بخشی از مقاله
بررسی الگوهای رفتاری شهروندان در استفاده از پارک های شهری
(نمونه مورد مطالعه: پارک آزادی شیراز)
چکیده
با گسترش زندگی مدرن و رشد شهرنشینی، شهرها به کانون های تجمع زیستی و فعالیت های گوناگون اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بشری تبدیل شده اند . قرار گرفتن در فضای ماشین زده شهر های امروزی، نیاز شهروندان را برای گذران اوقات فراغت، افزایش داده است. از مهم ترین فضاهای گذران اوقات فراغت در شهر ها، فضاهای سبز و پارک ها می باشند. حضور و مراجعه شهروندان به این مکان ها، آثار متعدد اجتماعی، روانی و فرهنگی بر روی آنان می گذارد و زمینه های بروز الگوهای رفتاری متنوعی را بر شهروندان در استفاده از این فضا ها، فراهم می گرداند. در این پژوهش از روش توصیفی - تحلیلی به همراه بررسی میدانی، استفاده از پرسشنامه و مصاحبه استفاده شده است. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل الگوهای رفتاری شهروندان و شناسایی زمینه های بروز و عومل آن در فضاهای سبز و پارک های شهری می باشد تا با ارائه تحلیلی دقیق از شرایط و ویژگی های رفتاری اشخاصدر استفاده از این فضاها کمکی باشد به مدیران و تصمیم گیران شهری تا با برنامه ریزی و ساماندهی مناسب این مکان ها، زمینه بروز الگوهای رفتاری مطابق با هنجارهای جامعه و بهینه سازی اوقات فراغت شهروندان در جهت دستیابی به شهری سالم و پایدار فراهم گردد. نتایج پژوهش، نشان می دهد که حضور در پارک ها و فضاهای سبز شهری به عنوان عاملی موثر در جهت افزایش شور و نشاط در زندگی و احساس سلامت جسمی و روانی افراد می تواند به عنوان کلید محرکی برای افزایش کارایی شغلی، تحصیلی و اجتماعی شهروندان باشد.
واژههای کلیدی: فضای سبز، الگوهای رفتاری، پارک آزادی، شهر شیراز
-1 مقدمه
رشد شهر نشینی در کشور ایران روند عادی و مستمری را طی نکرده است و ما با وجود شاخص های بالای شهر نشینی از دست یافتن به اعتلای شیوه زندگی شهری محروم هستیم. در کشورهای درحال توسعه از جمله ایران با روند گسترش شهرنشینی از یک سو وعدم فرهنگ سازی از سوی دیگر روبرو هستیم که باعث کاهش کیفیت زندگی در فضاهای شهری می شود. از این رو شناخت آگاهی ها،نگرش ها ورفتارهای اجتماعی،فرهنگی از اساسی ترین نیازهای بنیادی در امر برنامه ریزی
فرهنگی شهر ها می باشد (رستم زاده و همکاران، 176،.(1389 رفتارهای شهروندی شامل عملکردهای قابل بررسی و مشاهده می شوند که ترکیبی از آگاهی ها ونگرش ها با سایر عوامل می باشند. هر فعالیت شهروندی اساسا متکی به فرهنگ است و فرهنگ نتیجه مقررات نامدون(عرف) آداب ورسوم، سنت ها،سبک ها و شیوه زندگی است( بحرینی،.(1378 به عبارتی
فرهنگ الگوی رفتاری را به وجود می آورد و سپس الگوهای رفتاری تعیین کننده وبیان کننده چگونگی استفاده مردم از این فضا ها می شوند وشاید همین امر باشد که موجب استفاده های مختلف وگوناگون مردم در فضاهایی واحد همچون خیابان ها وپارک ها و..... می شود.(
آلتمن،66،(1382 بررسی ومطالعه رفتارهای شهروندی از آن جهت مهم است که تنها از طریق شناخت و ارزیابی رفتارهای شهروندی است که می توان امکان تطبیق فضاهای شهری در حوزه برنامه ریزی وطراحی شهری را با نیازهای سالم انسان شهری فراهم کرد (وزین،امروزه. (1384
