بخشی از مقاله
چکیده
امنیّت یکی از مهمترینمؤلّفه های شهر اسلامی و تضمین کننده انسجام و پکیارچگی شهر است. در دو دهه اخیر گفتمان قدرت مندی در زمینه فضای عمومی شهری و نقشامنیّت شهری به ویژه برای گروه های آسیب پذیر همچون زنان و کودکان گسترش یافته و مناسب سازی فضاهای شهری برای زنان به عنوان یکی از مهم ترین محورهایمدیریّت شهری موردتوجّه قرار گرفته است .حال با توجه به اهمیت موضوع امنیت اجتماعی زنان در فضاهای شهری، در این پژوهش در ابتدا این مسئله مطرح می شود که کالبد شهر و کاربری های موجود در آن در کنار سایر عوامل نقشی مهم درمیزان احساس امنیت شهروندان در یک فضای شهری ایفا می نماید. در راستای این مسئله، در این پژوهش پارک جنگلی طرق مشهد به عنوان نمونه موردی انتخاب شده و در نهایت یافته های پژوهش نشان می دهد در پارک جنگلی طرق در برخی نقاط مردم از عدم احساس امنیت - به ویژه در ساعات تاریکی - رنج می برند و این احساس در نقاطی مانند داخل کوچه های فرعی و حاشیه کال و ... بیشتر است.
مقدمه
شهرها که حجم وسیعی از جمعیت شهری را در خود جای میدهند، اماکنی بالقوه و مستعد ایجاد رعب و آسیب پذیری هستند، چراکه شهرها نظام های پیچیده با اجزاء درونی بسیار مرتبط با هم دارند. تحولات دهه های اخیر سبب شده تا امکانات جدید شهرهای امروز مانند گذشته قادر به تأمین آرامش و امنیت شهروندان نباشد. عواملی که موجب تهدید، کاهش یا حذف امنیت در شهرها می شوند، بی شمارند و برخی فضاهای شهری ظرفیت بالایی در تهدیدامنیت شهرها دارند .به دلیل ازدحام و وسعت، فضاهای عمومی در تجاوز به فضای شخصی افراد و نقض امنیت آنها، همواره آمار بالایی دارند. - تقوایی، - 19 :1390 وجود امنیت در فضاهای عمومی از شاخصه های کیفی زندگی شهری است. زنان به دلیل ویژگیهای جسمی و روحی خاص خودنسبت به مردان احساس امنیت کمتری دارند. حس امنیت زنان تنها یک مقوله ی مربوط به زنان نیست .احساس امنیت در زنان میتواند در ارتقای الگوی فعالیتهای اجتماعی مؤثر باشد و مشارکتی بهتر را در صحنه ی اجتماعی به وجود آورد. - رضایی، - 69 :1391 بر اساس تئوری نیازها در هرم مازلو ، امنیت یکی از نیازهای ضروری و وجودی انسان است. احساس امنیت و آسایش خاطر، اشاره به شرایطی دارد که سیستم حفاظتی جامعه در مقابل جرائم و رفتارهای آنومیک از شرایط مؤثرو کارآمدی در زمینه های پیشگیری از آن و برخورد با آن است. امروزه، بیشتر فضاهای شهری ماهیتی جنسی شده یافته و در عمل فضای شهری در برابر تحرک آزادانه ی زنان اعمال محدودیت میکند. متأسفانه زنان و بسیاری از اقشار نه تنها از حق طبیعی خود، یعنی بهره مندی از فضاهای عمومی شهر محروم اند، بلکه به دنبال آن از سهیم شدن در فرآیند مشارکت و فعالیتهای اجتماعی نیز باز می مانند. یکی از مسائل موجود در فضاهای جنسیتی، نبود احساس امنیت زنان در این فضاهاست. - گلی، - 99 :1394 بنابراین موضوع اصلی در این مقاله بررسی وضعیت امنیت اجتماعی زنان در فضاهای عمومی شهری - پارک جنگلی طرق مشهد - و عوامل اجتماعی، بصری و فیزیکی است. حضور اجتماعی زنان و اهمیت مقوله ی تأمین امنیت آنها در وجوه عینی و ذهنی ضرورت توجه در عرصه های عمومی را مشخص میکند. زنان نیمی از جمعیت ساکن در شهرها هستند و روند روزافزون حضور آنها در محیط های کار و فعالیت اجتماعی شهری سبب میشود تا در مکانیابی و طراحی و ساخت کالبد شهر، به حضور گسترده ی این قشر در فضاها و عرصه های مختلف سکونت، کار، حمل ونقل توجه شد. یکی از راه های برقراری امنیت، تغییر و اصلاح کالبد شهرها و البته مهمتر از کالبد هر مکانی روح غالب بر آن مکان است که ناشی از روابط اجتماعی و مردمی است که به یکدیگر وابسته هستند. یعنی کالبد در رفتارها تأثیرگذار است و رفتارها در نحوه ی استفاده از کالبد شهر تأثیر میگذارند. فقدان احساس امنیت زنان در فضاهای شهری مشارکت کامل آنها را در اجتماع محدود میکند و علاوه بر آسیبهای روانی فرد بر خانواده ها، در نهایت در کل جامعه تأثیرگذار خواهد بود.
