بخشی از مقاله
چکيده
صنعت گردشگري در سال هاي اخير منبع درآمد سرشار در تجارت جهاني و عنصر مهمي در بهبود و تنظيم موازنه بازرگاني و تراز پرداخت هاي بسياري از کشورها شده است ، اين صنعت يک صنعت منحصر به فرد اقتصادي تلقي شده و طرفداران بسياري دارد.رشد قابل توجه و چشمگير گردشگري در پنجاه سال اخير نشان دهنده اهميت فراوان اقتصادي و اجتماعي اين پديده است .
توسعه گردشگري موجب رونق اقتصادي و کاهش فقر ميشود همچنين تأثير به سزايي در افزايش درآمد و کاهش بيکاري و در نتيجه بهبود کيفيت زندگي مردم و افزايش رفاه اجتماعي دارد. منطقه آزاد ارس به عنوان يکي مناطق مهم اقتصادي با داشتن پتانسيل هاي زياد از لحاظ جذب گردشگر داراي تعداد بسياري زيادي آثار تاريخي و طبيعي در چند سال اخير مورد توجه گردشگران واقع شده است . روش تحقيق اين مقاله استفاده از مدل swot مي باشد. در اين مقاله سعي شده تا به نقاط قوت و ضعف منطقه از بعد اقتصادي گردشگري در جهت توسعه فضايي منطقه پرداخته شود. لذا بهبود کيفيت زندگي جامعه ميزبان ، حفظ کيفيت محيط زيست ، تامين تجارت کيفي براي گردشگران ، حفظ يکپارچگي و انسجام فرهنگي و همبستگي بين جوامع در تحقيق پيش رو دنبال ميگردد. از نقاط قوت وجود منطقه آزاد تجاري تفريحي، برخورداري از طبيعت زيبا و بکر، از نقاط ضعف سيل خيزي منطقه متاثر از وضعيت کوهستاني ، از فرصت ها همسايگي با کشورهاي ارمنستان و آذربايجان و از تهديد ها مي توان به خطر تخريب محيط زيست گياهي و جانوري بواسطه فعاليت هاي اقتصادي و صنعتي اشاره کرد.
واژگان کليدي: توريسم ، قوت و ضعف ، توسعه فضايي
١- مقدمه
گردشگري در سطوح بالاي اقتصادي واجتماعي باعث شکوفايي استعدادها و ارتقاي آموزشي در همه زمينه ها ميشود .
کشورهايي که در صنعت گردشگري فعال ميشوند ميليون ها گردشگر را جذب مي نمايند، در کنار توليدات انبوه صنعتي کم ارزش ، در زمينه توليدات هنري با کيفيت عالي به مقدار کم ولي با ارزش زياد نيز موفق ميگردند
از سوي ديگر به دليل زيرساخت هاي تکنولوژيکي – فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي ايجاد شده در قرن بيست و يکم پديده گردشگري يک واقعيت اجتناب ناپذيردررفتاروعمل انسان براي ارضاي روح کنجکاو او خواهد بود .گردشگري به دليل ماهيت و توانايي در جهت اقتصاد عصر پساساختاري، موجب تسريع در شکل گيري دهکده جهاني خواهد شد. گردشگري در روند رو به رشد خود حتي حکومت هاي غيردموکراتيک ، سنتي و درونگرا را نيز مجبور خواهد کرد تسهيلاتي در کليه زمينه ها براي توسعه آن ايجاد کنند .
کشور ايران که داراي تواناييهاي بالقوه عظيمي در زمينه هاي زيست محيطي، تاريخي، ميراث فرهنگي و غيره است نميتواند و نبايد به دليل مسائل سياسي و نگرانيهاي فرهنگي – اجتماعي خود را از اين جريان اقتصادي دور نگه دارد و از سوي ديگر بازار بين المللي گردشگري نيز نميتواند ازجاذبه هاي ايران براي گردشگري چشم پوشي کند.
بنابراين کارکردهايي که در فوق به آنها اشاره شد محقق در پي آن است که مشخص کند عوامل مؤثر در جذب گردشگري در منطقه آزاد ارس (شکل ١)کدام است و تاثير آن را در توسعه اقتصادي شهرستان در چه حد مي باشد ، همچنين عواملي را که سبب جذب جهانگردان و گردشگران داخلي و خارجي جهت بازديد از جاذبه هاي منطقه آزاد ارس مي شود را شناسايي نمايد.
