلف حمل و نقل به آن ها برسند. تمامی این موارد تأثیرات کاربری زمین بر حمل و نقل را بازتاب میکند.
در تراکم های باال، فواصل سفر به دلیل اختالط کاربریها و باال بودن تراکم جمعیتی، بهطور چشمگیری کاهش مییابد. بدنبال آن انگیزه برای پیادهروی و دوچرخه سواری به عنوان یکی از کارآمدترین و مؤثرترین وسیله صرفه جویی در انرژی، جهت دسترسی مناسب به تسهیالت محلی فراهم میگردد و در مقابل تمایل به اتومبیل شخصی در فرایند سفرهای درون شهری کاهش مییابد .)hilld,2002,pp.30-44( از اینرو در اینگونه ساختار فشرده شهری، مردم عالقمندند برای انجام نیازهای اساسی روزانه خود پیادهروی کنند. همچنین نیاز ساکنین مناطق شهری با تراکم باال، جهت تأمین مایحتاج روزانه به سفرهای موتوری، نسبت به ساکنین سکونتگاههایی با تراکم پایین، کمتر میباشد .)Pacione, 2001, p.247( در ساختار شهری گسترده، با پراکنش فعالیتهای اقتصادی در فضاهای شهری، مدت زمان سفر افزایش یافته و در نتیجه تمایل شهروندان به استفاده از اتومبیل شخصی زیاد میشود، بطوریکه تقاضا برای استفاده از حمل ونقل عمومی کاهش مییابد .) Ziari, et al., 2007, p.114 ; Dai, et al., 2001, p.257( از آنجاییکه فواصل پیادهروی در شهرهای با تراکم پایین کم و خدمات حمل ونقل عمومی نیز اندک میباشد، استفاده گسترده از حمل ونقل شخصی در سفرهای درون شهری، هزینههای اقتصادی، اجتماعی- روانی و زیست محیطی قابل توجهی را به جامعه شهری تحمیل میکند. در نتیجۀ چنین وضعی خدمات نمیتواند بطور مساوی بوسیلۀ حمل و نقل عمومی توزیع گردد.
تراکم پایین در شهرهای گسترده، موجب باال رفتن حجم تقاضای سفر در سراسر منطقه میگردد و بدلیل اینکه شاغالن ساکن حومهها هستند، مقاصد هم بهطور گستردهای، پراکنده میشوند ) .)Camagni, et al., 2002, p.202 به این ترتیب، ارتباط معکوسی بین تراکم جمعیت و سفر با وسیله نقلیه به هر بخش وجود دارد ) .)Marshall, 2008, p.135 همان طوری که تراکم افزایش مییابد، اثر بخشی حمل و نقل عمومی نیز کارآمدتر میشود. وجود حمل و نقل عمومی به معنای اثربخشی بیشتر در استفاده از سوخت و کاهش اساسی در استفاده از خودروها میباشد. تخمین زده شده است که مردم از یک تا 1/4 مایل، میتوانند به سهولت پیاده روی کنند، گرچه در این رابطه نیم مایل یا ده دقیقه فاصله بسیار مطلوبی به نظر میرسد. در مناطق با تراکم باال بیشتر مقصدها در حد قابل قبولی برای پیادهروی قرارگرفتهاند. بنابراین دوچرخه سواری به ابزار بسیار کارآمدی تبدیل می شود. بسیاری از مردم با رضایت خاطر 5-3 مایل را با دوچرخه مسافرت میکنند .)Villiams, et al., 2002( از اینرو سطح باالی آلودگی هوا و تراکم شدید ترافیکی ناشی از استفاده روز افزون اتومبیل، مشوق مهمی برای کاهش سهم سفرهای شخصی و رواج استفاده از دوچرخهسواری و پیادهروی شده است .)Bertaud, 2002, p.6( در نتیجه میتوان اظهار داشت که سهولت دسترسیها در سفرهای شهری به میزان زیادی از مجموعهای از فاکتورها، یعنی الگوی ساختار فضایی و فرم شهر، شبکه حمل و نقل و جریانات حاصل از آن، که در انتخاب شیوه سفر نقش اساسی دارند، تأثیر میپذیرد.
