بخشی از مقاله
چکیده
ترتیب یا سازمان یابی عناصر و اجزای سیستم در جهت هدف سیستم، در درون خود به وجودآورنده رابطه بین عناصر و اجزاست،که به آن ساختار گفته می شود . کالبد به عنوان یک مفهومی ذهنی نمود فیزیکی تفکراتی است که که به تولید فضا اقدام نموده است.به گونه ای که با درک درست کالبد تولید شده می توان به درک صحیح فضا نزدیک شد. مفهوم ساختار درقرن بیستم در قلمرو فلسفه پدید آمد. مفهوم کالبد نیز ازعلم زیست شناسی به سایر علوم راه یافته است . از جمله نظریه هایی که به مطالعه ساختار فضای شهر می پردازد، نظریه چیدمان فضا است که برای مطالعه ی ساختار فضا و نظم درونی یک سیستم شهری به کار برده می شود. در این نظریه با تحلیل تصاویر فضائی از توده های شهر می توان به ساختار کالبد آن دست یافت و از آن ره به درک صحیح فضا و در نتیجه برنامه ریزی صحیح برای آن نزدیک شد، لذا هدف از انجام این پژوهش، تحلیل ساختار کالبد بخشه مرکزی شهر اسفراین با استفاده از فن space syntax، به منظور شناسایی فضاهای آسیب پدیر اجتماعی می باشد.این مهم از طریق بررسی نقشه های چیدمان فضا بدست خواهد آمد. نوع این تحقیق کاربردی است که در آن از روش تحلیلی استفاده شده است. در این پژوهش بررسی و تحلیل ساختار در بخشه مرکزی انجام می گردد. توصیه می گردد از نتایج این پژوهش در برنامه ریزی و توسعه های آتی این شهر در جهت ارائه راهکارهایی که بتوان گسست های موجود در شکل گیری ساختار یک شهر را جبران و خصوصیاتی برای طرح های ساختاری مطابق با یک شهر ایرانی اسلامی تدوین نمود، استفاده گردد.
واژه های کلیدی: ساختار،کالبد، space syntax ، بخشه مرکزی، اسفراین.
-1مقدمه
ترتیب یا سازمان یابی عناصر و اجزای سیستم در جهت هدف سیستم،در درون خود به وجودآورنده رابطه بین عناصر و اجزاست، که به آن ساختار گفته میشود. (نورمحمدزاد،1390،.(3 مفهوم ساختار در نیمه دوم قرن بیستم در قلمرو فلسفه و علوم انسانی پدید آمد و سرچشمه تاثیرات فراوانی شد. این آیین، از دهه1950 به طور عمده در فرانسه بسط یافت. (بذرگر،1382،(46از جمله نظریه هایی که به مطالعه ساختار و پیکربندی فضای شهر می پردازد، نظریه چیدمان فضا است . این تئوری به عنوان یکی از تئوری های مطرح در سطح جهانی برای تحلیل ساختار فضایی و نظم درونی یک سیستم شهری به کار برده می شوداین نظریه به کمک نمایش گراف های همبند که یک شاخه از ریاضیات گسسته است نحوه پیکره بندی فضایی یا نحوه چیده شدن فضاهای شهری در کنار یکدیگر را مدلسازی و تحلیل می کند.(جمشیدی،1382،(20 .بهکارگیری این نظریه از اوایل دهه 70 میلادی در انگلستان رواج یافت. در این نظریه با تحلیل تصاویر فضائی از توده های شهر می توان به ساختار کالبد آن دست یافت و رابطه این کالبد با کارکرد فعلی آن را مورد توجه قرار داد.(نورمحمدزاد،1391،(2 اهمیت انجام این پژوهش از آنجایی است که نبود شناخت و درک درست از ساختار کالبد فضای شهر،منجر به مشکلات فراوانی برای شهرها می شود. شهر اسفراین نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد .از سوی دیگر مطابق با مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری،از جمله ضوابط و شاخص ها در حوزه معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی، توجه به امنیت از طریق فضاهای امن و قابل دفاع است .لذا هدف از انجام این پژوهش،ارائه راهکارهایی در جهت برنامه ریزی و طراحی ساختار مطابق با یک شهر ایرانی اسلامی می باشد. به نظر می رسد از نتایج این پژوهش بتوان در برنامه ریزی فضاهای اصلی شهر مطابق با اصول شهرسازی ایرانی اسلامی، در توسعه های آتی استفاده نمود.