پیشینه تحقیق
در دهه های اخیر در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، توجه به نیازهای ویژه بانوان از سوی برنامه ریزان شهری مطرح شده است، چراکه نیمی از شهروندان را بانوان تشکیل میدهند. پارکها و فضای سبز مختص بانوان، به عنوان یکی از مهمترین مراکز خدمات رفاهی و تفریحی بوده است که علاوه بر جنبه ی بهداشتی و روانی، در توسعه ی پایدار شهری و بهبود کیفیت زندگی بانوان اهمیت بالایی دارد. در اغلب مطالعات، بر پارکها و فضای سبز شهری به عنوان عامل مهمی که میتواند کیفیت زندگی اجتماعی را ارتقاء دهد تأکید شده است. پژوهشهای محققان ایرانی و مطالعات خارج از ایران نشان میدهد که الگوهای فراغت زنان شهری، از شکل انفعالی و درون خانگی به شکل فعالانه و برون خانگی میل میکند. طلعت - 1393 - در تحقیقی با عنوان عوامل مؤثر بر افزایش احساس امنیت زنان در پار کهای شهر بجنورد به این نتیجه دست یافت که خصوصیات محیطی، تصور فرد از خود، اعتماد اجتماعی، تجارب قبلی، آگاهی های اجتماعی، محل سکونت، احساس کنترل، نظم اجتماعی، پایبندی اجتماعی، پایگاه اجتماعی و اقتصادی، ضمن داشتن رابطه معنادار به ترتیب بیشترین تأثیر را بر افزایش احساس امنیت زنان دارند.
گلی و همکاران - 1393 - در تحقیقی با عنوان سنجش رضایتمندی از تفکیک جنسیتی فضاهای عمومی شهری از دیدگاه کاربران مطالعه موردی: پارک بانوان شمس تبریز به این نتیجه دست یافت که توجه به جایگاه زنان در جوامع کنونی و محدودیت ها -شاخصه ها را تا حدودی پررنگ تر نموده تا احساس امنیت محیطی در بخشهای مختلف فضاهای شهری به ویژه پارکها و فضاهای گردشی در ساعات مختلف شبانه روز برای زنان فراهم شود.
جمال محمدی و همکاران - 1392 - در تحقیق خود با عنوان بررسی احساس امنیت زنان در مناطق شهری نمونه ی موردی مناطق 5 و 13 اصفهان به دست آورد که بین شاخصهای اجتماعی و کالبدی با میزان امنیت، رابطه ی مستقیمی وجود دارد؛ یعنی هر چه این شاخصها در حد بالاتری باشند، امنیت نیز افزایش پیدا میکند. مردم حضور پلیس و نیروی انتظامی را مهمترین عامل در ایجاد حس امنیت میدانند.
رهبری - 1391 - در پژوهشی با عنوان احساس امنیت در فضاهای شهری و حق زنان به شهر: پژوهش اکتشافی در شرق تهران به دست آورد که چهار عامل مهم در نگرش و ادراک زنان از امنیت شهری مؤثر است: ویژگیهای فضای شهری، میانجی های انسانی، حافظه ی جمعی و چندپارگی زمانی. برای بیشتر زنان تأثیر میانجی انسانی، از جمله حامی فردی و حامی عام، به عنوان عوامل تعدیل کننده ی احساس ناامنی تأثیرگذار است؛ لذا ایجاد فضاهای امن شهری با طراحی فضاهای مساعد، افزایش حضور میانجی های عام و نظارت پلیسی ممکن میشود.
مارتین - 2006 - در پژوهش زنان و امنیت در فضاهای شهری، به دست آورد که ادراک ناامنی در فضاهای عمومی بسیار با پروسه ی تعاملات اجتماعی و ساخت اجتماعی ناامنی رابطه دارد.
