بخشی از مقاله
برخی از منابع:
اسماعیلی ر.، صابر حقیقت ا. و ملبوسش. (1389)، »ارزیابی شرایط اقلیم آسایش بندر چابهار در جهت توسعه گردشگري.« مجموعه مقالات چهارمین کنگره جغرافیدانان جهان اسلام، 27-25 فروردین، زاهدان.
-2حیدري ف. (1387)، »کاربرد شاخصهاي PET و PMV در تعیین تقویم زمانی گردشگري در سواحل جنوبی ایران«، پایاننامه کارشناسی ارشد گروه جغرافیاي دانشگاه رازي، کرمانشاه.
-3ذوالفقاري ح. (1386)، »تعیین تقویم زمانی مناسب براي گردش در تبریز با استفاده از شاخصهاي دماي معادل فیزیولوژیک و نظر متوسط پیش بینی شده«، پژوهشهاي جغرافیایی، شماره .143-129 : 62
-4ساري صراف ب.، جلالی ط. و کمالی آذین ج. (1389)، »پهنهبندي کلیماتوریسم منطقه ارسباران با استفاده از شاخص TCI، فضاي جغرافیایی، شماره 30، .88-63
-5شهبازي ف. (1386)، »بررسی شرایط آسایش حرارتی در سواحل شمالی ایران«، پایاننامه کارشناسی ارشد گروه جغرافیاي دانشگاه رازي، کرمانشاه.
مقدمه
توریسم یکی از مهمترین بخشهاي اقتصاد جهان است که بنا بر پیش بینیها در سال 2020 میلادي با 1/6 میلیارد نفر گردشگر، حدود 2000 میلیارد دلار درآمد ایجاد خواهد کرد .(WTO,2006: 5) عوامل متعددي بر صنعت توریسم تأثیر میگذارند که یکی از مهمترین آنها آب و هواست. همراه با موقعیت جغرافیایی، توپوگرافی، چشم انداز، پوشش گیاهی و جانوران، آب و هوا به عنوان یکی از مهمترین منابع پایه محلی در توسعه صنعت گردشگري نقش ایفا میکند. در انتخاب یک محل و یک دوره زمانی معین براي گردشگري، نه تنها شرایط اجتماعی- اقتصادي مهم است، بلکه جنبههاي هواشناختی و اقلیم شناختی نیز از درجه بالایی از اهمیت برخوردار میباشد. به این ترتیب میتوان گفت که آب و هوا داراي خصیصه یک ثروت عظیم طبیعی است که با تأثیر گذاري بر منابع محیطی، طول مدت و کیفیت توریسم، سلامتی گردشگران و حتی تجارب شخصی گردشگران را نیز کنترل میکند. همچنین تغییر پذیري و تغییرات اقلیمی که یکی از مهمترین نگرانیها و چالشهاي موجود جهانی است میتواند اثرات شگرفی بر طول مدت گردش، کیفیت و نوع فعالیتهاي تفریحی و اولویتهاي برنامه ریزي و سرمایه گذاريها، اعمال نماید. علی رغم برجسته و آشکار بودن روابط اقلیم و توریسم، متأسفانه هنوز تحقیقات جامع چندانی درباره کمیت و کیفیت روابط و مدلسازي آنها صورت نگرفته است. از همین روست که با وجود اطمینان کافی از تغییرپذیري سال
تحلیلی بر پتانسیلهاي اقلیم گردشگري در منطقه آزاد ارس
21
به سال اقلیمی در سرتاسر جهان، درباره آسیب پذیر بودن مقاصد گردشگري جهان هنوز با قاطعیت نمیتوان نظر داد.
با وجود تمامی مسائل موجود، محققان در این حوزه دست به تلاشهاي ارزندهاي زدهاند و سالهاست که به دنبال کشف، شناسایی، تحلیلهاي کیفی، کمی سازي و مدل بندي روابط و تعیین ویژگیها و پتانسیلهاي اقلیمی مناطق و مقاصد گردشگري هستند. نتیجه این تلاشها وجود حداقل 200 شاخص اقلیم توریستی پیشنهاد شده از سوي محققان است (امیران آشویلی و همکاران، .(28 :2008
دو فریتاس (48 :2003) جنبههاي گوناگون اقلیم توریسم را بیان کرده است. به گفته نامبرده، اقلیم توریسم را بر اساس سه جنبه اساسی میتوان تحلیل نمود. جنبه زیبایی شناختی (مثل تشکیل ابر در آسمان، قدرت دید، طول روز)، جنبه فیزیکی (مثل باد، بارش، پوشش برفی، اشعه ماوراي بنفش، آلودگی هوا) و جنبه حرارتی و زیستی (مثل بیلان انرژي بدن انسان) را در بررسیهاي اقلیم توریستی مناطق مختلف باید در نظر گرفت. شاخص اقلیم توریستی میکزکوسکی (1985) یکی از شاخصهاي ترکیبی و دما فیزیولوژیک است که با روشی ساده و منطقی سعی در ارزیابی کیفیت احساس راحتی گردشگران در یک سري از فعالیتهاي عمومی متوسط توریستی مثل پیاده روي، تماشاي مناظر و چشماندازها، رانندگی و غیره دارد.