2-1روش تحقیق
روش مورد استفاده در این پژوهش "تحلیلی" است که در آن ساختار کالبد بخشه مرکزی شهر اسفراین تحلیل می شود. روش اصلی برای جمع آوری داده ها "مطالعه اسنادی "است. مطالعات این متون اطاعات پایه ای را برای اهداف تحلیلی فراهم کرده است.شایان ذکر است که مطالعه اسناد محدود به رشته شهرسازی نبوده است ،بلکه از متون جامعه شناسی برای تعمق در ماهیت مفهوم ساختار استفاده شده است. دربررسی نمونه موردی اطلاعات لازم به روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده است.
3-1پیشینه تحقیق
از جمله مقالات و پایان نامه هایی که در آن ها تحلیل و بررسی ساختار شهر با استفاده از نظریه چیدمان فضا صورت گرفته است، می توان به موارد زیر اشاره کرد: تحلیل ساختار فضای شهری به روش space )syntaxعلی پور،(1388 که هدف از آن تحلیل ساختار فضای شهر با استفاده از این شیوه می باشد که بر روی نمونه موردی شهر بجنورد در سه دوره زمانی انجام شده است.در این پژوهش فرض بر آن است تا با استفاده
از این نظریه مکان حدودی را برای برخی از کاربری ها تشخیص داد. نتایج این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد که آنچه که در تحلیل های صورت گرفته، انچه که مورد انتظار بوده است، رخ داده است. در مقاله دیگری با عنوان آزمون کاربرد روش چیدمان فضا درطراحی فضاهای شهری نمونه موردی امامزاده قاسم (تقابن،سودابه،(1388،می باشدکه در این پژوهش روش چیدمان فضا، نقاط قوت و ضعف آن شناسایی و در راستای برطرف کردن کاستی ها،سیاست هایی اتخاذ شده است. این مطالعه با روش تحقیق ارزیابی در سه مقیاس جهانی، ملی و محلی صورت گرفته که با استفاده از انتخاب یک نمونه موردی در بافتی سنتی به انجام رسیده است. در نهایت بر اساس یافته ها و نتایج ارزیابی، پیشنهادهای طراحی ارائه شده است. در مقاله دیگری با عنوان نگاهی ساختاری به اصلاح شبکه معابر در بافتهای فرسوده جهت حل مشکل نفوذپذیری و انزوای فضایی این محلات؛ نمونه موردی بافتهای فرسوده شهر مشهد(عباس زادگان وهمکاران،(1390می باشد که هدف از آن مقاله تحلیل ساختار شبکه معابر در بافت های فرسوده به منظور بررسی مشکل نفوذپذیری کم و انزوای فضایی این بافت ها از کل شهر و بافت های اطراف آن است. در مقاله دیگری با عنوان مبانی و معیاهای تکنیک چیدمان فضا،کاربست تطبیقی در محلات دولتخانه و ملاصدرای شمالی اصفهان (زمانی،هنرور،(1391 انجام شده است که هدف آن معرفی و تشریح نظریه چیدمان فضا می باشد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که این تکنیک قابلیت بسیاری را در در کشف الگوهای مطلوب و تاثیرات الگوهای مختلف دارد. در مقاله دیگری با عنوان شناخت ماربردی روش پیدمان فضا در درک پیکربندی فضایی شهرها(ریسمانچیان،بل،(1389 با هدف شناخت کاربردی روش چیدمان فضا در مطالعه پیکربندی و ساختار فضایی شهرها انجام شده است.در این مقاله و در راستای معرفی هرچه بیشتر این روش عناصر زیربنایی آن معرفی شده و سپس یک نمونه از کاربرد این روش و نقشه ها و مقادیر بدست آمده در درک ساختار شهر تهران ارائه شده است.
