بخشی از مقاله
مقدمه
استان یزد با مساحت حدود 131/550کیلومتر مربع در مرکز ایران قرار دارد و از نظر وسعت چهارمین استان کشور بعـد از استان های خراسان،سیستان وبلوچستان و کرمان به شمار می رود.شهر یزد به علـت برخـورداری از آثـار تـاریخی و مظـاهر فرهنگی،از پربارترین تجلی گاه های ذوق وهنر به شمار می رود،به طوریکه از طرف سازمان علمی،فرهنگی ملل متحد(یونسکو) به دلیل برخورداری از معماری خشت خام و گل به عنوان دومین شهر تاریخی جهان بعد از ونیز ایتالیـا وهمچنـین بزرگتـرین بافت خشتی جهان به ثبت رسیده است. مکان های تاریخی همیشه از جاذبه های محبوب برای گردشگران داخلی و بین المللی بوده است.در سال 2003،سازمان انجمن صنعت مسافرت آمریکا گزارشی را در مورد گردشگران تـاریخی وفرهنگـی منتشـر کرد.بیش از81درصد(118میلیون نفر)از بزرگسالانی که در سال 2002 به سفر رفته بودند گردشـگران فرهنگـی یـا تـاریخی بودند (ریچی, .(2009
بعد از مسجد مهمترین عنصر کالبـدی شـهرهای اسـلامی بازارهـای سرپوشـیده اسـت کـه در واقـع ستون فقرات شهر را تشکیل میدهد و به مغزشهر» مسجد جامع « میپیوندد. ریشه منشأ بازارهای اسـلامی بـه زمانهـای قبـل از آن بـه ویــژه عـصر ساسـانیان برمـی گـردد. بـا گسترش روند شهرنشینی به دلیل وسعت یافتن تجارت و بازرگانی در قرن سوم تا ششم هجری و رونـق شهرسازی، بازار اهمیت به سزایی یافت و در سازمان فضایی شـهر موقعیـت ویـژه ای کـسب نمـود (طـرح تفصیلی شهر یزد،بررسی وشناخت بناها و محوطه های شـهر یـزد, .(1387 شـناخت تـاریخ یـک منطقـه در برنامـه ریـزی جهانگردی مهم است؛زیرا بسیاری از جنبه های تاریخی به طور واقعی به عنوان جاذبه های جهانگردی قلمداد شـده انـد.نظیر مکان های باستانی وتاریخی و مکان هایی که حوادث تاریخی در آن روی داده است وبر شـیوه هـای زنـدگی امـروزی،آداب و رسوم،هنر و صنایع دستی تأثیرگذار بوده اند (بروجنی, .(1389 میراث فرهنگـی و طبیعـی از جاذبـه هـای اصـلی گردشـگری اند.مدیریت ضعیف گردشگری و مسائل مربوط به توسعه این صنعت در هر منطقه می تواند تهدیدی بـرای منـابع فیزیکـی و غیرفیزیکی آن منطقه باشد.طبق اصل 3منشور بین المللی گردشگری فرهنگی(مدیریت گردشـگری در امـاکن مهـم تـاریخی) برنامه ریزی برای حفظ و نگهداری مکان های میراث و همچنین برنامه های ترویج گردشگری باید بازدیدی ارزشمند،رضـایت بخش و دلپذیر را برای گردشگر تضمین کند (کاظمی, .(1385در این مقاله ضمن بررسی ظرفیت تحمل بنا و اسـیب شناسـی مجموعه امیرچخماق، پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت گردشگری بازار حاجی قنبر و حفظ مجموعه از نظر فرهنگی و فیزیکـی ارائه شده است.