مفهوم شهر ها بدون وجود فضای سبز موثر، در اشکال گوناگون آن دیگر قابل تصور نیست کتاب رحمت.شهر ها به عنوان کانون های تمرکز، فعالیت و زندگی انسان، احتیاج مبرمی به استفاده از فضاهای سبز شهری وپارک ها دارند تا بتوانند پاسخگوی پاره ای از احتیاجات روحی روانی خود باشند . فضای سبز شهری یکی ازعناصر ساختار شهری است که جزء فضاهای باز شهری به شمار می آید و دارای پوشش گیاهی است .از این فضاها می توان به عنوان لایه های تنفسی سیستم شهری نام برد که دارای عملکردهای مختلفی مانند زیباسازی شهر، تعدیل کننده شرایط محیطی و محل گذران اوقات فراغت می باشد(لاهیجانیان،1389، .(95
کیفیت فضای گذران اوقات فراغت یکی از مهم ترین مباحث شهری است که رابطه مستقیمی با کیفیت زندگی شهری دارد. اوقات فراغت به زمانی گفته می شود که فرد با فراغت بال از مسئولیت های شغلی تولیدی وخانوادگی آزاد است ومدتی از این زمان را به فعالیت هایی می پردازد که تامین کننده نیازهای روحی،روانی واجتماعی فرد است.گذران اوقات فراغت همانند هر فعالیت فردی و اجتماعی به فضا ها و محیط کالبدی که قابلیت برطرف کردن نیازهای فعالیتی و روانی آن را داشته باشد، نیاز دارد.این فضا ها باید دارای شرایطی باشند که با ویژه گی های خاص خود زمینه را در جهت عملکرد متناسب و بروز رفتارهای مناسب گذران اوقات فراغت در آن فضا ایجاد کنند. این شرایط به سه گروه کلی تقسیم می شود:
توسعه و تسهیل تعاملات اجتماعی ایجاد احساس امنیت و آسایش روانی و جسمی ایجاد احساس لذت، رضایتمندی و تعلق(فلاحت، 1386، .(86
یکی از مهم ترین مکان هایی که افراد جامعه برای گذران اوقات فراغت خود انتخاب می کنند پارک ها وفضا های سبز شهری می باشد که به دلیل ایجاد حس شادابی،طراوت ونشاط در افرادجامعه از اهمیت شایانی برخودار است. پارک ها و فضاهای سبز باعث افزایش تمامی جنبه های سلامت و رفاه افراد جامعه در زمینه سلامت فردی و اجتماعی می شود. . CABE , 2009 ) )پارک های شهری دارای نقش اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستند، با مزایایی چون درمان بیمار ی های روحی، محیطی مطلوب برای پرورش کودکان، یکپارچگی اجتماعی، حفظ آسایش و نظایر اینها، که در عین حال شاخصی برای ارتقای کیفیت فضای زندگی و توسعه جامعه محسوب می شوند (Balram, 2005,149) بازدید از فضاهای سبز و پارک ها باهمراه با خانواده باعث اتصال فرد به اجتماع می گردد. . (Keep Britain Tidy,2010). پارک ها، بوستان ها وفضای سبز شهری از اهمیت واقبال عمومی بیشتری نسبت به مکان های مشابهی مانندسینما،فرهنگسراها پارک های بازی و.... برخوردارند، که دلیل آن را باید در فرهنگ طبیعت دوستی ایرانی ها،دسترسی آسانتر،هزینه کمتر و فراوانی بیشتر نسبت به سایر فضا های گذران اوقات فراغت دانست. پارک ها وفضاهای سبز شهری پذیرای اقشار مختلف جامعه با فرهنگ های متنوع وگوناگون می باشند و این تنوع وتکثر فرهنگی باعث به وجود آمدن رفتارها،هنجارهاو یا ناهنجاری های متعددی می شوند که باعث به وجودآمدن الگوهای رفتاری خاصی در استفاده از این فضا ها می شود. الگوهای رفتاری افراد در پارک ها وفضاهای سبز شهری برگرفته از شرایط و ویژگی های خانوادگی (قومی مذهبی،اقتصادی،)، تاریخی و فرهنگی جامعه شهری می باشد.