.2 حدوده مورد مطالعه
قلمرو مکانی این تحقیق، شهر بابلسر در استان مازندران از توابع شهرستان بابلسر است. شهر بابلسر مساحتی بالغ بر 1783/6 هکتار و 47872 نفر و تعداد خانوار 13442 یکی از مناطق توریستی استان میباشد naghshe jahan conـ(
.)sults,2004
در دوره رضاشاه با احداث میادین، خیابانها و ساختمانهای دولتی، گسترش شهر در امتداد محور رودخانه بابلرود و در دو سوی آن صورت گرفت. بهطور کلی سه عامل عمده در توسعه کالبدی شهر بابلسر تأثیر مستقیم داشتهاند که عبارتند از: رودخانه بابلرود، دریای خزر، شبکه ارتباطی جادهای یا محورکناره و محور ارتباطی بابلسر به بابل. نتیجه و برآیند این سه عامل گسترش کالبدی شهر به اطراف بخش مرکزی و در محورهای جنوبی و غربی- شرقی را سبب شده است. تراکم خالص شهری در بابلسر 144 نفر در هر هکتار و تراکم ناخالص شهری آن برابر50 نفر در هر هکتار است و نشان میدهد میزان تراکم های جمعیتی در شهر مورد مطالعه در سطح پایینی است. 2807933 متر مربع، یعنی 17/63 درصد از کل سطوح شهر بابلسر، به شبکه ارتباطی شهر اختصاص دارد. علیرغم سهم قابل توجه راهها در سطح شهر، خطوط ارتباطی شهر واجد مشکالت زیادی میباشند. شبکه خیابانهای اصلی شهر، به صورت شعاعی در امتداد سه محور خروجی شهر در مرکز شهر بههم میپیوندند و این در حالی است که این خطوط مربوط به دوره پهلوی اول بود و تناسبی با وضعیت امروزی شهر به لحاظ جمعیت و فعالیت ندارد.
آرمانشهر 1390 زمستان و پاییز . شماره7
136
.3 روش تحقیق
در این مطالعه، ترکیبی از روشهای توصیفی و پیمایشی برای بررسی وضعیت سهولت دسترسی به مراکز اشتغال و مراکز خدماتی و خرید استفاده شده است. برای جمعآوری اطالعات از پرسشنامه با 70 سوال و براساس مقیاس لیکرت استفاده شد. کل جمعیت شهر بابلسر به عنوان جامعه آماری و شهروندان این شهر با استفاده از روش نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای در قالب 300 خانوار با استفاده از فرمول تعدیل شده کوکران2 به عنوان واحد آماری )نمونه( مورد پیمایش قرارگرفتند. جهت آزمون فرضیه تحقیق )با توجه به حجم باالی نمونهها و فرض نرمال بودن توزیع دادهها( از روش آماری پارامتریک تحلیل واریانس یکطرفه) Oneway Anova( 3 استفاده شده است. این تحقیق در راستای بررسی به پرسش اصلی زیر صورت گرفته است:
آیا انتخاب شیوههای مختلف سفر به مراکز اشتغال و خدماتی وخرید شهر ،تفاوتی را در وضعیت سهولت دسترسی ایجاد نموده است؟
.4 یافتههای تحقیق
کل جامعه آماری این تحقیق شامل 85/7 درصد مرد4 و 14/3 درصد زن، میانگین سنی 39 سال و سواد با 77/1 درصد باالتر از دیپلم میباشد. نتایج این پژوهش، ابتدا به بررسی وضعیت سهولت دسترسی شهروندان بابلسری به مراکز مختلف در شهر اعم از محل کار، مراکز خرید، مرکز شهر می پردازد و سپس تأثیرگذاری شیوه سفر شهروندان بر میزان سهولت دسترسی به کارکردهای مختلف مورد سنجش قرار میدهد. منظور از سهولت دسترسی، سهولت ذهنی سفر میباشد، که خود ترکیبی از شاخصهای زمان و هزینه سفر را در بر می گیرد