-2 مرور بر ادبیات موضوع
1-2 ساختار
در این بخش سعی بر این است تا مفاهیم مرتبط با ساختار از دیدگاه های مختلف بررسی شود تا بتوان میان آنها ارتباط منطقی برقرار کرد.در فرهنگ معین واژه ساختار1به معنی -1چگونگی ساختمان چیزی -2 ترتیب اجزا و بخش های یک جسم است.(فرهنگ معین،1350،(654 ساختار در ریاضیات، مجموعه ای است که به یک یا چند قانون، ترکیب، معنی و هماهنگی می بخشد.در فلسفه، مجموعه ی هماهنگی است که عناصرش به دلیل وابستگی با یکدیگر ،وحدت و یکپارچگی پیدا می کنند. در شیمی و فیزیک، ساختار به تجمع قسمت های مختلف مجموعه ای گفته می شود که به یک ترکیب ثابت منجر می گردد . همچنین به نحوه چینش اجزای درونی یک ماده ساختار گفته می شود.درحقوق به معنای نظم و هماهنگی ارکان مختلف "شرکت" یا انسجام عناصر تشکیل دهنده "قرارداد"تعریف شده است. در علوم سیاسی ساختارها ناظر بر
1 structure
روابط بین افراد ،گروه های سازمان یافته یا سازمان نیافته و روابط بین گروه های مختلف می باشد. (منصوریان،184، (1387 در هنر ساختار را اینگونه تعریف می کنند.:ماهیت نظم درونی واحدهای تشکیل دهنده ی یک اثر که می توان آن را اجزای اثر نامید،تشکیل دهنده ساختار اثر است.ساختار می تواند ترکیب بندی های متفاوتی داشته باشد که کمپوزیسیون نامیده می شود.( نوروزی طلب،1389، .(82ساختار، به عنوان چارچوب پیدا یا ناپیدای هر چیز، عبارت است از نظامی که در آن، همه اجزای یک مجموعه در پیوند با یکدیگرند و در کارکردی هماهنگ، کلیت اثر را می سازند و موجودیت کل اثر در گرو همین کارکرد هماهنگ است .برخی نیز ساختار را به قوانین ثابت و لایتغیری که در همه سطوح زندگی انسانی از شکل بدوی تا پیشرفته مدخلیت دارد، تعریف کرده اند.(حقیقت ،91،(1386 ماهیت ساختار را مجموعه قواعد وابسته به هم تعیین می کند.وقتی صحبت از قواعد می آوریم،در حقیقت به نظم اشاره داریم.(نظم را می توان آراستگی یا آراستگی هماهنگ وبا قاعده اجزای مختلف در عالم واقع تعریف کرد که ادراک آن در درون ما به ودیعه گذاشته شده است). پس ساختار را نظم بوجود می آورد و ساختار از طریق نظم و اندازه توصیف و شناخته می شود. اندازه و نظم انواع ساختارها را که می توانند رشد و تکامل یابند ،محدود می کنند.در عین حال اندازه و نظم جدید، ساختار جدید ابداع می کند. در واقع، ساختار مجموعه ای از فرآیندها و روابط درونی به هم وابسته عناصر با شبکه روابط میان جایگاه های عناصر است که در محدوده ظاهر خارجی شیء یعنی شکل نمودار می گردد. در نظر آنها اگرچه ساختارها از ثبات نسبی برخوردارند ،اما این بدان معنی نیست که فاقد فرآیند هستند. به عبارت بهتر باید گفت ساختارها ثابت نیستند ،اما بر اثر تغییر آهسته الگوهای کالبدی در شهر قابل تشخیص می شوند.پس نظم های ساختاری دارای تداوم زمانی برای انطباق اجزا در درون خود می باشند.(تولائی،1379، . (12 در هر ساختاری روابطی ضروری و معین وجود دارد که قبل از این که ما در موقعیتی قرار بگیریم که آنها را تعیین کنیم، تا اندازهای پیشاپیش شکل گرفتهاند. (بشیریه، 1384، ( 284 پس ساختار در خود کلیتی سازمان یافته و هماهنگ است که سلسله مراتبی و امتداد یابنده است.(.(Bohm,1980'36 بعد از روشن شدن مفهوم ساختار در علوم مختلف ، مفهوم ساختار شهر در این پژوهش به صورت زیر دنبال می گردد. ساختار شهر به موجودیت اجزا و عناصر شهر که سیستم شهر را ایجاد می کنند،به واسطه مبادلاتی که انجام می دهند(دارای کارکرد و فعالیت هستند)رابطه بین اجزا را معنی دار می کند که به آن ساختار شهر می گوئیم.ساختار شهر عموما نظم وترتیب وارتباط بین پدیده ها را تداعی می کند وتداعی می بخشد. نحوه آرایش،ترتیب ،چیدمان عناصر شهری چون مساکن،مغازه ها ،معابر ،مدارس،پارک ها و... که با یکدیگر در تعامل و رابطه هستند،ساختار شهر را ایجاد می کنند.ساختارمرکزی،ساختارمحوری،ساختارقطاعی،ساختارشعاعی،ساختارمتمرکز،ساختارمتفرق،ساختارتوالی، ساختار تکرار، ساختار تجمع، ساختار رشد، تثبیت و..که بر حسب مشخصات و ویژگی های آنها به قابل طبقه بندی به انواع گوناگونی خواهند بود، از انواع ساختارها می باشند.(نورمحمدزاد،1383،(51