پارک های شهری زمینه سازبروز رفتارهای متعدد و تعامل اجتماعی افراد می باشند. افراد با فرهنگ،علایق وسلایق متعدد ومتفاوت در این مکان ها گرد هم می آیند از یکدیگر اثر می پذیرند وتاثیر می گذرانند وباعث به وجود آمدن الگوهای رفتاری خاصی در استفاده از این محیط ها می شود. الگوها ورفتارهایی که گاه به هنجار تبدیل می شوند واثرات مطلوبی بر روی فرد وجامعه می گذارد وزمانی تبدیل به یک ناهنجاری می شود وباعث به وجود آمدن مشکلات عدیده ای برای فرد وجامعه می شود. این الگوهای رفتاری را در دوبخش فیزیکی واجتماعی می توان تقسیم کرد. رفتارهای فیزیکی که شامل نحوه استفاده فرد از محیط فیزیکی پارک (چمن،گل وگیاه ودرختان، وسایل سرگرمی و بازی و تاسیسات وتجهیزات) ورفتارهای اجتماعی که در ارتباط با افراد جامعه درپارک ها بروز پیدا می کند.
-2 مبانی نظری -1- 2 روانشناسی محیطی پارک ها و فضاهای سبز شهری
همزمان با تحولاتی که از نیمه دوم قرن بیستم با مقوله شناخت انسان در حوزه های علوم انسانی جهت پاسخگویی بهتر به نیاز های روانی و فیزیکی او انجام می گردد، روانشناسی محیطی به عنوان تخصصی میان رشته ای و با هدف مطالعه روانشناختی رفتار در ارتباط با محیط های فیزیکی اهمیت خاصی می یابد(امین زاده، 1381، 44 به نقل از Craik 0
.(,197 روانشناسی محیطی زیر شاخه ای از علوم رفتاری می باشند که به بررسی رفتارهای آدمی در محیط های انسان ساز در ساختارهای شهری می پردازد واز سه بخش ادراک،شناخت و رفتارهای فضایی تشکیل می شوند. ادراک محیطی فرایندی است که انسان داده ها وپنداشت های ذهنی لازم را از محیط پیرامون خود دریافت می کنند و با شناخت انسان از محیط همراه است و باعث به وجود آمدن رفتارهای فضایی در محیط می شود.(رستم زاده و همکاران،178،.(1389 در روانشناسی محیطی رفتار انسان تحت تاثیر عواملی چون عوامل فیزیکی محیط، داده های نمادین، داده های طراحی و روح محیط قرار دارد. به طور متقابل انسان نیز با رفتار خود که ناشی از جنبه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و شخصیتی است بر محیط تاثیر می گذارد و آن را در جهت ارضای نیازهای فیزیو لوژیک و هجتماعی خود دگرگون کرده و فضا را سازماندهی می کند. یونگ در مورد سیستم های رفتاری معتقد است مردم به همان اندازه که محصول محیط اجتماعی هستند، ساخته محیط فیزیکی نیز به شمار می روند. چگونگی ارتباط متقابل رفتار و محیط از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. بارکر از موسسین نظریه روانشناسی اکولوژیکی به بررسی الگوهای رفتار فوق فردی یا رفتارهایی که به طور جمعی در محیط بروز می کند می پردازد وی معتقد است فرد با قرار گرفتن در قرار گاه های رفتاری مختلف نقش های اجتماعی معینی را عهده دار می شود(.(Barker,1968 در دیگاه تعیین کنندگی محیط((Environmental Determinism؛ محیط نقش تعیین کننده ای در بستر سازی رفتار، ادراک و احساس انسان دارد اما محیط تعیین کننده رفتار نیست بلکه صرفا امکان بروز برخی رفتارها را فراهم می کند و یا محدودیت هایی را برای بروز برخی دیگر از رفتارها به وجود می آورد.