بخشی از مقاله
چکیده
شیوة نورپردازي در نگارگري ایرانی با دیگر سبکهاي نقاشی تفاوت دارد. در نگارگري ایرانی، ظلمت، سایه و تاریکی نشان داده نمیشود و همه چیز در نوري محض و یکدست به نمایش درمیآید. این شیوة نورپردازي از نظام دوگانه نور و ظلمت در تفکّر ایرانی نشأت گیردمی . نگارگران در هنگام مصورسازي متون ادبی، از مبانی فکري این متون تأثیر پذیرفته و آن را در نگارههاي خود منعکس ساختهاند.
در این پژوهش پشتوانههاي فکريِ شیوة نورپردازي نگارگري ایرانی را در متون ادبی بررسی میکنیم. با توجه به اهمیت فلسفه اشراق و مانویت در بحث نور و ظلمت و همچنین تأثیرپذیري هنر ایرانی از مبانی فکري این دو مشربِ فکري، پژوهش حاضر این پرسش را پاسخ میگوید که شیوة نورپردازي در نگارگري ایرانی از حکمت اشراق و آیین مانی چه تأثیري گرفتهاست؟ چگونه نگارگران ایرانی به حکمت اشراق سهروردي، نمودي هنري بخشیدهاند؟ در این پژوهش سعی داریم تا با تحلیل شیوة نورپردازي نگارهها، حضور پشتوانههاي ادبی را در هنر ایرانی تبیین کنیم. حاصل این پژوهش نمایانگر آن است که مبانی فکري و فلسفی متون ادبی، در لابهلاي کتب ادبی محصور نمانده بلکه در دیگر ابعاد فرهنگ و هنر ایرانی نیز تأثیري محسوس داشتهاست.
مقدمه
نور، قداستی الهی دارد، این قداست تا جایگاه پرستش نور و روشنایی نیز پیش میرود. خداي مصرباستان »امون« با خداي خورشید »رع« یکسان انگاشته میشد. با یکسانانگاري این خدایان، به »امون رع - « سغأعA کل - بدل شدند. آپپیس جکطژپژAض، مار غولپیکر تاریکی، هر روز امون رع را میبلعید - تسويوربلوکسی، . - 55 :1383 منطقه مدیترانه شرقی - مصر، سوریه و بینالنهرین - خاستگاه بسیاري از خدایان نور بودهاست. این خدایان در تاریخ دینی غرب، و در عصر مداريیونانی مجدداً اهمیت یافتند.
در اسطورههاي یونانی، عامل نجات انسان از تاریکی و سرما، نور یاايجرعهازعرّابه خورشید است که توسط پرومته به انسان هدیه میس شود - الیاده، .86 - :1372در آیین یهود و مسیح، حضور نور به عنوان تجلّی الهی بسیار برجسته است، به عنوان مثال در عهد عتیق کتاب مقدس آمدهاست: »خداوند، نور من و نجات من است27:1] «، مزامیر داوود[؛ »زیرا که نزد تو چشمه حیات است و در نور تو، ما نور را خواهیم دید36:9] «، همان[؛ »اي خاندان یعقوب،
بیایید تا در نور خدا سلوك کنیم
قداست نور، در فلسفه اشراق و آیین مانی نیز نمود پیدا کرده، و هنر سنّتی ایران، به این جنبه از تفکّر ایرانی، نمودي تصویري بخشیده است. از اینرو در این پژوهش، به بررسی تأثیر فلسفه اشراق و آیین مانی بر شیوة نورپردازي در نگارگري میپردازیم و به این پرسش پاسخ میگوییم که آیا شیوة نورپردازي در نگارگري ایرانی، مبتنی بر بینش مانی و حکمت اشراق است؟
1 مبانی فکري فلسفه اشراق سهروردي و بحث پیرامون نور و ظلمت
در حکمت اشراق، مشرق به معنی جهان نور محض و فرشتگان است. چنین جهانی، از هر نوع ماده - ظلمت - تهی است به همین دلیل براي موجودات مادي قابل درك و رؤیت نیست - سهروردي، . - 71 :1377 شیخ اشراق، عالم را به سه مرتبه تقسیم میکند: عالم ملکوت، عالم معقول و عالم محسوس. عالم ملکوت یا عالم خیال، نزد او دّح واسط میان عالم معقول و عالم محسوس است. صور خیالی نیز برخلاف صور حسی قائم به خود هستند، نه وابسته به مکانی که در آن دیده میشوند. نفس انسانی میتواند در اثر ریاضت که منجر به تضعیف صور حسی میشود، صور مثالی عالم خیال را شفافتر گرداند و به این طریق یک مرتبه به منبع نور و نور اعلی نور نزدیکتر شود
