بخشی از مقاله
چکیده :
دزفول شهری است با اقلیم گرم و نیمه مرطوب و از عوامل حائز اهمیتی که باید دراین منطقه بدان توجه شود، ایجاد فضاهایی است که بتواند انسان را از گزند تابش سوزان و نور مستقیم آفتاب محافظت کند، بدین منظور فضایی با نام " ساباط " ساخته شد. امروزه در ساختمان سازی ها نقش و جایگاهی با توجه به کاربرد خاص اقلیمی آن در نظر گرفته نشده و درمهندسی امروزی با توجه به شعارهای صرفه جویی در مصرف انرژی ، نبود و عدم استفاده از این گونه سازه ها ی وابسته به آسایش محیطی افراد در بافت جدید شهر دزفول سوالاتی را در ذهن بوجود می آورد .در این مقاله تلاش شده تا با شناخت گونه های مختلف این ساباط ها در بافت تاریخی دزفول , قانونمندی موجود در آنها در زمینه تعهدات اقلیمی مورد مداقه قرار گیرد. وجود جهت گیری غالب شمال شرقیBجنوب غربی سبب شده است تا به میزان بیش از یک متر سایه اندازی در امتداد معابر بافت افزایش یافته و این حضور دائمی سایه درون اقلیم گرم و مرطوب این محدوده به ایجاد و تشدید کوران و در نتیجه تعدیل دمای محیطی از طریق برودت تبخیری کمک نماید. به همین منظور و با استفاده از روش تحقیق توصیفی، مبتنی بر اصول موضوع طراحی اقلیمی و با تکیه بر گردآوری اطلاعات به روش اینترنتیBکتابخانه ای و میدانی به اهمیت و خاص بودن این میکرو اقلیم همیشه مؤثر،توجه مهندسان را در بکارگیری آن در سازه های امروزی معطوف گردانیم .
واژههای کلیدی: سایه، ساباط، طراحی اقلیمی، بافت قدیم دزفول.
-1 مقدمه :
کهن شهر دزفول که هسته مرکزی اش را بافت قدیمی آن تشکیل می دهد ، عناصر مختلفی را در ساختار خود میبیند که با نگاهی خردمندانه به اقلیم خاص گرم و نیمه مرطوب این منطقه طراحی شده اند . گرمایی که در بیشتر طول سال بر فضای این منطقه حاکم است نیاز به بافتی هماهنگ در جهت کنترل دمای هوای ایده آل برای ایجاد محدوده ی آسایش ساکنان نیاز دارد که این هدف با ایجاد پیوستگی و همبستگی بین اجزا و نهایتا سایه اندازی های فضاهایی همچون ساباط ، در تابستان ایجاد سایه می کنند و تغییرات آب و هوایی وارد شده و اختلاف دمایی ایجاد کوران را تشدید کرده و باعث خنک سازی فضای درون می گردد و همچنین در زمستان باعث حفظ شدن هوای گرم محیط می گردد . از آنجا که تعریف ساباط به آسایش انسان مربوط می شود و همچنین شایستگی و کاردانی اش در بهره برداری بهینه از منابع طبیعی چون خورشید در مقابله با گرمای طاقت فرسایش در جهت تحلیل مصرف انرژی از دغدغه ی امروزی مهندسی نوین بوده هدف این بررسی را به اندازه گیری کلیه ی سایه های 33 ساباط بافت قدیم دزفول و تأثیرات آن اقلیم خاص این منطقه معطوف داشته تا با مطالعه ی جهت ساباط ها و نحوه ی سایه اندازه ی آنها بر طبق زاویه ی تابش خورشید ، چگونگی کارکرد این نوع سازه ی پر اهمیت کمتر توجه شده ی امروزی آشکارتر شود .