پیشینهي تحقیق
شاخص اقلیم گردشگري که توسط میکزکوسکی در سال 1985 پیشنهاد شده است از چندین متغیر اقلیمی که بیشترین ارتباط را با کیفیت تجربه گردشگري براي اکثریت گردشگران دارد استفاده میکند. فعالیت غالب گردشگري در این شاخص، تماشاي مناظر و چشماندازها و خرید در نظر گرفته شده است. شاخص مذکور میتواند اطلاعاتی را در زمینه شرایط اقلیمی مقصد در زمانهاي مختلف ارائه دهد. گذشته از راهنماي مناسب براي سفر، این شاخص میتواند در تعیین پتانسیلهاي اقلیم گردشگري یک مکان (فرج زاده و احمدآبادي، (32 :1389 و همچنین اثرات تغییرات اقلیمی بر منابع توریستی مقاصد گردشگري، نقش موثري ایفا نماید. شناخت قابلیتهاي شاخص اقلیم توریستی میکزکووسکی از طرف محققان که به طور خلاصه TCI نامیده میشود سبب شکل گیري تعداد قابل توجهی از مطالعات شاخت ویژگیهاي مناطق گردشگري و مطالعات پتانسیل سنجی مناطق مختلف جهان در بین ادبیات اقلیم توریستی شده است. به طوري که حجم قابل توجهی از مطالعات این حوزه را به خود اختصاص داده است. اسکات و مک بویل (116 :2001) با مطالعه 17 ایستگاه از کشور کانادا، توانمندي شاخص اقلیم توریستی TCI را در تعیین اثر تغییرات اقلیمی بر صنعت توریسم کانادا، مورد تاکید قرار دادند. (ماتزاراکیس و میر (36 :1997 با استفاده
22 فصلنامه ي علمی- پژوهشی فضاي جغرافیایی، سال دوازدهم، شمارهي 37، بهار 1391
از شاخص TCI، شرایط تنش گرماي کشور یونان را مورد بررسی قرار دادند. محققان با تطبیق نتایج شاخصهاي ترکیبی دما فیزیولوژیک PET و PMV با نتایج شاخص TCI، نتیجه گرفتند اگر چه شاخص اقلیم توریستی TCI نیز نتایج خوبی ارائه میدهد ولی نتایج شاخصهاي دما-فیزیولوژیک مذکور در مطالعه تنشهاي گرمایی یونان، به دلیل در نظر گرفتن شارهاي تابش موج کوتاه و بلند خورشیدي، واقعیتر است.
مورگان و همکاران (42 :2000) با استفاده از شاخص TCI و ترکیب آن با روش پرسش نامهاي، شرایط اقلیمی فصل اوج گردشگري در مالت، ایالت ویلز و ترکیه را مورد ارزیابی قرار دادند. اسکات و همکاران (36 :2004)، اثرات تغییر اقلیم قرن جاري بر توریسم در تعدادي از مقاصد گردشگري آمریکاي شمالی شامل کانادا و ایالات متحده، بر اساس شاخص TCI مورد مطالعه قرار دادند. محققان نتیجه گرفتهاند که تغییرات اقلیمی مشخص شده بر اساس شاخص مورد استفاده نشانگر پیدایش برخی فرصتهاي مناسب گردشگري براي عرضهاي بالاتر در این منطقه است. آملونگ (2007)، وضعیت توریسم حوزه دریاي مدیترانه که به گفته محقق، سالانه 100 میلیون گردشگر را پذیراست در ارتباط با تغییرات احتمالی اقلیم در این منطقه با شاخص TCI، مطالعه کرده است. هین و همکاران (107 :2009)، از شاخص TCI براي بررسی تغییرات اقلیم کشور اسپانیا، استفاده کردند. آنها معتقد هستند ترکیب این شاخص با مدلهاي گردش عمومی هوا و سناریوهاي تغییر اقلیمی میتواند نتایج بهتري ارائه نماید. امیران آشویلی و همکاران (28 :2008)، با استفاده از شاخص TCI ویژگیهاي گردشگري شهر تفلیس پایتخت کشور گرجستان را مطالعه کردند. محققان بر کارایی این شاخص در شناسایی پتانسیلهاي اقلیم توریستی این شهر تاکید ورزیدهاند.