فوآ و همکاران - 1988 - در پژوهشی با عنوان گفت وگو های روزانه: فضاهای زنانه و چشم انداز مساکن عمومی در سنگاپور، بیان کردند که زنان میتوانند در زندگی روزانه ی خود در فضاهای اختصاصی خود تغییر به وجود آورند. این تغییر در اماکن متراکم و با ازدحام بیشتر به وقوع می پیوندد.با مرور تحقیقات فوق میتوان به این نتیجه رسید که تحقیقات انجام شده بیشتر به عوامل اجتماعی و فرهنگی یا عوامل کالبدی شهر در ارتباط با احساس امنیت زنان پرداخته اند.
مبانی نظری
شهرها در نتیجه رشد گسترده کالبدی و جمعیتی خود، درگیر مسائل جدیدی در چارچوب انواع مختلف ابعاد زندگی شهروندان هستند. در این میان امنیت شهری به عنوان یکی از مسائل مهم در مباحت اصلاحات و ساماندهی شهری است. در بسیاری از موارد نوع طراحی فضای کالبدی، نقشی که مکان خاص به خود می گیرد و ابعاد اجتماعی یک محدوده منجر می گردد که فضاها امن یا بالعکس ناامن گردند. به عبارتی دیگر، فضاهای شهری با ویژگی هایشان به نحوی محرک بروز جرم میباشند. این که در مکان های خاصی جرم و جنایت نسبت به سایر مکانها بیش تر بوده و از این مکان ها به عنوان نقاط جرم خیز شهری یاد میشود. بی شک، علت اصلی این امر در رفتار انسانی است که در فضای مورد نظر زمینه بروز جرم را فراهم ساخته است.
امنیت
امنیت به عنوان اصلی ترین نیاز انسان ها پس از نیازهای اولیه مطرح شده و همواره مورد توجه برنامه ریزان شهری بوده است. امنیت از نیازها و انگیزه های اساسی انسان به شمار می رود، به طوری که با زوال آن آرامش خاطر انسان از بین می رود و تشویش، اضطراب و ناآرامی جای آن را می گیرد و مرتفع شدن بسیاری از نیازهای آدمی در گرو تآمین امنیت است به طور یکه مازلو در سلسله مراتب نیازها، احساس امنیت را بلافاصله پس از ارضای نیازهای اولیه قرار می دهد. - کاهه، - 133 : 1384 به نظر می رسد که در جوامع امروزی اساسی ترین نیازی که انسان ها دارند، نیاز به امنیت میباشد. مفهوم امنیت به مصونیت از تعرض و تصرف اجباری بودن و رضایت و در مورد افراد به نبودن هراس و بیم نسبت به حقوق و آزادی های مشروع و به مخاطره نیافتادن این حقوق و آزادی هاست. - صدیق سروستانی، - 115 : 1375 امنیت در مفهوم عینی آن، اندازه گیری فقدان تهدید علیه ارزش ها و در مفهوم ذهنی به فقدان احساس ترس از اینکه چنین ارزش هایی مورد حمله قرار خواهد گرفت اشاره دارد. - مولر، - 1 :2001 بیشتر صاحب نظران برآنند که امنیت مفهومی بیرونی و عینی است. بدون تردید امنیت مقدمه لازم برای حیات هر نظام سیاسی و اجتماعی میباشد و دولت ها هزینه، زمان و امکانات وسیعی را برای تآمین آن صرف می کنند - احمدی، - 189 : 1389 امنیت فرایندی اجتماعی ارزیابی می گردد که متناسب با تحول متن آن، تغییر می یابد و امنیت را بدون منظر اجتماعی نمی توان درک کرد .همچنین به تبع تحو لها، متن امنیت امری نسبی و پیوسته در حال تحول می باشد .بنابر این، کشف ارتباط موجود بین رویکرد امنیت با فضای اجتماعی در جامعه شهری مورد تآکید است که سه رویکرد در این زمینه عبارت هستند از :
اول: رویکرد تقلیل گرا؛ در این رویکرد امنیت تابعی از اوضاع اقتصادی جامعه شهری می باشد.
دوم: رویکرد تعامل غیر متوازن؛ در این رویکرد امنیت اگرچه تابعی از ساختارهای اقتصادی می باشد ولی در عین حال شرایط اقتصادی یک جامعه شهری از رویکرد امنیتی نیز تآثیر م یپذیرد .سوم :رویکرد تعامل همه جانبه؛ معتقد به ارتباط و جدایی ناپذیری ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و امنیتی از یکدیگر می باشد.