-2 تعریف ساباط :
آنچه از واژه ساباط در اذهان نقش بسته است پوششی است که بر گذرها با هدف ایجاد سایه و باد ساخته می شود. تعریف ساباط در کتب نیز عموما چارچوب مشابهی را دنبال می نماید : بخشی از فضای معبر را که سر پوشیده و مسقف باشد ساباط می نامند (,1372:81سلطانزاده )کوچه ها و گذر های سر پوشیده که هدف از طراحی و اجرای آن حفاظت انسان گرمازده ی کویر از تابش خورشید و دادن مجال برای استراحت در سایه ی آن می باشد :31). پایان نامه ی چاپ
نشده , بشارت ) با فرض درست دانستن تعاریف ارایه شده ,در این تحقیق در نظر است تا با نگرشی فراگیر و جامع ,این
عنصر را که مسلما از شرایط اقلیمی نیز تاثیر پذیرفته است ,مورد بازبینی قرار داده تا نهایتا تاثیر استفاده از سایه اندازی آن بر این محدوده در قالب جهت گیری آنها و همچنین با مشخص کردن عمق سایه شان در ساختار شهری بافت قدیم دزفول مشخص گردد .
-3 چیستی ساباط های دزفول :
یکی از ویژگیهای بارز شهرسازی محله های قدیم دزفول، کوچه ها و گذرهای سرپوشیده آن هستندکه به آنها "ساباط" گفته می شود. هدف از طراحی و اجرای ساباط این است که انسان گرمازده را دمی در زیر سایه خود، از تابش خورشید در امان نگهدارد. نحوه استقرار ساباط ها به گونه ای است که انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می گیرد. در خیلی از ساباط ها ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله ای حائز اهمیت است . ساباط وسیله ای در تقابل با وزش بادهای موسمی نیز هست. معمولا پشت بام ساباط ها مورد استفاده واحدهای همجوار قرار می گیرد که در برخی از آنها به صورت اتاقی مشرف به کوچه
جلوه گر می شود در برخی از کوچه های بن بست ساباط اجرا می شود که در قسمت ورودی آن دری محکم تعبیه می شده است. ای گونه از فضاها "دربند" نامیده می شود که در مجموع در افزایش امنیت ساکنان کوچه مناسب بوده است.
ساباط کوچه و رهگذر مسقفی است که در بافت قدیم شهر دزفول به تعداد زیاد وجود داشته است. دمای زیاد، تابش شدید خورشید، باعث شده است تا در گذشته نیکوکاران شهر اقدام به ساخت ساباط بکنند و از فضای روی ساباط نیز در ساختن بنا بهره مند شوند. ساباط که در زبان محلی به آن سوباط یا سعباط می گویند، کوچه ای است بین دو دیوار خانه از هم مجزا که سقف این کوچه به وسیله تیرهای چوبی که از درخت گز تهیه می شود پوشیده می شود. روی سقف کوچه فضائی بدست می آید که نیکوکاران روی آن اتاق های جدید بنا می کرده اند. و کوچه تبدیل به ساباط می شده است، که رهگذران و اهالی محل برای فرار از گرما، باد و باران و بویژه در تابستان گریز از تابش خورشید به آن پناه می برده اند . به هرحال قدما می گویند: ساباط در شهر دزفول نه تنها یک راهروی ایمن در برابر گرما و سرما بوده بلکه
محل حل اختلاف، تفسیر خبر و اندیشه بوده است.
-4تعریف سایه در معماری:
سایه در معماری از عناصر دخیل در طراحی فضا می باشد و ایجاد سایه درمعماری همواره با نگرشی از اقلیم بوده و از جمله از عوامل موثر در طراحیست.
ایجاد سایه در فضاهای باز و معابر ( ضرورت ایجاد سایه در 2/3 تا 3/4 ایام سال )
خصوصا در اقلیم های گرمسیری
از عوامل موثر در تامین احساس گرمایی است
تصویر شماره((1منبع: نگارندگان
در راستای ابداع نمونه های معماری سایه ساز, با توجه به تغییرات اقلیمی هر محل و تغییر موقعیت خورشید درآسمان در روزها و ساعات مختلف سال , سوالاتی مطرح میشود از قبیل : -1 چگونه می توان در اقلیم مورد نظر مواقع نیاز به سایه را برای یک دوره یک ساله مشخص کرد ؟ -2 چگونه می توان در این ایام سایه مورد نیاز را به گونه ای تامین نمود که از آفتاب مطبوع مواقع سرد محروم نگردد ؟سوال اول : بررسی شرایط اقلیمی یک محل. سوال دوم : تعیین مواقع نیاز به سایه .سوال سوم : طراحی سایبان مناسب برای فضاهای باز . سوال چهارم : ارزیابی عملکرد سایبان برای یکسال .
