بخشی از مقاله
چکیده
امروزه یکی از مسائل بسیار مهم در جوامع شهري، حاشیه نشینی و مشکلات مربوط به آن می باشد. این مشکل در کشورهاي در حال توسعه که از یک طرف در تکاپوي توسعه یافتگی به هر دري می زنند و در بسیاري از موارد به بیراهه رفته و دچار ناکامی در اهداف خود می شوند و از طرف دیگر گریبانگیر دوگانگی حاد فقر و غنا می باشند ، بیشتر نمایان است . همچنین نظریات مکتب شیکاگو ، مکتب وابستگی ، دیدگاه هاي تلفیقی - اکولوژي + سازمان و قدرت - و دیدگاه هاي مبتنی بر ساماندهی و توانمند سازي مورد بررسی قرار گرفته و براي بیان بهتر موضوع دیدگاه هایی از تجربیات جهانی و داخلی مطرح گردیده است .
در این تحقیق یکی از شهرهاي حاشیه اي تهران بزرگ به نام شهر قدس - قلعه حسنخان - مورد بررسی قرار گرفته است. هدف این تحقیق بررسی علل شکل گیري و رشد این منطقه در حاشیه شهر تهران می باشد. و اینکه به چه میزان از امکانات و خدمات استاندارد برخوردارند. چه راهکارهایی براي توانمندي آن وجود دارد؟ روش تحقیق توصیفی وتحلیلی می باشد . نتایج پژوهش حاکی از این است که علت شکل گیري و رشد این منطقه سهولت در تصاحب ملک می باشد. و خدمات شهري در آن در حد پائین است . و براي توانمند شدن آن راهکارهایی مانند سند دار کردن زمین هاي قولنامه اي ، ساماندهی صنایع ناسازگار با محیط سکونت ، ایمن سازي حریم خطوط ریلی و... ارائه شده است.
.1 مقدمه
جمعیت جهان در پایان نخستین دهه از هزاره سوم از مرز 6.8 میلیارد نفر گذشت و با نرخ رشد سالانه اي حدود 1.2درصد - حدود 77 میلیون نفر در سال - رو به افزایش است - جواهري پور و داورپناه، . - 1381 یادآوري میشود حدود 50 درصد جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند، از آن جا که سهم کشورهاي توسعه نیافته و یا در حال توسعه همواره رو به افزایش است - در حال حاضر بیش از 70 درصد جمعیت جهان - ، طبیعی میباشد که سهم بیشتري از جمعیت شهرنشین دنیا - بیش از دو سوم- در کشورهاي در حال توسعه زندگی کنند.
بنا بر برآورد مرکز اسکان بشر سازمان ملل متحد - - Habitat سکونتگاههاي غیر رسمی پدیده اي است که بیش از 50 درصد ساکنان شهرهاي کشورهاي کم درآمد و 20 درصد ساکنان کشورهاي میان درآمد را به خود اختصاص داده است - سند ملی توانمندسازي، . - 1382 هم اکنون یک ششم از جمعیت جهان در سکونتگاه هاي غیر رسمی زندگی میکنند و بخش بزرگتري نیز در نواحی شهري و روستایی، در مسکن نامناسب اقامت دارند. این فقراي شهري براي بهبود شرایط خود، روستاها و شهرهاي کوچک را به سمت شهرهاي بزرگ و کلانشهرها ترك گفته و اغلب نیز در حاشیه ها و اطراف این شهرها ساکن شده اند و فقر درآمدي خود را در چهره کالبدي فقر به نمایش گذاشته اند
- صالحی و دیگران، - 1389در این میان کلانشهر تهران نیز مانند دیگر کلانشهرها ، تنها در داخل محدوده خود رشد نمی کند بلکه ساکنین آن در مناطق کلانشهري بزرگتر پراکنده می شودکه منجر به شکل گیري سکونتگاه هاي خودرو در حاشیه شهر می شود. شهر قدس یک شهر حاشیه اي خودرو در جنوب غربی تهران می باشد. که روز به روز بیشتر سر ریز جمعیت تهران را در خود جاي می دهد . با وجود شهرك هاي جدیدي که در اطراف تهران ساخته شده اند مانند شهرك اندیشه که باید جمعیت هایی که براي اسکان در آن پیش بینی شده است را جذب کنند ،
متاسفانه در جذب جمعیت ناموفق بوده اند و شهر هاي خودرو علی رغم بافت قدیمی و رشد خودرو همچنان پذیراي جمعیت مهاجرین می باشد . هدف اصلی نگارنده بررسی این موضوع است که چه عواملی سبب مهاجرت مهاجرین به این منطقه می باشد ؟ آیا امکانات و خدمات رسانی به ساکنین با توجه به رشد فزاینده آن مناسب می باشد؟ و با ارائه راهکارهایی به توانمند شدن این منطقه با توجه به توانهاي محیطی ، اقتصادي ، اجتماعی و فرهنگی بپردازد..