سهروردي مراتب عالم را با نورهمسان داندمی. در نظر او منشأ کلّ کائنات »نورالانوار« است که نور قاهر نخستین، از آن صادر شودمی . نور نخستین در ظهور خویش، به علّت حاجت ندارد و به ذات خویش قائم است. در صورتیکه هرچیز دیگري عرضی و تبعی - ممکن الوجود - است و استقلال وجودي ندارد. پس ظلمت امري مستقل نیست که در مقابل نور باشد، بلکه نسبت آن با نور، نسبت عدم در برابر وجود است. نور نخستین منشأ تمام حرکات عالم است، اما حرکت خود او تغییر مکان نیست بلکه فیض و اشراق است که لازمه جوهر اوست. در نظر سهروردي، جهان داراي درجاتی از نور و ظلمت است، او ظلمت را در واقع فقدان نور میداند. رواز ایناجسام تا جایی که به هویت مادیشان مربوط است ظلمانی هستند. از دیدگاه سهروردي، همه چیز به سوي نور مطلق - خدا - بازمیگردد -
بحثی که »نجم رازي« ارائه میدهد بسیار متأثر از مبحث انوار درونی است که »ابنسینا« و »سهروردي« هر دو آن را مطرح کردهاند. او این مباحث را در کتاب مهم خود »مرصادالعباد« در بخش سوم آن که به بیان مشاهدات سالک اختصاص دارد شرح میدهد - رازي، . - 1361 :98 از نظر »نجم رازي« توانایی دریافت انوار معنوي نزد هر کس، وابسته به میزان صیقل دل او است و هر چه میزان صیقل دل بیشتر باشد میزان دریافت انوار بیشتر میشود.
سرچشمه و منشأ انوار مقام عرفانی خود عارف است، به طوري که مفاهیم روحانیت، ولایت، نبوت و اذکار مختلف، هر کدام نور خاص خود را دارند و مثال خورشید، نمایانگر کمال دل است. مشاهده نورهاي رنگی هم بسته به رنگ نور، نشان از مقامات عارف دارد. نور کبود، نمایانگر نفس لوامه یا ظلمت نفس است که با نور روح آمیخته گشته و نور سپید، نمایانگر اسلام و حد اعلاي معرفت است. بنابراین از
دیدگاه این عارف الهی هر چه میزان ظلمت نفس بیشتر باشد گرایش نور به سوي تیرگی افزون شده و هر چه میزان معنویت نفس بیشتر گردد روشنایی نور فزونی میگیرد تا آنجا که اگر تمام دل به غایت صفا برسد دیگر هیچ رنگی باقی نمیماند. همین طور نور سبز را برابر با نفس مطمئنه میداند که از نور روح و صفاي دل برخاسته است. او از نور دیگر به رنگ سیاه تیره نام میبرد که آن را جلوه صفات جلال الهی برمیشمرد - رازي، . - 36 :1361
1.1 فره ایزدي؛ نمودي از نور در مکتب اشراق و نگارگري ایرانی
اساس بینش نوري ایران باستان، در مفهوم واژة »خوارنه - خوره،« فرّه - آمدهاست. اعتقاد به »خورنه« در اوستا و یشتها، از نخستین جلوههاي ظهور بینش الهی ایرانیان نسبت به نور است - کربن، 3.: - 1384فرّه از مفاهیم بنیادي است که »سهروردي« نیز در حکمت نوري ایرانیان بر آن تأکید بسیار دارد. فلسفه خورنه شالودة حکمت اشراق را تشکیل میدهد. سهروردي شرق را به صورت هاله نورانی گرد سر شاهان تبیین کندمی. او فرّه را اینگونه تعریف میکند: نوري که معطی تأیید الهی است، و نفس و بدن به او قوي و روشن گردد.
در لغت پارسیان آن را خره و فره گویند و آنچه ملوك را خاص باشد کیان خره گویند. سهروردي معتقد است خوره یا فره به شهریارانی نظیر نظیر کیخسرو و فریدون اعطا شدهاست. فره به صورت هالهاي گرد سر موجودات نمایان میشود و اگر مخصوص پادشاهانی باشد که به مقامات روحانی رسیدهاند، »کیانفره« نام دارد. نزد سهروردي، خورشید واسطه افاضه »کیان فره« است - سهروردي، . - 84:1377 سهروردي منتهاي سیر و سلوك حکیم را مشاهدهانوار» مقدس قدسی« پس از ریاضت و سیر و سلوك میداندانوار.» قدسی مجرّده« همانفرّه«» و فیضان نور الهی است. فره مشاهده انوار الهی است که سالک در طی طریق به آن دست مییابد. هانري کربن معتقد است که این نور فراحسی به صورت برخیهاينشانهنمادین در دنیاي حسی و تصویري مجسم شدهاست که از جمله آنها هالهاي از نور و آتش در پیرامون چهرة پادشاهان است. در نگارههاي زیر، هاله نورانی دور سر قدیسان و پادشان مشاهده میشود.