شکل (١) موقعيت منطقه مورد مطالعه منبع : سايت منطقه آزاد ارس
٢- مباني نظري و ادبيات تحقيق
جهانگردي و توريسم
امروزه صنعت جهانگردي به عنوان يکي از مهمترين صنايع جهان که نقش عمده اي در بهبود وضعيت اقتصادي کشورها وتوسعه اقتصادي آنها دارد، از سوي کارشناسان ، دانشمندان ، مديران و برنامه ريزان اقتصادي کشورهاي مختلف مورد توجه قرار گرفته است ، «تاثير اقتصادي اين صنعت به حدي قابل ملاحظه است که حدودا مخارج %٧ از سرمايه جهان را دربر ميگيرد». به واسطه اين توجه ويژه و به منظور بهره برداري موثرتر از اين صنعت در راستاي توسعه اقتصادي، ارکان اصلي صنعت جهانگردي کانون توجه برنامه ريزان بوده است ، مواردي نظير منابع جهانگردي، تاسيسات و تجهيزات جهانگردي واز همه مهمتر حمل ونقل و اجزاي آن .
توسعه فعاليت هاي اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي در بسياري از ابعاد با فعاليت هاي مرتبط با امر جهانگردي گره خورده است .
کسب درآمدهاي ارزي از منابع غير نفتي در ايران ، تاکيد بر توسعه روابط فرهنگي با ساير ملل و تمدنها و ساير مقولاتي از اين دست ، متوليان امر را به بازنگري در اهداف و برنامه ها واداشته است . لذا توجه به نقش زيرساخت ها و ارکان اصلي جهانگردي که در واقع بدون آنها و يا در صورت ضعف در هريک از آنها، توسعه در صنعت جهانگردي امکانپذير نميباشد، به عنوان يکي از چالش هاي اصلي دست اندرکاران و برنامه ريزان و از همه مهمتر مسئولان کشور قرار گرفته است
جهانگردي يا گردشگري و موقعيت آن در جهان فعلي داراي جايگاه ويژه اي است که در برنامه ريزي اقتصادي اجتماعي هر کشور گنجانده مي شود. طبق مطالعات صورت گرفته گردشگري ، ٨ درصد کل اشتغال جهاني را به خود اختصاص مي دهد. طبق رده بندي رقابت پذيري سفر و توريسم که در سال ٢٠١١ از سوي مجمع جهاني اقتصاد منتشر شده است ، نشان ميدهد که رتبه ايران از نظر شاخص رقابت پذيري در ميان ١٣٩ کشور جهان ، رتبه ١١٤ است .(پيرعليلو،١٣٩٢)
مسافرت به طور موقت و به مناطقي دور از وطن اصلي و در سطحي گسترده يک پديده نسبتا تازه مي باشد. معدود افرادي از اوقات فراغت خود در گذشته استفاده مي بردند، هر گونه بيکاري براي مردم عادي فقط به امور مذهبي اختصاص داشت و به همين دليل کلمه ايام تعطيل (Holidays) از کلمه مقدس (Holy days) گرفته شده است . بعدها با افزايش اضطراب و فشارهاي جسمي و رواني زندگي مردم براي حفظ سلامتي خود سفر کردند و با شروع عصر خردورزي (Age of reason) مردم به سفرهاي فرهنگي روي آوردند(سعيده رهايي،١٣٧٧) .
پس از جنگ جهاني دوم ، جهانگردي به علت تأثير چند فاکتور به صورت يک فعاليت اقتصادي ـ اجتماعي رشد يافته است :
١ـ دسترسي به درآمد بيشتر براي سفر
٢ـ کاهش ساعات کاري و افزايش کارمنداني که از تعطيلات ساليانه و تعطيلات با دستمزد استفاده مي کردند که باعث افزايش اوقات فراغت براي مسافرت گرديد.
٣ـ سطوح بالاي آموزش و آگاهي از نواحي مختلف جهان که باعث افزايش ميل به مسافرت گرديد.
٤ـ توسعه سريع و وسيع اقتصادي منجر به افزايش سفرهاي تجاري شد.
٥ـ بهبود کلي سيستم حمل و نقل در خدمات مسافرت هاي هوايي و شبکه بزرگراه ها
با افزايش تقاضاي مسافرت و گسترش و توسعه وسايل سفر، اقامتگاه ها و خدمات و تسهيلات جهانگردي و به ويژه مقاصد جديد و جاذبه هاي جهانگردي توسعه يافتند. انواع تورهاي جامع و گروهي در تعطيلات رايج شد.
