بخشی از مقاله
بندر لنگه
در مسير بنادر خليج فارس . وقتي كه از اقليم گرم و خشك صحرايي كه با وجود زيادي نسبي باران ، اين اقليم خشك است و از حدود بندر ديلم شروع مي شود ، بندر بوشهر ، كنگان ، گاوبندي و تا بندر لنگه را در بر مي گيرد ، وارد اقليم گرم و خشك و بياباني ، كه بندر لنگه ، بندر كنگ ، بندر خمير ، بندر عباس ، جاسك و تا چاه بهار را شامل مي شود ، و در تمام سال رطوبت آن زياد و معدل
گرماي سالانه اش بالاست ، مي شويم ، مي بينيم كه چگونه از بندر لنگه به طرف بندر عباس انبوه بادگيرهايي كه نسيم خنك دريا را به قلب شهرها و روستاهاي گرم در اين نواحي كشانند ، سازندة تركيب عمده و منطقي سيماي شهر و روستاهاست.
در اين نواحي گاه به تفاوت بارزي بين روستاهايي كه در نواحي كوهستاني كنار دريا واقع شده اند ، با آنان كه در امتداد سطح آب دريا بر جلگه قرار گرفته اند ، بر مي خوريم كه همواره به خاطر آسان رسيدن نسيم دريا به مجموعه هاي جلگه اي اين نوع بادگيرهاي فراوان دارد.
مهنه
سر راه تربت حيدريه به گناباد ، در نواحي شمال كوهپاية قائنات و جنوب كوههاي باخرز در خراسان به روستاهايي كه بادگيرهايشان كوتاه است ، زياد بر مي خوريم. يكي از اين روستاها مهنه است. اين تركيب بسته به شرايط ميكرو كليماتيك محل ، تا زابل به چشم مي خورد . در مهنه باد موافق در ارتفاع پايين مي وزد و به كمك اين بادگيرها به اطاقهاي كوچك و محل زندگي مردم كشيده مي شود. هر خانه معمولاً از تعدادي اطاقهاي ساده كه نقشه يك نمونه آن نشان داده شده و قسمتهاي ديگر تشكيل مي شود كه دور حياط قرار گرفته اند. معمولاً اطاقهايي كه بيشتر مورد استفاده زندگي است ، بادگير دارد. در زمستان براي جلوگيري از نفوذ باد سرد مدخل اين بادگيرها
را مي بندند. باد پر گرد و خاك معمولاً بر پشت بادگيرها مي وزد. در اين نواحي ، صرفنظر از اينكه ، ريخت روستا در مقابل مشكلات اقليمي به صورت منطقي گسترش يافته ، دو قسمت بادگير و گنبد با ارتفاعي كه از قسمت مسطح بامها گرفته اند ، در بر قرار نمودن شرايط راحتي در مقابل مسايل آب و هوايي سهم بسزايي دارند.
بادگير سه طرفه
نمونه بادگير امامزاده حسين طبس . در اين نوع بادگير سطح مقابل به باد مطبوع را وسيع تر و با حفره هاي بيشتري ساخته اند. دو طرف ديگر نيز در صورت تغيير جهت باد خنك ، هوا را به داخل مي كشد. باد همينكه به حفره هاي بادگير بر مي خورد ، به خاطر شكل منحني حفره ها آسان به پايين كشيده مي شود. سرعت باد در مدخل از سرعت اصلي باد بيشتر است. تقسيم دهانه
بادگير ، گذشته از اينكه تركيب بادگير را محكم مي كند و آنرا در مقابل باد مقاوم مي نمايد ، در افزودن سرعت بادي كه به پايين كشيده مي شود موثر است. در بادگيرهاي بلند و چهار طرفه كه نمونه هاي آنرا در يزد زياد مي توان ديد ، براي استحكام بيشتر تيغه هاي تقسيم كننده را با تيرك كلافبندي كرده اند.
مسجد جامع طبس
بادگير يك طرفه و هواكش ، يك نمونة كامل در مسجد جامع طبس . در طبس طوفاني گرم و پر گرد و خاك ، هنگام تابستان از طرف جنوب وجود دارد. شايد اين دنبالة جريان اقيانوس هند باشد و ممكن است هم مربوط به جريان هاي داخلي خود كوير باشد. بادگيرهاي اين شهر بيشتر يك طرفه و در جهت شمال غرب و يا شمال قرار دارند. جريان گرمي كه بدان اشاره شد بر پشت بادگيرها
مي وزد. در مسجد جامعه طبس يك رديف بادگير در جبهه جنوب شرقي شبستان اصلي ، يعني رو به باد مطبوع قرار گرفته است. شكل مدخل باد ، در اين بادگيرها طوري است كه در كشاندن باد به داخل نقش موثري دارد ، به اين معني كه باد مطبوع در برخورد با انحناي مدخل بادگير به پايين هدايت مي شود. در سمت ديگر شبستان به يك سري هواكش بر مي خوريم ، كه در زير سقف جانب شمال غربي شبستان اصلي ، حفره هاي آن خودنمايي مي كند . اين حفره ها از ميان
سقف ، بالاي طاقها و ستونهاي شبستان جانب شمال غربي ، به خارج يعني به پشت مسجد راه دارد. (چون بام مسجد مسطح است و شبستان آن طاقدار . لذا بالاي ستونها كلفتي به وجود مي آيد به همين علت مجراي مكش در بالاي ستونها است. ) مدخل هوا كه مربوط به هواكش مي شود به اين ترتيب پشت به باد گرم و در يك حوزه كم فشار واقع شده است.