2
پیشینه تحقیق
تجارت به عنوان مهمترین شکل مبادله اجتماعی،از جمله فعالیت های اصلی انسان به شمار می رود.فعـالیتی کـه سـبب احداث فضاها و مکان های ویژه ای به نام بازار به شکل های گوناگون می شود.مطالعات و بررسی شاخه ای از علم جغرافیا،به نام جغرافیای بازار ابتدا به شکل محدو و نارسا از سال 1900 شروع گردید،ولی در سال 1945،این موضوع با مفهوم جدیـدی به وسیله ویلیام پلبوم مطرح شد.این محقق عقیده دارد که توسعه و پیشرفت جغرافیـای اقتصـادی بیشـتر مربـوط بـه تولیـد کالاست (اسرائی, .(1389
روش تحقیق
روش تحقیق مقاله حاضر توصیفی است.جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانـه ای و میـدانی مـی باشـد.محدوده مـورد مطالعه بازار حاجی قنبر مجموعه امیر چخماق یزد می باشد.
مبانی نظری
مجموعه امیر چخماق
یکی از انواع جاذبه ها،جاذبه های فرهنگی سخت می باشد،این نوع جاذبه ها شامل اماکن تاریخی، موزه ها، معماری، بناهای مذهبی(مساجد،معابد،کلیسا)، مراکز فرهنگی و مراکز مسکونی معاصر می شود (کاظمی, .(1385 مجموعه امیر چخمـاق، یکـی ازشاخص ترین مجموعههای تاریخی شهر یزد است کهتقریباً در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط مهم یـزد محسوب میشود،این مجموعه عظیم در تاریخ 11/10/1330 از طرف »وزارت فرهنـگ« باشـماره «383» در »فهرسـت آثـار تاریخی و ملی« به ثبت رسیده است.امیرجلالالدین چخماق از سرداران شاهرخ تیموری و حاکم یزد بود که با همکاری همسـر خود فاطمهخاتون برای آبادانی یزد مجموعهای شامل تکیه، میدان، حمام، کاروانسراها، خانقاه، قنادخانه، چاه آب سرد و مسجد امیرچخماق را ساخت که در فهرست آثار تاریخی کشور نیز به ثبت رسیده اند. اکنون گردشگران امیر چخماق را نام میدانی در شهر یزد می دانند که در آن بنایی چند طبقه، مسجد و حسینیه ای بـه همـین نـام وجـود دارد. قـدمت بنـای میـدان و تکیـه امیرچخماق به قرن نهم هجری می رسد.از 59 بنای مذهبی تاریخی یزد که هر یک ویژگی معماری، تاریخی و فرهنگی خاصی دارند، مجموعه امیر چقماق که چخماق نیز گفته می شود از جایگاه خاصی برخوردار است.
3
ارزیابی ظرفیت تحمل بنا
ارزیابی جاذبه ها باید در ارتباط با اهمیت شان در سطوح منطقه ای،ملی و بین المللی انجام شود.در ارزیـابی جاذبـه هـا باید بازارهای بالقوه جهانگردی برای جاذبه،استفاده از جاذبه در سطح ساکنان ناحیه ، ملی، منطقه ای و دسترسی های محلـی، هزینه های مربوط به حفاظت و توسعه، ظرفیت تحمل جاذبه ها، محیط های طبیعی و پیامد های زیست محیطـی و فرهنگـی و اجتماعی توسعه هم باید در نظر گرفته شود (بروجنی, .(1389تحلیل ظرفیت تحمل، تکنیک اساسی است که امروزه در برنامـه ریزی جهانگردی و تفریح به طور گسترده به کار می رود و به طور سیستماتیک حد بـالای توسـعه و اسـتفاده بهینـه از منـابع جهانگردی را مشخص می کند.آنچنان که متیسون و وال تعریف کرده اند،"ظرفیت تحمل عبارت است از حداکثر افـرادی کـه میتوانند از مکانی استفاده کنند بدون اینکه دگرگونی ناخواسته ای در کالبد محیط طبیعی و کاهش غیرقابل پذیرشی در کیفیـت تجربه بازدیدکنندگان ایجاد شود".به این تعریف باید اضافه کرد"بدون اینکه تأثیر ناخوشایندی بـر جامعه،اقتصـاد و فرهنـگ ناحیه جهانگردی بگذارند".