بخشی از مقاله
چکیده
در قرن جدید و تحت تاثیر پارادایم جهانی شدن، شهرها با تحولاتی در شکل و عملکرد مواجه شدهاند که عمدتا در سه گروه؛ الگوهای زندگی، الگوها و شیوه رفت و آمد و شیوه ترکیب کاربری زمین و فعالیـت قابـل مشـاهده است. در این راستا محیط های خلق شده و تغییرات منتج از فناوریهای نـوین سـاختار اقتصـادی ـ سیاسـی و اجتماعی ـ فرهنگی جهان را تحت لوای جهانی شدن به اضمحلال برده است و موجب شکلگیری شهرهایی عام و بیهویت گردیده است. آنچه که اهمیت پژوهش حاضر را شکل میبخشد، واکاوی قواعد شکلدهی به پارادایم هویتمند شهر ایرانی ـ اسلامی و تطبیق آن با نیازها و ارزشهای منتج از جهانی شـدن مـیباشـد تـا بـا ریشـه شناسی مفاهیم محتوایی و رویه ای بتوان به قواعدی جهت ساختارمند نمودن توسـعه هویتمنـد دسـت یافـت. پژوهش حاضر در راستای پاسخگویی به امکان تطبیق ارزش ها و نیازهای منتج از پارادایم شهر ایرانی ـ اسلامی با شهر جهانی به جهت کشف و توصیف اجزای پارادایم های اشاره شده، در دسته تحقیقات کیفـی قـرار گرفتـه است. لذا در گام نخست با دیدی جامع در یک فرآیند یکپارچه به درک و توصیف مولفههای سازنده هر پارادایم پرداخته و سپس در قالب تحلیلهای مقایسهای یا تطبیقی، بازشناسی و معرفی مولفههـای روسـاختی منـتج از ارزشها صورت می پذیرد. نتایج حاصل از این پژوهش، بر بلوغ یافتگی اصول کارکردی شهر ایرانی ـ اسـلامی و تبلور آن در نیازهای اساسی شکل دهنده به ساختار شهر جهانی تاکیـد داشـته و آشـکار مـیسـازد کـه قواعـد برنامهریزی شهری شهرهای آینده در فرآیند جهانی شدن در حال نزدیک شدن به قواعـد شـهرهای اسـلامی ـ ایرانی میباشد. علت این حرکت، سازگاری نحوه شکلگیری شهرهای ایرانی ـ اسلامی با ساختار محـیط طبیعـی از یک سو و ارتباط مستقیم شکل و عملکردهای شهر با ارزش های واقعی نهفته در وجود انسانها از سوی دیگـر است.
واژه های کلیدی : شهر ایرانی ـ اسلامی، شهر جهانی، جهانی شدن
-1 مقدمه
سرعت روند تحول شهرها و پیچیدگی های حاکم بر آنها طی زمان های طولانی همواره برنامـه ریـزان را بر آن داشته است که با اتخاذ رویکردی منعطف چارچوب هدایت و کنترل ایننظـام پیچیـده را سـاختاربندی نمایند. لذا از آغاز شکلگیری شهرها به تناسب پیشرفت علم برنامه ریزی همـواره رویکردهـای متفـاوت بـروز نموده و مورد مداقه واقع شده اند.
در این میان گاهی رویکردهای اتخاذی ناشی از قواعد مذهبی ساختاربندی گردیده اند که البته به جهت سوگیری خاص مذهبی و سیاسی جز در میان پیروان چندان فرصت آشکار شدن نداشته انـد، امـا سـینه بـه سینه و نسل به نسل به آیندگان انتقال یافته اند. شهرسازی اسلامی در ترکیب با ویژگـی هـای ایرانـی آن از جمله رویکردهای مورد بحث به شمار می رود که تاکنون ویژگی های ماهوی و رویه ای آن به صورت یکجا و مدون گردهم نیامده است. در این پژوهش تلاش می گردد تا این ویژگیها مورد واکاوی قرار گرفته و ریشهها و منشا آن با جدیدترین پارادایم حوزه برنامه ریزی شهری که همـان شـهرهای جهـانی محسـوب مـی شـود، انطباق و بررسی گردد. شکلگیری ایده مزبور و قیاس آن با پارادایم شـهرهای جهـانی نیـز از آنجـایی صـورت پذیرفت که دو خصیصه فرهنگ و اقتصـاد از جملـه ضـعف هـای رویکـرد شـهر جهـانی از دیـدگاه منتقـدان برشمرده شده است. در حالی که شهر ایرانی ـ اسلامی با تاکید بر خصائص مزبور شـاکله شـهر را بسترسـازی می نماید و این دو خصیصه از جمله ویژگی هایی به شمار می روند که این ایده مستند بـدانها مثـالواره هـای شهر آرمانی اش را معرفی می نماید.
لذا در پژوهش حاضر که پژوهشی بنیادین به شمار می رود، خصوصـیات شـهر جهـانی و شـهر ایرانـی ـ اسلامی و تطبیق ساختار این دو شهر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی مـورد توجـه قـرار گرفتـه اسـت و تـلاش می گردد تا الگویی جهت تکمیل روند تکامل پارادایم شهر جهانی با اتکا به عرصه های مفهومی شهر ایرانی ـ اسلامی تجویز و پیشنهاد گردد.