در ایران به طور کلی مطالعات اقلیم گردشگري سابقه چندانی ندارد. با این وجود، در سالهاي اخیر تلاشهاي ارزشمندي از طرف محققان در زمینه تحقیقات اقلیم گردشگري با روشهاي مختلف صورت گرفته است. شاخصهاي دما فیزیولوژیک مثل دماي معادل فیزیولوژیک (PET)، نظر متوسط پیش بینی شده (PMV)، دماي موثر، سوزباد، تنش گرما و شاخص اقلیم توریستی میکزکوفسکی (TCI) از جمله مهمترین شاخصهایی هستند که از طرف محققان براي بررسی استعدادهاي اقلیم گردشگري مناطق و شهرها، مورد استفاده قرار گرفتهاند. ساري صراف و همکاران (63 :1389) با استفاده از آمار 20 ساله 5 ایستگاه منطقه ارسباران در استان آذربایجان شرقی، اقلیم گردشگري این منطقه را مورد مطالعه قرار دادهاند. محققان در این پژوهش نتیجه گرفتهاند که طی ماههاي خرداد تا شهریور شرایط عالی از نظر معیار شاخص TCI در منطقه موجود است. حیدري (74 :1387) با بررسی اقلیم توریستی سواحل جنوبی ایران نشان داده است که شرایط بسیار مطلوبتري از نظر آسایش اقلیمی در سواحل دریاي عمان بویژه در چابهار طی ماههاي در ماههاي فصل زمستان وجود دارد. شهبازي (85 :1386) نیز در مطالعه خود
تحلیلی بر پتانسیلهاي اقلیم گردشگري در منطقه آزاد ارس
23
شرایط آسایش حرارتی سواحل شمالی کشور را بررسی نموده است. بر اساس یافتههاي نامبرده، آسایش حرارتی در بخشهاي شرقی منطقه حدود یک ماه زودتر از بخشهاي غربی شروع میشود. ذوالفقاري (129 :1386) نتیجه گرفته که دوره تنش سرما در شهر تبریز خیلی طولانیتر از دوره آسایش حرارتی در این شهر است. بطوریکه بر اساس شاخصهاي PET و PMV در این شهر، فقط 45 روز از اواسط خرداد تا اواخر تیر ماه شرایط مطلوبی براي گردشگران فراهم است. محمدي (115 :1389) نتیجه گرفته است که دوره شرایط آسایش اقلیمی در بخش گرمسیري استان کرمانشاه، بیشتر از بخش سردسیري آن است. اسماعیلی و همکاران (1389) نیز با استفاده از شاخصهاي PMV و شاخص تنش گرما (HIS) براي تحلیل شري آسایش اقلیمی در بندر چابهار، نتیجه گرفتهاند که ماههاي آذر تا اسفند براي گردشگران شرایط حرارتی مطلوبی فراهم است. فرج زاده و علی آبادي (31 :1389) با استفاده از شاخص TCI اقلیم توریستی ایران را با استفاده از آمار 144 ایستگاه هواشناسی مطالعه کرده اند محققان ضمن پهنه بندي کشور بر اساس شاخص مذکور، ویژگیهاي زمانی و مکانی هر کدام از پهنهها را نشان دادهاند. فیضی و همکاران (1389)، شرایط اقلیم گردشگري استان لرستان را با استفاده از شاخص TCI مورد مطالعه قرار دادهاند. بررسی مطالعات به عمل آمده بر اساس شاخص TCI، توانمندي این شاخص را در شناسایی و کشف استعدادهاي اقلیم گردشگري و همچنین وضعیت منطقه در صورت بروز تغییرات اقلیمی در آینده، به خوبی نشان میدهد. در مطالعه حاضر نیز سعی بر این است با استفاده از این شاخص معتبر جهانی، استعدادهاي نهفته و آشکار منطقه مرزي ارس، مورد بررسی قرار بگیرد.