تشخیص ظرفیت های تحمل مبنایی برای مفهوم نگهداری سطحی از توسعه و استفاده اسـت کـه منجر به زوال زیست محیطی و اجتماعی-فرهنگی ناحیه یا کاهش انتظارات جهانگردان برای لذت بردن از آنجـا نشـود.تحلیل سطوح نهایی ظرفیت تحمل باید آنچنان تعادلی بین عوامل مثبت و منفی(و بنابراین حجم گردشـگری)،جمعیت محلـی و خـود جهانگردان(برای آنکه سطوح رضایت شان را حفظ کند) مشخص کند که منافع بهینه را برای کشور یـا منطقـه داشـته باشـد (بروجنی, .(1389 مفهوم ظرفیت تحمل یک مقصد گردشگری مبتنی بر این فرض است که دیر یا زود یک مقصـد گردشـگری به نقطه ای خواهد رسید که از آن پس افول در شرایط مطلوب مشاهده می شود (اردکانی, .(1382با توجـه بـه تعـاریف گفتـه شده در رابطه با ظرفیت تحمل و چرخه عمر گردشگری،می توان اظهار داشت که مجموعه امیر چخماق نیـز همچـون بناهـای تاریخی دیگر سطح مشخصی از ظرفیت تحمل را داراست ، علاوه بر ارتباط ظرفیت تحمل با تعداد گردشگران، جامعـه محلـی (کسب و کارهای غیرمرتبط در بازار مجموعه) نیز می تواند در کاهش این امر و ایجاد خسـارات جبـران ناپـذیر دیگـر نقـش داشته باشند.
بازار
اصطلاح بازار در زمان پهلوی »واکار« بوده که با گذشت زمان به شکل بازار درآمده است.در زبان عربی »بیـزار« و »بیـزاره« بوده است (اسرائی, .(1389موقعیت بازار،ایجاد و توسعه آن در شهرهای اسلامی، به خصـوص در قـرون وسـطی همیشـه در رابطه شدید با تولیدکنندگان و مصرف کنندگان بوده است. به همین دلیل هسته اولیه آن در مسیر شاهراه کاروان ها توسعه می یافته است. آنچه امروز به عنوان بازار سنتی شهر یزد معرفی می گردد،گالبدی است مجروح از زمان رضاخان،جراحتی حاصـل از تقلید نادرست از فرهنگ شهرسازی غرب و بی توجهی به ساختار شهرسازی ایرانی - اسلامی که در دو خیابـان کشـی بـر چارچوب منسجم بازار یزد وارد گشته است.خیابان اول، شمالی - جنوبی به نام پهلوی سـابق (امـام خمینـی) در سـال 1390
4
توسعه یافت.خیابان دوم در سال 1317 از میدان امیر چخماق تا میدان سید مصطفی خمینی در جهت شرقی - غربی احـداث شد.بدین ترتیب این خیابان،ستون فقرات،راسته و چهار سوق اصلی مجموعه بازار را تخریب کرد (اسرائی, .(1389
بازارهای عمده یزد عبارتند از: بازار خان، بازار پنجه علی، بازار زرگری، بازار قیصریه، بازار علاقمندی، بـازار کاشـی کـاری، بازار چیت سازی، بازار مسجد ملا اسماعیل، بازار افشار، بازار حاجی قنبر،بازار محمد علی خان،بازار جعفر خان،بـازار صـدری، بازار دروازه مهریز،بازار مسگری، بازار نخود ریزی (طرح تفصیلی شهر یزد،بررسی وشناخت بناها و محوطه هـای شـهر یـزد, .(1387
قدیمی ترین بخش بازار یزدبـه نـام بـازار حـاجی قنبـر- متعلـق بـه قـرن نهم(هجـری - قمـری) و جزئـی از مجموعـه فرهنگی،تاریخی "امیرچخماق" است( چهارراه شهداء ضلع شرقی میدان امیر چخماق).این بازار با شماره 2416 به ثبت ملـی رسیده است.در قرن سیزدهم (هجری - قمری)، بر سردر این بازار، تکیه بلندی به شیوه دیگر تکایا و حسـینیه هـای یـزد بـا کاشی معلقی ساخته شد.بازار حاجی قنبر مشتمل بر کارگاه و مغازه بوده و یک مسجد داخل بازار وجود دارد.طول بازار 67 متـر و عرض متوسط آن3/5 متر میباشد.اصناف داخل بازار در حال حاضر نانوایی، قنادی، آرایشـگاه، کبـابی و جگرکـی میباشـند و همچنین تعدادی مغازه به صورت متروکه و یا به عنوان انبار از آنها استفاده می شود.