.2مبانی نظري
نظریات و دیدگاه هاي بسیاري در رابطه با پدیده حاشیه نشینی تاکنون از سوي صاحب نظرانی همچون نظریه ترکیبی لوئیس در رابطه با پیوندهاي اجتماعی – قومی - پابلی یزدي و رجبی،1383 ، - 310، نظریه شهري شدن لوئیس ورث و جدایی هاي فضایی - همان ، - 306 نظریه هاي اکولوژي مکتب شیکاگو، نظریات رابرت پارك در مورد مناطق مسکونی ارزان قیمت و حاشیه نشینی - ممتاز ، - 128 : 1383 ، نظریه کلود گرون درمورد تغییر درنحوه استفاده از زمین و کمبود مسکن در مناطق حاشیه نشین ، نظریه مکتب وابستگی ارایه شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود.
دیدگاه اکولوژي
برخی از پژوهشگران به مساله حاشیه نشینی از دیدگاه اکولوژي شهري نگریسته اند و تلاش کرده اند تا باتوجه به بافت فیزیکی شهر به مکانیزم پیدایش حاشیه نشینی بپردازند - زاهد زاهدانی ،1380، . - 13 این دیدگاه برپایه مکتب شیکاگو شهر را محل تنازع بقا و جاي گیري مناسب تر در بهترین فضاي شهري تحلیل می کنند.این اندیشمندان ، مهمترین عاملی را که در رابطه با شکل گیري حاشیه نشینی مد نظر قرار می دهند، مهاجرت از محیط هاي کوچک شهري و روستایی و ایجاد مناطق حاشیه نشین می باشد. آنها بیان می دارند که با توجه به اینکه سرعت تحرك مکانی جمعیت بیشتر شده و میزان مهاجرت فزونی یافته ، بحث از مهاجرت به مثابه پدیده اجتماعی نادرست می نماید و صحیح تر است که از آن تحت عنوان مساله اجتماعی گفتگو شود - تقوي ،1378 ، . - 11
دیدگاه لیبرالی
دیدگاه لیبرالی شامل مجموعه نظریه هاي ترنر1 است - پیران ،. - 96 : 1373 در این دیدگاه ،پدیده حاشیه نشینی به عنوان یک واقعیت پذیرفته شده و به دنبال راهکارها و راه حل هاي بهینه سازي شرایط زندگی و سکونت در مناطق حاشیه نشین هستند - شیخی ،. - 30 :1380 اغلب اقتصاد دان هاي لیبرال ، مهاجرت هاي روستا به شهر را فرایند توسعه اقتصادي مطلوب به شمار می آورند و تصور دارند که مهاجرت هاي داخلی فرایند طبیعی است تا نیروي کار اضافی به تدریج از بخش روستایی نیاز رشد و توسعه صنعتی را تأمین کند .