نکته ای که می توان در اینجا به آن اشاره کرد این است که می توان با ایجاد سایه در مصرف انرژی نیز صرفه جویی کرد.
-5روش محاسبه طول سایه:
تصویر شماره((2 منبع:نگارندگان
با معلوم بودن ارتفاع میله و زاویه ی ارتفاع خورشید طبق تصویر شماره 3 ,طول سایه (L) از طریق رابطه فوق محاسبه می شود:
در این رابطه :
=L طول سایه (m) =hارتفاع میله (m) =a زاویه ارتفاع خورشید
تصویر شماره( (3 منبع: قیابکلو،زهرا.1381
زاویه جهت نمای خورشید در ساعات 9 صبح و 3 بعد از ظهر محدوده های چپ و راست الگوی سایه را مشخص می نماید . به منظور سادگی بیشتر این محدوده ها را می توان با زاویه ( 45 رسم نمود که تقریبا به زاویه جهت نمای خورشید در این اوقات سال نزدیک می باشد . بدیهی است که این مرزهای واقعی بنا به عرض های جغرافییایی مختلف
اندکی متفاوت میباشند . به جهت سهولت و تسریع بیشتر , به جای آنکه طول سایه را برای تمامی ساعات حساب کنیم ,
می توان تنها برای ساعات 9 صبح 12, ظهر و 3 بعد از ظهر حساب کرد . قابل توجه است که الگوی مسیر حرکت سایه قبل از 12 و بعد از آن قرینه بوده و کافی است که طول سایه برای ساعت 9 صبح و 12 ظهر محاسبه شود زیرا در ساعت 3 بعد از ظهر طول سایه به اندازه ی طول سایه ی ساعت 9 است .زوایه تابش خورشیدی در شهر دزفول با توجه به عرض
جغرافیایی منطقه((32 و طبق فرمول ذیل 50 درجه می باشد . = t زمان روز , =d زاویه چرخش زمین (فصل سال) =L, عرض جغرافیایی ( نقطه ی مورد نظر ) = hزاویه تابش خورشید
sin (h) = sin(L) *sin(d)+cos(L )*cos(d)*cos(t)
h=50
0,76 sin (h)= sin(32) *sin(23,5)+cos(32)*cos(23,5)*cos(45)=
برای بدست آوردن عمق سایه به محاسبه ی جهت تابش نیز باید انجام گیرد :
t=45 d=23.5 h=50 z=90 sin (z) = 1 Sin(z)=sin(L) *cos(d)/cos(h)
برای به دست آوردن زمان های مورد محاسبه که در اینجا زمان های 9 و 12 و 15 در نظر گرفته شده از فرمول زمان که به شرح ذیل میباشد برای به دست آوردن مجهول زمان در فرمول های جاری استفاده می شود.( قبادیان,(1387
زمان رسمی12=
زمان مورد نظر T= (9-15) T=45 t=|12-T|*15
فاصله بین دو مدار روی سطح کره زمین 15=
با توجه به محاسبات صورت گرفته و مشخص شدن جهت و زاویه تابش خورشید با توجه به محاسبات فوق ,حال می توان عمق سایه تمامی ساباط های موجود در بافت قدیم دزفول (که مجموعا سی و سه ساباط می باشند ) را با توجه به برداشت های انجام شده (مقادیر: طول ,عرض, ارتفاع) مشخص کرد . در این تحقیق ابتدا 33 ساباط بافت کهن دزفول شناسایی و جهت گیری های آنها مشخص گردیده که در می توان در جدول شماره 1 مشاهده کرد .چیزی که در این جدول حائز اهمیت است جهت گیری غالب 19 ساباط به سمت شمال شرق Bجنوب غربی است .
جدول شماره( 1 ):جهت گیری 33 ساباط موجود در بافت قدیم دزفول