یکی از شاخه های مطالعاتی مهم روانشناسی محیطی در هه های اخیر بررسی الگوی موقعیتی فعالیت ها در محیط بوده است به این صورت که هر محیط با ویژگی های مخصوص خود زمینه بروز فعالیت خاصی را فراهم می آورد. یکی از کارکردهای بسیار مهم فضای سبز، کارکرد اجتماعی روانی آن می باشد که رسیدن به این کارکرد مستلزمتغییر ساختار تفکری نسبت به فضای کالبدی و ساختار آن فضا در جهت برطرف کردن نیازهای اجتماعی روانی شهرنشینان می باشد( صالحی فرد، .(22:1387 پارک ها وفضاهای سبز شهری ی شهری مکان هایی هستند که زمینه ساز و مکان بروز الگوهای رفتاری خاصی می باشند که هم در نحوه استفاده از محیط فیزیکی تاثیر گذار هست و هم در نحوه تعامل با افراد مختلف جامعه .توانایی فضاهای سبز عمومی به عنوان مسِکن های
طبیعی در مناطق شهری (فشار و استرس)، بسیار مفید می باشند .به طوری که وجود درختان و علفزارها درفضاهای عمومی بیرون از خانه وابستگی های اجتماعی که در شهرهای امروزی روز به روز ازهم گسسته می شوند را، قوت می بخشد و برای کاهش پرخاشگری و رسیدن به آرامش روحی بسیار موثرند و عاملی برای صمیمیت می شوند .همچنین می توان از این مکان ها به عنوان منابع و منافع اقتصادی برای شهروندان بهره جست. .(Chiesura, 2003) تحقیقات نشان داده است اگر پارک ها و فضای سبز به خوبی مدیریت شوند، جوامعی که از این فضاهای محلی بیشتر استفاده می کنند روابط بهتری را با جامعه خود برقرار می کنند و احساس شادی و از زندگی می کننند.
-2- 2 پارک ها و فضاهای سبز به عنوان یک قرار گاه رفتاری
Behavior Settingsنظریه قرارگاه رفتاری به وسیله راجر بارکر برای تحلیل سیستم های کوچک مقیاس اجتماعی همچنین مطالعه رفتار در محیط طبیعی مطرح گردید. یک قرارگاه رفتاری یک واحد کوچک اجتماعی است که از تلفیق پایدار یک فعالیت و یک مکان به گونه ای حاصل می آید تا در فرایندی منظم بتواند عملکردهای ضروری آن محیط رفتاری را برآورده سازد((Lubomir Popov,2012,12 از دیدگاه بارکر یک قرار گاه رفتاریترکیبی پایدار از فعالیت و مکان است و از 4 عنصر اصلی درست شده است:
-1 یک الگوی رفتاری که همیشه تکرار می شود -2 یک بستر ویژه آن رفتار -3 همساختی، به معنی پیوند در خور میان الگوی رفتاری و آن بستر - 4 یک بازه زمانی مشخص اگر در یک بستر رفتاری مشخص، در زمان های مختلف، الگوهای رفتاری دائمی متفاوتی بروز نمایند، آن محیط به مانند قرار گاهی رفتاری و جداگانه بررسی می شود. (انصاری 1389 به نقل از:.( Lang, 1987 به عبارت دیگر، فرد با قرارگرفتن در قرارگاههای رفتاری مختلف، نقش های اجتماعی معینی را عهده دار می شود.شهرها از فضاهای مختلفی تشکیل می شوند که هرکدام از انها برای حمایت و تسهیل برخی از فعالیتهای فردی و اجتماعی و ایجاد معانی که شهروندان به آنها نیاز دارند، شکل میگیرند .