سازمان جهاني جهانگردي اطمينان دارد که رشد جهانگردي که در دوره کوتاهي با رکود مواجه شد به حالت عادي بازگردد و به رشد چشم گير خود ادامه دهد. اين رکود در سال ٢٠٠١ تجربه شد که يکي از دلايل وقوع آن حوادث ١١ سپتامبر، حملات بالي و جنگ هاي افغانستان و عراق و .. مي باشد که بروز برخي بيماري ها بر شدت آن افزوده است . بنابر پيش بيني هاي WTO ميزان جهانگردان در سال ٢٠٢٠ به پيش از 56/1 ميليارد نفر خواهد رسيد(عباسي،١٣٨٦).
٣- روش تحقيق
در راستاي تبيين وضعيت موجود و نيل به اهداف طرح و بويژه ارائه الگوي مناسب و معني دار براي توسعه توريسم در منطقه مورد بررسي از سه روش توصيفي – تحليلي و ترکيبي استفاده شده است . روش گردآوري اطلاعات به صورت روش اسنادي ، ميداني انجام شده است .
ابزار گردآوري اطلاعات شامل بانکهاي اطلاعاتي ، پرسشنامه ، مشاهده مي باشد .
روش شناسي تحقيق که در آن از متغيرهاي طبيعي و اجتماعي و اقتصادي شهرها و روستاها به دليل برنامه ريزي توسعه به صورت همه جانبه استفاده شده است .روش تجزيه و تحليل استفاده از مدلهاي مرسوم توصيف و تحليل داده ها و بويژه استفاده از مدل swot به منظور تعيين نقاط قوت ، ضعف ، فرصت وتهديد منطقه مورد مطالعه مي باشد .
٤- يافته هاي تحقيق
تاثيرات گردشگري در وضع موجود منطقه آزاد ارس
بررسي و ارزيابي تاثيرات گردشگري در وضع موجود محدوده از شرايط خاصي برخوردار مي باشد. به اين صورت که منطقه آزاد ارس در حال حاضر به دليل برخورداري از جاذبه هاي طبيعي بسيار زيبا، جاذبه هاي تاريخي ـ مذهبي و انسان ساخت به عنوان کانون عمده گردشگر پذير منطقه و کشور مورد توجه گردشگران مي باشد .
بر همين اساس تاثيرات عمده گردشگري در منطقه آزاد ارس در بستر هاي اقتصادي، زيست محيطي، اجتماعي فرهنگي، زير ساختي و مديريتي در مجموع باعث ايجاد شرايطي خاص در منطقه گشته است که در ادامه به آن اشاره مي گردد:
وجود تسهيلات وخدمات در منطقه و عدم برخورداري مناطق همجوار از اين تسهيلات باعث گشته تا رويکرد و توجه گردشگران به منطقه تحت تاثير مناطق همجوار قرار نگيرد.
از جمله نقاط قوت اين منطقه برخورداري از دسترسي بسيار مناسب زميني مي باشد.
افزايش درآمد زايي براي ساکنين بومي منطقه ، در تمامي بخش هاي اقتصادي مانند خدمات ، کشاورزي و صنعت . به طوري که اهالي منطقه با ارائه خدمات و کالاي مورد نياز گردشگران ، از افزايش درآمد به نسبت مناسبي برخوردار گشته اند.
ايجاد فرصت هاي شغلي جديد در بخش ارائه خدمات و کالا به گردشگران همچنين اشتغال افراد در تأسيسات گردشگري راه اندازي شده و يا در شرف تاسيس به صورت نيروي کار بومي.
منطقه آزاد ارس به جهت برخورداري از جاذبه هاي طبيعي، فرهنگي و تاريخي بسيار با ارزش از پتانسيل وتوان بسيار بالايي در زمينه جذب گردشگر برخوردار مي باشد. از جمله تاثيرات مثبت گردشگري در منطقه ، به کارگيري اين توان ها در مسير جذب گردشگر و توسعه گردشگري منطقه مي باشد.
- در ديدگاهي کلي مي توان اذعان نمود حضور گردشگران در منطقه تا حدودي توانسته در اکثر جنبه هاي اقتصادي منشاء آثار مثبت باشد و اين موضوع در سطح کلان زمينه هاي توسعه همه جانبه منطقه را فراهم نموده است .
- بهبود کيفيت زندگي اهالي بومي منطقه به خصوص روستائيان
- به رغم حجم بالاي تقاضاي گردشگري براي بازديد از منطقه بخش تسهيلات و خدمات اقامتي و پذيرايي در اين منطقه به نسبت افزايش يافته است .