موقعیت جغرافیایی منطقه
منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس در محدودهاي به مساحت 97 کیلومتر مربع و با مرکزیت شهر جلفا در استان آذربایجان شرقی در شمال غرب ایران در منطقه مرزي و در مجاورت جمهوريهاي آذربایجان و ارمنستان، از سال 1382 با تصویب نمایندگان مجلس شوراي اسلامی تشکیل و از سال 1383 شروع به کار نموده است. پس از بررسیهاي بیشتر، محدوده نهایی منطقه آزاد ارس در سال 1387 بالغ بر 51000 هکتار تعیین گردید. منطقه آزاد ارس، بخش بزرگی از شهرستان جلفا، گمرك نوردوز و بخشهایی از شهرستان کلیبر تا سد خدا آفرین را در بر میگیرد. هدف از ایجاد منطقه آزاد ارس، تسریع در امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادي، سرمایه گذاري و افزایش درآمد عمومی، ایجاد اشتغالزایی سالم و مولد، تنظیم بازار کار و کالا، حضور فعال در بازارهاي جهانی و منطقهاي، تولید و صادرات کالاهاي صنعتی و تبدیلی اعلام شده است.
42 فصلنامه ي علمی- پژوهشی فضاي جغرافیایی، سال دوازدهم، شمارهي 37، بهار 1391
(الف)
(ب)
شکل شماره :1 نقشه شهرستان جلفا (الف) و موقعیت آن در نقشه آذربایجان شرقی (ب)
تحلیلی بر پتانسیلهاي اقلیم گردشگري در منطقه آزاد ارس
25
شهرستان جلفا که در برگیرنده بخش اصلی منطقه آزاد ارس است داراي دو بخش مرکزي و بخش سیه رود است. بر اساس سرشماري نفوس و مسکن سال 1385 مرکز آمار ایران، بخش مرکزي داراي دو مرکز شهري به نامهاي جلفا با 5316 نفر جمعیت و هادي شهر با 28555 نفر است. بخش سیهرود نیز یک مرکز شهري کوچک به همین نام با 1511 نفر میباشد. این شهرستان همچنین داراي 5 دهستان به نامهاي شجاع، ارسی، داران، دیزمار غربی و نوجه مهر است. شهر جلفا مهمترین مرکز شهري در بخش فعال منطقه آزاد ارس و در فاصله 137 کیلومتري از شهر تبریز واقع شده است. شکل شماره 1، نقشه شهرستان جلفا و موقعیت آن را در استان آذربایجان شرقی نشان میدهد.
بخشهاي شمالی شهرستان جلفا که در ساحل رود مرزي ارس واقع شده، از لحاظ توپوگرافی متفاوت، ارتفاع کم، محصور شدن در بین ارتفاعات شمالی و جنوبی سواحل ارس و ممانعت از ورود و نفوذ تودههاي هوایی مرطوب و دور نمودن آنها از مرحله اشباع و ریزشهاي جوي، به طور کلی داراي اقلیمی نسبتاً خشک است. در جدول شماره 1، برخی از ویژگیهاي اقلیمی شهرستان بر پایه دادههاي 21 ساله (1985-2005) ایستگاه هواشناسی سینوپتیک جلفا که در ارتفاع 704 متري از سطح دریا واقع شده است ارائه شده است.
جدول شماره :1 برخی ویژگیهاي جغرافیایی و اقلیمی ایستگاه جلفا
میانگین دما حداکثر مطلق حداقل مطلق تعداد بارش متوسط متوسط متوسط
ارتفاع متوسط ساعات رطوبت سرعت باد
ایستگاه (درجه دما (درجه دما (درجه روزهاي
(متر) سالانه آفتابی نسبی (متر بر
سانتیگراد) سانتیگراد) سانتیگراد) یخبندان
(میلیمتر) (روز) (درصد) ثانیه)
جلفا 704 15/2 44 -20 73 199 8/75 66 4/7
اهداف متعددي براي منطقه آزاد ارس تعریف شده است. عمران و آبادانی و توسعه پایدار اقتصادي- اجتماعی منطقه آزاد به طور کلی در راس تمام اهداف و برنامهها قرار دارد. بدیهی است در یک برنامه توسعه همه جانبه و پایدار، توجه به پتانسیلها و توانمنديهاي طبیعی و انسانی نمیتواند نادیده گرفته شود. گردشگري نیز که یکی از بازوهاي توانمند اقتصاد در بسیاري از مناطق میباشد نمیتواند از نظر دور بماند. در فهرست اهداف و برنامههاي ذکر شده براي منطق آزاد، به این موضوع نیز توجه لازم مبذول گردیده است. با توجه به اینکه هر منطقهاي کم یا زیاد، پتانسیلهایی براي توسعه نوع و یا انواع خاصی از فعالیتهاي توریستی و اکوتوریستی را داراست بنابراین کشف استعدادها و توجه به آنها در برنامه ریزيها و تصمیم گیريها نقش مهمی در توسعه این صنعت سالم و پردرآمد، خواهد داشت.