بنابراین از نظر اجتماعی مفید می دانستند ، اما نتیجه کار ، رشد شتابان و ناهگونی کلانشهرها را به دنبال داشت . لذا دیدگاه اقتصاد دانان لیبرال تغییر یافت و مهاجرت را به عنوان عامل تشدید کننده بیکاري شهري محسوب می کنند که در واقع فقر روستایی را به فقر شهري با کلیه محرومیت هاي آن تغییر مکان می دهد - تودارو ، . - 381 : 1366
دیدگاه فرهنگ فقر
دیدگاه فرهنگ فقر ، ابتدا از سوي لوئیس2 در سال 1959 ارائه شد - شیبانی ،. - 44 : 1384 وي معتقد بود که فقرا ، ارزش هاي منحط و عقب افتاده اي دارند که آن را به فرزندان خود نیز منتقل می کنند . - Lewis: 1982 : 22 - در نتیجه به اصرار بر زندگی در زاغه ها و آلونک ها پاي می فشارند و شکل پیشرفته زیست را از لحاظ اقتصادي – اجتماعی و سیاسی نمی پذیرند بلکه با آن مقابله می کنند - اطهاري ،. - 30 : 1381
به اعتقاد لوئیس - 1998 - حاشیه نشینی با فرهنگ فقر همراه بوده و ساکنین این مناطق که بیشتر از مهاجرین هستند ، به لحاظ سوابق قومی و محدودیت در تحرك اجتماعی و پایگاه اقتصادي و اجتماعی پایینی که دارند با ساکنین سایر مناطق شهري متفاوت هستند . به طور کلی این دیدگاه از این فکر حمایت می کرد که فقیران ، فقیرند و چون فقیرند و غذا و آموزش کودکان فقیر ، بد و نامناسب است و از خانواده هاو بزرگان فرهنگ خود می آموزند که فقر را به عنوان امري اجتناب ناپذیر بپذیرند - فکوهی ،1383، . - 196
.3 سوالات و فرضیات
با الهام و بهره گیري از رویکرد هاي نظري مطرح شده در این نوشتار وبراي بیان علل شکل گیري مهاجرت در شهر قدس سوال و فرضیه هاي تحقیق در ذیل آمده است .سوالات تحقیق این است :
الف- علل عمده افزایش مهاجرت به شهر قدس و تبدیل آن به یک شهر خودرو در حاشیه تهران بزرگ چه می باشد؟ ب – ساکنان شهرقدس به چه میزان از امکانات و خدمات شهري در حد استاندارد برخوردارند؟
ج- آیا شهر قدس با وضعیت موجود امکان توانمندسازي و دستیابی به محیط زیست و اجتماعی مناسب و پایدار را دارد؟ و براي پاسخ دادن به سوالات فرضیه هاي زیرمطرح شده است .
الف – به نظر می رسد عمده ترین علت مهاجرت به شهرقدس سهولت در تصاحب زمین و ساخت مسکن در مقایسه با مناطق تهران می باشد.
ب - به نظر می رسد میزان برخورداري ساکنان شهر قدس از امکانات و خدمات شهري در مقایسه با مناطق شهر تهران در حد پائینی باشد.
ج- به نظر می رسد با توجه به ویژگی هاي این شهر حاشیه اي ، امکان توانمند سازي آن و دستیابی ساکنان به یک محیط زیست و اجتماعی مناسب وجود داشته باشد.
.4 روش تحقیق
روش تحقیق توصیفی – تحلیلی می باشد . ابزار گردآوري اطلاعات به صورت کتابخانه اي و میدانی می باشد. بطورکلی در این قسمت از مطالعات کلیه اطلاعات تولید شده در خصوص محدوده مورد مطالعه از قبیل نقشه هاي موجود، عکس هوایی، آمارنامه ها و ... مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است . مرحله بعد مشاهده و برداشتهاي میدانی از طریق عکس برداري است.