با توجه به اینکه هر فعالیت به فضایی با ویژگی خاص یا قرارگاه رفتاری مناسب نیاز دارد در صورت عدم وجود فضای مناسب،کیفیت بروز نوع فعالیتها دچار مشکل شده و در نهایت موجودیت شهر از جنبه های مختلف اجتماعی، فرهنگی و هویتی با اختلال روبه رو خواهد شد (فلاحت، 1387، . ( 87 پارک یک قرار گاه رفتاری است، زیرا در فواصل زمانی مشخص الگوهای ثابت رفتاری در آن مشاهده می شود. بنابراین پارک و فضاهای سبز به عنوان یک قرارگاه رفتاری باید پاسخگوی نیازهای رفتاری ثابت و متفاوت گروه های مختلف مردمی باشد. شناخت نیازها، سیستم های فعالیتی و الگوهای رفتاری ثابت که در آن به وقوع می پوندند و چگونگی تغییر و تحولاتی که باید در جهت بهبود وضعیت و کیفیت آن ایجاد نمود تا احتمال وقوع الگوهای رفتاری پایدار و هنجار در آن افزایش یابد ضروری است. پارک ومکانی است که می بایست نیازهای مختلف انسان و نیازهای انسان های متفاوت را پاسخگو باشد. برای آنکه سازگاری و انعطاف پذیری فضا به ایجاد بستر مناسب الگوهای رفتاری هنجار کمک نماید، باعث پویایی، جذابیت و سرزندگی فضا گردیده و قابلیت جذب الگوهای ثابت رفتاری متعدد را دارا باشد نیازمند ملحوظ داشتن نیازهای انسان است ( امین زاده و افشار، 1381، .(48
-3 مواد و روشها
در این پژوهش از روش توصیفی - تحلیلی به همراه بررسی میدانی، استفاده از پرسشنامه استفاده شده است. پژوهش علمی نیازمند بکارگیری روشها و ابزار طی مراحل انجام آن است. روش تجزیه و تحلیل در این قسمت به صورت کمی و کیفی بوده است. ابزار اندازه گیری در این تحقیق پرسشنامه بوده است که به روشی مستقیم برای گردآوری اطلاعات پیمایش ها مورد استفاده قرار می گیرد .کلیه متغیرهای تحقیق در این ابزار سازماندهی شده و با تکنیک پرسشنامه نسبت به دریافت و ثبت اطلاعات اقدام شده است. جامعه آماری تحقیق، مراجعان به پارک آزادی شیراز هست که با توجه به مشخصات کلی پارک (مکان یابی، امکانات، جاذبها و...) انتخاب شده و حجم نمونه برابر با 100 نفراز مراجعان به این پارک توزیع شده است. دادههای ثانویه در این تحقیق با استفاده از روش اسنادی جمع آوری شدهاند و برای جمع آوری دادههای اولیه بر مبنای فرضیههای تحقیق ومطالعه مبانی نظری در رابطه با موضوع تحقیق، پرسش نامهای شامل 28 گزاره تهیه و تنظیم شد. از پاسخ دهندگان خواسته شده بود تا پاسخ خود را در مقیاس طیف لیکرت پنج قسمتی تعیین نمایند.
-4 ساختار کلی فضای سبز شهر شیراز و پارک آزادی
2هزار و 428 هکتار فضای سبز در شیراز وجود دارد که با یکهزار و 200 هکتار باغهای قصرالدشت در مجموع به 3 هزار و 630 هکتار میرسد.سرانه فضای سبز در شیراز در سال 91١٣ برابر با 15/7 متر مربع به ازای هر نفر است. هماکنون در شهر شیراز ١١٨ پارک فعالیت میکنند که این تعداد شامل ٨۴ پارک شهری و ٧٠ پارک محلهای میباشد که از این جهت مساحت کل پارکها در شیراز ٠۵۵،١٧٠،٢ متر مربع میباشد که از این میزان ۴۴٠،١٢٨ متر مربع متعلق به پارکهای محلهای و ۶٠۵،٢۴٠،٢متر مربع متعلق به پارکهای شهری است ( سازمان پارک ها و فضای سبز شهرداری شیراز،.(1391
شکل شماره : 1 نقشه موقعیت پارک آزادی و راکندگی فضاهای سبز شهر شیراز
