بخشی از مقاله
چکیده
خاورمیانه میتواند مدعی طولانیترین تاریخ تکامل مستمر در شهر و شهرنشینی باشد. شهر اسلامی در این منطقه مفهومی براي معرفی شهرهایی متأثر از فرهنگ و آموزههاي دینی و ارزشهاي اسلامی است. این شهر با اتکاء به شکل و الگوي فرهنگ اسلامی ویژگیهایی دارد که داراي وجوه اشتراك زیاد با یکدیگر و خصایص متمایزکننده نسبت به سایر شهرهاي غیر اسلامی است. خصایص شهر اسلامی در سه قلمرو اقتصادي، کالبدي و اجتماعی دستهبندي میشوند که برخی از این خصایص داراي تبلور ظاهري نظیر بازار، ارگ و قلعه هستند. برخی دیگر نیز به شکل سازمانهاي اجتماعی نظیر اصناف، اتحاد محله اي، جدایی گزینی مذهبی و قومی ظاهر میشوند.
ماهیت کالبدي شهر اسلامی بیانگر وجود اتحاد قوي مذهبی- قومی بین محلات و توجه به بومیس گرایی ساخت و برنامهریزي در شهرهاي اسلامی میباشد. همچنین این شهرها با داشتن فرهنگ قوي شهرسازي به دور از هجمههاي فرهنگهاي شهرسازي قرارگرفتهاند. هدف این پژوهش بررسی تحولات تاریخی شهر در قلمرو تمدن اسلام از زمان ورود اسلام تا به امروز، با تاکید بر مفهوم کالبدي این شهرهاست. در این مقاله با مرور منابع مختلف و معتبر در زمینه شهر اسلامی، ویژگیهاي کالبدي مورد توجه محققان و تحلیلگران استخراج و مقایسهاي تطبیقی با شهرهاي غربی انجام شده تا ویژگیهاي کالبدي شهرها بیشتر مشخص گردد. نتایج تحقیق نشانگر این است که شهرهاي ایران از لحاظ کالبدي با ورود اسلام تغییرات زیادي نکردند و عمده تحولات کالبدي صورت گرفته در شهرهاي کشور از سال هاي 1300 به بعد با ورود مدرنیته و تقلید از الگوهاي غربی صورت گرفته است.
واژگان کلیدي: شهر اسلامی، شهر ایرانی، شهر غربی، فرهنگ، کالبد شهري
.1 مقدمه
پس از انقلاب کشاورزي، ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ در زندگی اجتماعی انسان بود که بیشتر موجب دگرگونی در روابط متقابل انسان با محیط و انسانهاي دیگر شد. شهر مجموعهي تجسمیافته و تبلور فضایی ایفاي نقشهاي اساسی انسان در محیط جغرافیایی است که به تناسب امکانات، استعدادها، بضاعت فرهنگی و ذوق و سلیقههاي فردي شکلگرفته و توسعه یافته است - رهنمایی، 1369، . - 80 شکلگیري و تغییرات ظاهري بافت شهري و رشد و توسعهي آن در تبعیت از مجموعهي عوامل و سازوکارهاي تصمیمگیري، سیاست شهري، رفاه اجتماعی و بهبود زندگی انسان صورت خواهد گرفت و شکلگیري جدیدي به دنبال عوامل فوق تحقق خواهد یافت - زنگنه چکنی، 1381، . - 4 پیدایش زندگی شهري در مراکز متعددي صورت گرفته است، ولی مدنیت و شهرنشینی در ایران، قدیمی و پر سابقه است و در تمام فلات ایران توسعه و گسترش داشته است.
در این میان پیدایش، توسعهي و مکان گزینی شهرهاي ایران به تبعیت از ویژگی هاي خاص زمانی و مکانی خود شکلگرفته و در فراز و نشیب تاریخ، دگرگونیها و تغییراتی را بر خود دیده و امروزه به صورت میراثی از تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادي کشور به دست ما رسیده است - نظریان، 1374، . - 1 روند شکلگیري شهر و مراکز مذهبی و اسلامی را در ایران میتوان به سه دوره تقسیم کرد: دوره اول از آغاز اسکان آریاییها تا ورود مسلمانان به ایران، دورهي دوم از ابتداي ورود مسلمانان تا پایان قاجاریه و دوره سوم از ابتداي روي کار آمدن سلطنت پهلوي تاکنون - سلطان زده، 1362، . - 6-7 پس از ورود اعراب به ایران و تسلط آنها بر اوضاع سیاسی کشور، بالطبع سیر شهرنشینی و شهرسازي نیز تغییراتی را پذیرا شد.
گرچه اساس و شالودهي سیماي زندگی شهري در دورهي پس از ورود اسلام به ایران از زمان ساسانیان مایه گرفته است - دهاقانی، 1389، . - 228 سیماي شهر عبارت است از تصویر و ترکیبی از شهر که توسط عوامل متعددي شکل گرفته است ازجمله این عوامل میتوان به خصوصیات کالبدي - فیزیکی - و قابل رویت شهر از قبیل اندازه، شکل، سبک، ارتفاع، حجم و سایر ویژگیهاي ظاهري فضاهاي کالبدي به طور کلی همه عوامل،عناصر و فضاهاي کالبدي که قابلمشاهده هستند اشاره کرد - سلطان زاده،. - 95: 1365 اولین مراکز تجمع جمعیتی که با ورود اعراب شکل گرفت،ایجاد اردوگاهایی براي اسکان سپاهیان و مهاجرین عرب در بیرون از شهرها و یا در نقاط خالی از سکنه بود - دهاقانی، 1389، . - 13
-1.1 روششناسی تحقیق
این تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی است که با استفاده از مطالعات اسنادي و کتاب خانهاي تنظیم و تکمیل شده است.
.2-1 هدف تحقیق
هدف این تحقیق بررسی سیر تحولات تاریخی شهر در قلمرو و فرهنگ اسلامی با تاکید بر ماهیت کالبدي شهر اسلامی- ایرانی - دوره ورود اسلام به ایران تا قبل از انقلاب اسلامی - میباشد.
-2 مبانی نظري
.1-2 ادبیات شهر اسلامی- ایرانی
شهر اسلامی به شهرهایی اطلاق میشود که در سرزمینهاي داراي فرهنگ و اعتقادات نشأتگرفته از دین اسلام ایجادشده یا رشد یافته اند. شهرنشینی و شهرهاي اسلامی، دورهاي مشخص و محدود - چهارده قرن پیش تاکنون - را در برمیگیرد و با کمال شگفتی بر پهنهاي بسیار وسیع در سه گوشه جهان کم و بیش مهم و باستانی گسترش یافته است. این پهنه از اقیانوس اطلس تا دریاي چین، از خلیج گینه تا آسیاي مرکزي، از بالکان تا اندونزي و از شاخ افریقا تا خلیج بنگال گسترده شده است - کونئو، 1384، . - 14-15 این شهرها در ویژگیهاي کالبدي و اجتماعی متأثر از حاکمیت فرهنگ اسلامی یا حکومتهاي اسلامی اشتراكهاي زیادي دارند. از نظر محققان، تنها قرار گرفتن شهرهاي مورد بررسی در حیطه فرمانروایی مسلمانان، براي اطلاق شهر اسلامی کافی نبوده و شناخت وجود تمایز بین شهر اسلامی و شهرهاي قدیمی در سرزمینهاي اسلامی و سایر شهرهاي خارج از قلمرو اسلامی نیز مورد توجه است. اهمیت دین اسلام و فرهنگ اسلامی در شکلگیري الگوي خاصی از