آسیب شناسی مجموعه امیر چخماق
میدان امیرچخماق یزد قرار بود طبق طرح جامعی که برای آن تدوین شده با احداث دو دیوار در کناره های آن تا چهـار راه شهدا به شکل مستطیل بسته شود تا از ارتعاشات و صدای خودروهایی که در اطراف آن تردد می کنند جلوگیری شـود امـا اکنون دیواره های ساخته شده در دو طرف عمارت امیرچخماق به مدت پنج سال است که نیمه کاره رها شده و از زیبایی ایـن تک بنا کاسته است.غیر از ساخت دیوارهای نیمه کاره عمارت امیر چخماق، بازارچه آن نیز جلوه نامناسبی را به مجموعـه القـا کرده است. در گذشته حاکمی به نام حاجی قنبر در زیر عمارت بازارچه ای ساخت تا بازاری برای رونق اقتصادی شهر باشـد و صنایع دستی یزد در آن مکان به فروش برسد، اما اکنون بازارچه صنایع دستی امیرچخماق به بازار جگر فروشانی تبدیل شـده است که برای باز کردن اشتهای بازدیدکنندگان چربی روی آتش می سوزانند و گردشـگران خـارجی را فـراری مـی دهنـد!اما آسیب رساندن به بدنه سنگی عمارت امیرچخماق تنها محدود به حضور مهاجران شهر یزد نیست. بعد از ظهر هر روز می توان بساط بازی فوتبال پسربچه هایی را دید که هر کدام از رواق های عمارت امیرچخماق را به چارچوب دروازه فوتبالشان تبـدیل کرده اند و با هر ضربه توپهای سخت پلاستیکی به دیواره های این عمارت به مرور زمان بخشی از کاشیهای چند صد ساله آن را از بین برده و می برند.یکی دیگر از مشکلات بازار وجود دوره گردها و دست فروشانی است که در ایـام عیـد جلـوه بسـیار زشتی را با بنا میدهند.به نظر می رسد مجموعه امیرچخماق به عنوان یکی از بناهای تـاریخی و شـاخص شـهر یـزد نیازمنـد
5
رسیدگی بیشتر توسط متولیان میراث فرهنگی استان و فرهنگسازی در خصوص نگهداری از این مجموعـه ارزشـمند در میـان مردم است. چرا که بی توجهی بیشتر به این مجموعه که به راحتی در دسترس همه اهالی شهر قرار دارد، می توانـد در آینـده ای نزدیک باعث ایجاد خسارات بیشتر به هر کدام از قسمتهای مجموعه امیرچخماق شود.
وضع مالکیت در بازار حاجی قنبر
تعیین و تبیین نوع، کیفیت و تحول مالکیت در بازار به منزله تثبیت، گسترش و تغییـر نـوع و میـزان کـارکرد اقتصـادی - اجتماعی، احیاء و انحطاط بازار است (اسرائی, .(1389مالکیت معنوی بنا تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد می باشد.