2-5ساختار گرایی
ساختارگرایی، آئین فکری مهمی است که در نیمه دوم قرن بیستم در قلمرو فلسفه و علوم انسانی پدید آمد و سرچشمه تأثیرات فراوانی شد. این آئین، از دهه 1950 به طور عمده در فرانسه بسط یافت همه ساختارگرایان از این بینش آغاز کرده اند که پدیدارهای اجتماعی و فرهنگی، رویدادهایی واجد معنا هستند و در نتیجه دلالت های آنها باید در مرکز پژوهش، قرار گیرد.ساختارگرایی از نظر لغوی،روشی است که در آن امری به یک ساخت تشبیه می شود.همچنین گفته می شود که همکاری و همیاری هندسی یا زیبایی شناختی که میان اجزای ساخت پدید می آید ،همان ساختار گرایی است.(اسماعیلی،1385،(40 ساختار گرایی شیوهای برای اندیشیدن است که به تجزیه و تحلیل سیستمهای عمده با استفاده از بررسی ساز و کارها و عناصر تشکیلدهنده آن می پردازد.(سیف الدینی ،1388،.(122 به لحاظ ماهیتی ساختارگرایی بیش از کارکرد به ژرفای ساختار بها می دهد و در بسیاری از موارد، مشابه دیدگاه مارکس و فروید است.در مکتب ساختارگرایی ، پدیده های شهری به صورت مجزا در کنار هم قرار نمی گیرند، بلکه هر پدیده جزیی از کل ساختاری است و تنها در درون این ساختار می توان آن را تحلیل نمود، همچنین پیوند پدیده ها با پدیده های قبلی به منزله علت وجودی پدیده های فعلی مورد نظر نیست، بلکه تنها بر ارتباط پدیده ها در داخل یک ساختار تاکید می شود.(شکویی..(123.1379ساختارگرایی مدعایش این است که جوامع سیستمهای درهم تنیدهای هستند که ساختارهای اجتماعی بسیار متنوعی را دردل فرد جای دادهاند. مهمترین پیشفرضهای ساختارگرایی عبارتند از: وجود قواعد حاکم بر رویدادها، توان انسان در یافتن و ترسیم آن ها، طبیعت عمل و باورهای ذهنی از ساختارهای خارجی، تغییرناپذیری ساختارها، پیچیدگی فزاینده ساختارها و ضرورت انفکاک ساختاری ،لزوم توجه به سطح تحلیل، و بزرگتر بودن کل نسبت به مجموعه اجزاء. در مجموع، ساختار گرایی روایت مدرنتری از کلگرایی محسوب می شود. مفروض تعریف ساختار آن است که کل بیشتر از مجموع اجزاست؛ و این کل است که جزءها را تشکیل میدهد و تعیین میکند. هدف ساختارگرایی کشف ژرف ساختار است (همان) ساختارگرایی در معماری و شهرسازی یکی از مهم ترین جنبش های پیشرو از سال 1960تاکنون است.این نهضت فکری یک واکنش به عملکردگرایی حاکم بر جنبش سیام -1920) (1960به شمار می آید.ساخت گرایان بر این اعتقاد بودند که همراه با عملکرد باید ساخت فضاها را نیز در نظر گرفت. توسعه شهر از طریق ساخت بخشیدن به فضاها از اقدامات اساسی طراحان شهری است که با دیدگاه ساخت گرایی به شهر می نگرد.از دیدگاه آنان اصل ارتباط یکی از اصول مهمی است که به فضاها ساخت می بخشد. در واقع با ساخت دادن به فضاهای شهری می توان به شکل دهی فعالیت های ارتباطی و جریاناتی که در درون فضاها اتفاق می افتد اقدام نمود.(بذرگر،1382،(55
3-5نظریه پردازان مکتب ساختارگرایی
ژان پیاژه:ژان پیاژه، روان شناس سوئیسی، اصالت ساختار را کوششی برای شناخت مجموعه قواعد خود سامان دانسته است. به گفته او، عناصر یک ساخت، تابع قواعد است و بر حسب این قواعد است که ساخت مشخص میشود (بشیریه