پارک آزادی یا پارک شهر، نام یکی از قدیمی ترین بوستانهای شیراز، است که در سال ۵۴١٣ در زمینی به وسعت ١٩١،۴٢٠ مترمربع در شمال شیراز ساخته شد. این بوستان به عنوان بزرگترین مرکز بوستان شیراز شناخته میشود.این بوستان دارای امکاناتی چون تالار اجتماعات، مجتمع فرهنگی مذهبی، نمازخانه، خانه فرهنگ، تالار نمایش، شهر بازی، غرفههای خوراکی، لانه پرندگان، دریاچه مصنوعی و آب نماهای زیبا میباشد.پارک آزادی از شرق به خیابان سمیه، از غرب به خیابان آزادی و میدان آزادی ( فلکه گاز ) و از شمال به بلوار آزادی و از جنوب به خیابان مشکین فام محدود میشود.( مینایی (1389
-5 نتایج
-1- 5 ویژگی های جامعه مورد مطالعه
در این پژوهش که طی پرسشگری از مراجعه کنندگان به پارک آزادی شیراز به عمل آمده است63 درصد از پاسخگویان را مردان و 37 درصد را زنان تشکیل داده اند . طبقات سنی به 8 گروه سنی بین 15 تا +65 سال تقسیم شده اند و بیشتر پاسخگویان را گروه سنی19)25-20 درصد) و – 25 21) 30 درصد) تشکیل داده اند و از لحاظ میزان تحصیلات 53 درصد از پاسخگویان تحصیلاتی معادل کارشناسی و بالاتر داشته اند. و همچنین 47درصد از پاسخگویان متاهل و 53 درصد مجرد می باشند.
درآمد و اشتغال به عنوان عاملی اقتصادی نقش موثر در نگاه فرد به مسائل پیرامون و سبک و شیوه زندگی افراد دارد و به نظر میرسد بین اشتغال و درآمد افراد مراجعه کننده به پارک ها با کم کیف الگوی رفتاری آنها در استفاده از این فضا ها رابطه ای وجود دارد. از نظر اشتغال، پاسخگویان به 8 گروه تقسم می شوند که محصلین و دانشجویان با 32 درصد بیشترین فراوانی را دارند و از نظردرآمد نیز 37 درصد بدون در آمد و 33 درصدپاسخگویان را نیز افرادی با درآمدی زیر 300 هزار تومان در ماه تشکیل می دهند.
دسترسی مناسب به پارک ها در فضاهای شهری از مهم ترین مسائل در برنامه ریزی فضاهای سبز می باشد تا با طراحی مناسبسازی،وفرهنگ زمینه کارایی الگوی رفتاری دسترسی پیاده را دربین شهروندان جهت فراهم آوردن محیط سالم و بدور از آلاینده ها را فراهم آورد. طبق نتایج این پژوهش 32 درصد از پاسخ گویان پیاده به این مکان مراجعه می کنند و 60 درصد از مراجعه کنندگان برای دسترسی به پارک آزادی از وسایل موتوری استفاده می کنند.( جدول(1
دفعات حضور در پارک
عوامل گوناگون فردی، اجتماعی و محیطی چون سلامتی، وضعیت آب و هوا، نوع شغل و... در مدت زمان و تعداد دفعات حضور افراد در پارک ها تاثیر گذار است. طبق یافته های این پژوهش، 38 درصد افراد عصر ها از پارک استفاده میکنند و همچنین شب ها با کمترین تعداد مراجعان در حدود 8 درصد روبرو هستیم. وهمچنین میزان ماندگاری و اقامت 80 درصد مراجعه کنندگان زیر 2 ساعت می باشد و تنها 20 درصد افراد بالای 2 ساعت در پارک اقامت می کنند. که علت اصلی آن نوع فصل و آب و هوای پارک( زمان انجام پژوهش زمستان) می باشد.
شکل شماره :2 زمان حضور در پارک
واز نظر تعداد دفعات حضور در پارک در طی ماه نیز28در صد پاسخگویان کمتر از یک بار در ماه و 36 درصد هفته ای یک بار و درصدتنها 20 بیش از 10 بار در ماه به پارک می آیند. که دلیل این امر موقعیت گذرگاهی پارک و حضور افراد میهمان و مسافر از شهرهای دیگر به شیراز به عنوان مرکز استان برای امور اداری، درمانی و ... می باشد.(جدول (2
جدول شماره:2 تعداد دفعات حضور در پارک طی یک ماه