-2 روند تحول شهرها
جامعیت در هم پیچیده جهانی شدن در دهه های اخیر روند شهرنشینی و خصوصیات شهرهای جهان را دچار تحولات شگرفی نموده است. در دهه های اخیر جهـانی شـدن اقتصـاد، روابـط انسـانی، جریانـات فرهنگی و نحوه ارتباطات جوامع، منجر به ظهور الگوی جدیدی از شهرنشینی به نام نظریـه شـهر جهـانی گردید. این نظریه مبتنی بر شناخت تأثیرات جهانی شدن بر شهرها و نقش آفرینی آنها در فرآینـد جهـانی شدن است.
برخی محققین در تبیین این پدیده بر تغییرات در اقتصاد جهانی نظیر از هم پاشیدگی رژیم پـولی در اوایل دهه 1970، افزایش اهمیت شرکت های فراملی، مقررات زدایی از سرمایه های پولی، آزادسازی جریان تجارت و سرمایه گذاری، توسعه وسیع سرمایه گـذاری مسـتقیم خـارجی، توسـعه شـدید فـن آوری هـای ارتباطات و اطلاعات و کاهش هزینه و زمان در حمل و نقـل و ارتباطـات راه دور تمرکـز م یکننـد .برخـی
دیگر، جهانی شدن را با انواعی از تهدیدات و تغییرات در اشکال تثبی تشده قدرت دولت های ملی مـرتبط می دانند .گروهی نیز بر ظهور اشکال جدید هویت جمعی، جابجایی و تفرق سیاسی توجه دارند که اغلب با واسطه فن آوری های جدید اطلاعاتی، مبانی ملیت را به عنوان مثالواره روابط اجتماعی روزمره، بر هم زده اند. (Brenner, 2004)
محققان از منظرهای گوناگونی درباره جهانی شدن بحث می کنند که موجب تنوع تعاریف و توصیفات درباره این پدیده می شود. از نظر آنتـونی گیـدنز جهـانی شـدن موجـب پیونـد مکـان هـای دور از هـم و تأثیرگذاری حوادث و رویدادهای سراسر جهان بر یکدیگر میشود .[Perry & Mavrer ,2003:334]
رونالد رابرتسون نیز جهانی شدن را در هم فشرده شدن جهان و تراکم آگاهی ها نسبت بـه جهـان بـه عنوان یک کل تعریف می کند( رابرتسون، 1385، (35
از نظر مالکوم واترز نیز جهانی شدن، فرآیندی اجتماعی است که در آن قید و بندهای جغرافیایی کـه بر روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده است، از بین می رود و مردم به طور فزاینده ای از کـاهش ایـن قید و بندها آگاه میشوند.( واترز، 1379،(12 صندوق بین المللی پول نیز جهانی شدن را با مشخصاتی نظیر ادغام وسیع تر اقتصادهای جهان و رشد وابستگی اقتصـادی متقابـل کشـورها در سراسـر جهـان از طریـق افزایش حجم و تنوع مبادلات کالا و خدمات و جریان سرمایه در ماورای .مرزها و همچنین از طریق پخش گستردهتر فنآوری تعریف میکند (بهکیش،1381 ، (25
در روند این تحولات آنچه حائز اهمیت است، کاستی های پارادایم های ارایه شده می باشد که نیاز مبرم به تلاش و تفکری جهانی را در راستای کاهش و یا تعدیل این کاستی ها آشکار می سازد. لذا جهت شناسایی کاستی های پارادایم شهر جهانی، ریشه شناسی این مفهوم و واکاوی خصوصـیات برشـمرده شـده بـرای ایـن شهرها از نخستین گام های الزامات رویه ای آن به شمار می رود.
جهت تبیین و واکاوی خصوصیات شهرهای جهانی به توصیفات و تعاریفی که که توسط محققان مختلف ارایه می گردد، بایستی رجوع شود. در این راستا قدیمی ترین توصیف مربوط به پاتریک گدس می باشـد کـه در سال 1915 شهر جهانی را مرکز انجام مهم ترین فعالیت های اقتصادی جهان معرفی نمود. پس از آن نیـز پیتر هال در سال 1966 ، جان فریدمن و آنتونی کینگ در بیان ویژگی های شهر جهـانی بـر فعالیـت هـای موجود در این شهرها تمرکز نموده و مستند به این فعالیت ها ویژگی هایی را برای شـهر جهـانی برشـمردند. نکته قابل ذکر آن که در تمامی تعاریف اشاره شده اقتصاد جهانی و تأثیرات و نیازهـای آن تئـوری شـهرهای جهانی را می سازد.
در تعاریف و توصیفات دهه های اخیر وضعیت تأثیرپذیری شهر از فن آوری های ارتباطات و اطلاعـات از دیگر خصیصه های شهر جهانی برشمرده شده است .در این رابطـه، بیشـتر تبیـین هـا متـأثر از نظریـات مانوئل کاستلز است. کاستلز با نگرش به تأثیرپـذیری شـهرها از فـنآوریهـای ارتباطـات و ظهـور اقتصـاد اطلاعاتی، شهرهای جهانی را نه یک مکان بلکه یک فرایند تلقی می کند. فرایندی که مراکز تولید و مصرف