- افزايش امکانات تفريحي و سرگرمي به منظور استفاده گردشگران و منتفع شدن افراد بومي از اين امکانات در منطقه از جمله تاثيرات مثبت ورود گردشگران به منطقه مي باشد .
- القاي احساس افتخار از داشته هاي فرهنگي، و جاذبه هاي طبيعي خود با توجه به مطرح شدن منطقه به عنوان قطب جاذب گردشگر در استان .
- گسترش تبادلات فرهنگي اهالي بومي با گردشگران ديگر نقاط استان و کشور و ايجاد تعامل و تبادلات فرهنگي.
- ايجاد فرهنگ محلي غلط به دليل وارد شدن انواع گردشگران با فرهنگ هاي متفاوت به منطقه و تاثير پذيري برخي خرده فرهنگ هاي محلي از آن ها.
- ايجاد شلوغي و ازدحام در بخش و بروز اختلال در آرامش اهالي منطقه و آلودگي هاي صوتي، بصري و....
- برخوردها و تعارضات فرهنگي و گاهي برخورد هاي فيزيکي بين اهالي بومي و گردشگران
- به واسطه حضور گردشگران در محيط اين منطقه ، زمينه هاي بهسازي محيط زيست و چشم اندازهاي طبيعي فراهم شده است .بطوريکه اهالي بومي و ساکنين منطقه اي همچنين مسئولين محلي اهميت و توجه بيشتري به حفظ و نگهداري آن معطوف داشته اند.از ديگر آثار مثبت در اين بخش مي توان به افزايش آگاهي مردم نسبت به ارزش ثروت هاي طبيعي خود اشاره نمود.
- افزايش برخي آلودگي ها و صدمه به محيط زيست طبيعي و اکوسيستم منطقه به جهت حضور گردشگران وتوليد زباله و آلودگي هاي صوتي و ....
- بررسي ها نشان مي دهد که حضور گردشگران در منطقه بخصوص در فصول پيک مراجعه و مسافرت گردشگران به منطقه ، تاثيرات متعددي بر وضعيت زيرساختي و ميزان بهره مندي از اين تاسيسات را به دنبال داشته است . ميزان برخورداري منطقه از تاسيسات زيرساختي داراي کمبودها و کاستي هايي مي باشد و بطور کلي اين منطقه در اين زمينه تا حدودي دچار ضعف مي باشد. حال در صورتي که بر ظرفيت خدمات دهي تأسيسات زيرساختي بخش ، حجم عظيمي از تقاضا و بار اضافه توسط گردشگران تحميل گردد، اين ضعف و کاستي با شدت بيشتري خود را نمايان مي کند.
- ترافيک جاده ها در دوره هاي پيک مراجعه گردشگران
- بروز حوادث و تصادفات در جاده ها
- عدم توان پاسخگويي امکانات بهداشتي ، پزشکي و کمک هاي اوليه موجود به نيازهاي گردشگران
افزايش تقاضا براي تأسيسات رفاهي مانند:
- مراکز اطلاع رساني
- نمازخانه
- سرويس هاي بهداشتي عمومي
- مخابرات و تأسيسات و تجهيزات اينترنتي
- از مهمترين آثار سازماني و مديريتي گردشگري و ورود گردشگران به منطقه ، احساس ضرورت تدوين برنامه و طرحي جهت توسعه گردشگري و ساماندهي گردشگران منطقه ، در قالب منطقه نمونه گردشگري ويا طرح جامع گردشگري شهرستان يا شهر، توسط مديران متولي اين امر در سطح استان مي باشد.
- رويکرد مثبت مديران و سياست گذاران بخش دولتي گردشگري به لزوم آماده سازي و تهيه برنامه هاي اطلاع رساني و تبليغاتي در زمينه معرفي منطقه و قابليت هاي گردشگري آن و شناساندن منطقه به گردشگران در جهت جذب هرچه بيشتر گردشگران .
بديهي است که در صورت مهيا بودن جاذبه ها و وجود راههاي دسترسي مناسب و انجام تبليغات لازم و کافي ، گردشگران زيادي متناسب با پتانسيلهاي گردشگري منطقه ، جذب مناطق گردشگري مي گردند.اما در منطقه مورد مطالعه و مناطق همجوار آن در سطح شهرستان ، تا کنون جاذبه ها جهت بازديد و استفاده گردشگران آنچنان که شايسته و درحدجاذبه هاي اين منطقه با جذابيت طبيعي ، قدمت تاريخي وارزش فرهنگي که دارا مي باشند،مهيا و تجهيز نگرديده اند.