هنگامي كه باد خنك مي وزد ن هواي خنك از طريق مجراهايي كه بدان اشاره شد به داخل كشيده مي شود. عبور هوا از ميان سقف شبستان از نفوذ گرماي آفتاب كه بر بام مي تابد ، به زير، به سهم خود جلوگيري مي كند. هنگامي كه باد گرم وجود دارد. هوا توسط هواكشها از درون شبستان به خارج مكيده مي شود. اين وضع مكيده شدن هوا از داخل شبستان به خارج . در مورد خود بادگيرها هم هنگامي كه باد بر پشت آنها مي وزد ، صدق مي كند. چون در اين حال نيز يك
حوزه كم فشار هوا نسبت به هواي داخل شبستان در جلو بادگيرها ايجاد مي شود كه به خاطر رانده شدن جريان گرم و طوفاني به بالا مي باشد. شكل انحناي پشت بادگيرها كه پيروي از شكل داخلي مي كند در اين حال براي راندن باد به طرف بالا نقش موثري دارد. شبيه اين حالت براي روزنه هاي پشت به باد گرم در ساقه گنبد اتفاق مي افتد. البته اين در صورتي است كه روزنه هاي مقابل به باد گرم در ساقه گنبد بسته شود . به اين ترتيب در حالتي كه باد نامطبوع وجود دارد مكيده شدن هواي داخل به خارج هواي داخل را براي تجمع مساعدتر مي كند.
آب انبار مصلي نائين :
در اين آب انبار كه يك نمونة كامل است ، يك راه پله به پاشير ـ دسترسي خصوصي ـ از داخل باغ مصلي پيش بيني شده است و دهانه ورودي آن ما بين دو بادگير در تصوير ديده مي شود. يك راه پله هم پشت باغ قرار دارد كه عمومي بوده است و ساكنان پشت مصلي از آن استفاده مي كرده اند . دو بادگير همانند هواي مطبوع را به داخل مي كشد و يك بادگير كه در محور مخزن قرار گرفته ، هواي بالاي سطح آب مخزن را به خارج مي مكد. در نتيجه يك جريان هوا از دو بادگير به طرف بادگير سوم بر قرار مي شود. دو بادگير هر يك به تنهايي و بخصوص در مجموع قويتر از بادگير مكنده هستند.
دو بادگير بلند چهار طرفه و بادگير بالاي مخزن هشت طرفه است. بار سقف مخزن علاوه بر ديوار چهار جانب . روي 4 ستون قرار مي گيرد. سقف به نظر مي رسد كه گنبدي باشد. هشت طرفه بودن بادگير سوم بايد به خاطر رها نمودن هواي مكيده شده به هر طرف باشد . يك مجرا از هر بادگير بزرگ علاوه بر آب انبار به يك اطاق راه دارد.
اندود خزانة حمام ، مخزن آب انبار و حوض آب ن با ساروج صورت مي گرفته است.
ملات ساروج ـ پيش از معمول شدن ملات سيمان پرتلند و ماسه ، براي اندود رومالي و آب بندي كردن انبارهاي آب مصرف مي شد ، اكنون مصرف آن كم شده و جاي آنرا ملات سيمان گرفته است. ملات ساروج كندگير است. آنرا از ورز دادن و كوبيدن مخلوط كامل و همگن 10 پيمانه گرد آهك شكفته + 7 پيمانه خاكستر الكي + يك پيمانه ماسه بادي + 30 تا 50 كيلوگرم لويي ، در هر متر مكعب ملات و آب مي سازند. مخلوط كردن لويي ( گل جگن ) براي آنست كه ملات ساروج پس از به مصرف رسيدن هنگام گرفتن جمع نشود و نتركد.
عقدا
بادگير و ايوان يك كاروانسراي قديمي. در اين كاروانسراي قديمي ، به نظر مي رسد كه اين بادگير يك برج راهنما براي كاروانان بوده است. چون بادگير خانه ها در عقدا بيشتر كم ارتفاع و يك طرفه است و اين نشان مي دهد كه باد خنك در ارتفاع پايين جريان دارد. باد خنك در عقدا از طرف شمال و باد طوفاني و پر گرد و خاك از سمت مغرب است.
بادگيري كه معرفي شده از يك طرف باد مطبوع را مي گيرد و به پايين مي فرستد ، فضاي زير بادگير و ايوان را خنك مي كند و در طرف ديگر به علت كمي فشار هوا يك حالت معكوس ايجاد مي شو ، يعني هوا به خارج مكيده مي شود
