بخشی از مقاله
چکیده
رویکرد توسعه پایدار با هدف تأمین بهبود سطح کیفیت زندگی شهروندان، همراه با حفظ و مدیریت زیست بوم و اکوسیستمهای شهری درصدد دستیابی به آیندهای بهتر برای شهرها میباشد.در این راستا نیز برنامهریزی برای ایجاد و توسعه فضاهای سبزراهه شهری به عنوان گونهای از فضاهای-عمومی شهری، یکی از راهکارهای مؤثر در دستیابی به توسعه پایدارشهری محسوب میشود که با انجام آن، علاوه بر پاسخگویی به نیازهای اساسی انسان در محیطهای شهری، تلفیقی از کالبد، معنا و زیباییشناسی در کنار توجه به طبیعت و حفظ زیست بوم شهری به وجود آمده که این موضوع به تقویت هویت شهرها نیز میانجامد. یکی از ابعاد فضاهای سبزراهه پایدار را »منظر« به عنوان مجموعهای از عوامل طبیعی و مصنوع در برمیگیرد. لذا منظر شهری، از آنجاییکه واقعی، عینی و حاصل مشاهده و درک شهر در مواجهه شهروندان میباشد از اهمیت خاصی برخوردار است که از اینرو نیز مورد توجه طراحان قرار دارد.
مقاله با هدف توجه به ایجاد فضاهای عمومی پایدار به دنبال آن است تا با تأکید بر منظر شهری توسعه هدفمند سبزراهه-های شهری را محقق سازد. بنابراین ضرورت دارد تا با دستیابی به اصول و راهبردهایی، طراحی شهری را که نقش اساسیای در پیوند محیط مصنوع با محیط طبیعی دارد با هدف حفظ محیطزیستشهری هرچه بهتر هدایت نمود. از اینرو مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانهای ابتدا مفاهیم توسعه پایدار و نسبت آن با طراحی محیط را مورد بررسی قرار داده و در ادامه نقش منظر در سبزراهههای شهری تبیین میگردد. در مجموع نتایج این تحلیل و بررسی در قالب اصول و راهبردهایی به منظور طراحی منظر سبزراهههای شهری پیشنهاد میگردد، تاعلاوه برایجاد مطلوبیت فضایی و زیباسازی محیطی، توازن و تعادل زیست محیطی شهرها نیزاحیا و سطح توان اکولوژیکی محیطهای شهری افزایش یابد.
کلمات کلیدی: طراحی پایدار، منظر، فضاهای سبزراهه شهری، زیست بوم شهری.
.1 مقدمه - با 2 خط 9pt فاصله از کلمات کلیدی -
مشکلات زیست محیطی یکی از اساسیترین مسائل شهری امروز و حاصل تعارض و تقابل آنها با محیط طبیعی است؛ نتیجه این روند عدم تعادل و ناسازگاری میان انسان و طبیعت و به هم خوردن اکوسیستم خواهد بود - فیروزبخت به نقل از زبردست، - 215 :1391 از اینرو به طور جدی موضوع پایداری شهرها مطرح میشود تا به گونهای که اهمیت»پاسخگو بودن به نیازهای جوامع - شهرهای - امروزی بدون از بین بردن قابلیتهای نسلهای آینده در تامین نیازهای خود« - سفلایی، - 62 :1383 متبلور گردد. لذا هدف اصلی توسعه پایدار تأمین نیازهای اساسی، بهبود ارتقاء سطح زندگی برای همه، حفظ و اداره بهتر اکوسیستمها و تجلی آیندهای بهتر میباشد - مکنون،. - 1377 نگرشی که تعادل آن در نحوه پاسخگویی، کنشمندی محیطی کالبدی به خواستها و نیازهای کاربران و نیز شرایط متغیر محیط فراگیر است. - لذا - طراحی اکولوژیکی یا به عبارتی ساخت و ساز سازگار با محیطزیست را میتوان بازگو کننده طراحی براساس اکوسیستمهای بومی میباشد. به همین علت درفرایند طراحی ارتباط با طبیعت یا به عبارتی زیست بوم شهری و تعامل آن با انسان و محیط مصنوع، جزو پایه و اساس اصلی در طراحی محیطهای شهری مطرح میگردد.
با این رویکرد فضاهای شهری به عنوان عرصهای عمومی،»چیزی نیست جز فضای زندگی روزمرهی شهروندان که هر روز آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه، از منزل تا محل کار ادراک میشود « - پاکزاد،. - 1376در این راستا فضاهای سبز و سبزراهههای شهری گونهای از فضاهای شهری هستند که »به عنوان یکی از مهمترین راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار شهری«محسوب میگردند. با افزایش این گونه از فضاها محیط علاوه بر آنکه»با نمادهای معماری و زیبایی شناسی تلفیق شده با ضوابط زیستمحیطی غنا یافته و به صورت یک فرآیند ساختارگرایانه هویت جدیدی - مییابد - . - لذا - ضرورت دستیابی به چهارچوبی برای حفظت از شهرها و بازسازی فضای زیستی در قالب رویکرد توسعه پایدار - مهندسین مشاور رویان، - 3 :1389 اهمیت مییابد.
یکی از ابعاد دربرگیرنده فضاهای سبزراههشهری پایدار، منظر شهری است. در واقع منظر یک شهر مجموعهای از عوامل طبیعی و مصنوع است که تحت تأثیر ویژگیهای خاص طبیعی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن شهر شکل گرفته و محل به عینیت در آمدن مشخصات خاص آن شهر میباشد. این موضوع »به عنوان مقولهای مطرح در کیفیت و مطلوبیت شهرها، واقعی و عینی بوده و حاصل مشاهده و درک مظاهر گوناگون و ملموس شهر اعم از بناها، فعالیتها، فضاها و... هنگام مواجهه شهروند با پدیده شهر در مقیاسهای مختلف، اعم از دیدن شهر از دور دست یا هنگام قرار گرفتن در شهر و یا حتی استقرار در بناها است« - محملی ابیانه، - 96 :1390 اهمیت منظر شهری به عنوان واسطه میان انسان و پدیده شهر، به اندازهای است که برخی اوقات در تعریف طراحی شهری گفتهاند، طراحی شهری مدیریت منظرشهری - منظر عینی و ذهنی - است.
منظر شهری وسیله یا »مدیوم« ای است که شهر پایدار را پدیدار می-کند - گلکار،. - 97 :1387هدف اصلی این مقاله بررسی نقش پایداری در بعد منظر شهری فضاهای عمومی شهری با تأکید بر توسعه سبز راهههای شهری و ارائه اصول و راهبردهایی برای ارتقاء و طراحی پایدار منظر این گونه از فضاها متناسب با حفظ اکولوژی و محیط زیست شهری میباشد. برای این منظور مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی ابتدا به بررسی مفاهیمی چون پایداری و توسعه پایدار، طراحی محیطهای پایدار، فضاهای شهری و سبزراهههای شهری و منظر شهری میپردازد و در نهایت با تحلیل مؤلفههای در برگیرنده فضاهای شهری و منظر پایدار اصول و راهبردهایی را برای برنامه ریزی و طراحی منظر پایدار مطرح و پیشنهاد مینماید
مبانی نظری
پایداری و محیط پایدار به طور کلی پایداری دو جنبه دارد، انسان و محیط، و در واقع تلاقی میان امیال و آرزوهای »پایداری« تفوق و برتری محیط است. این مفهوم خواستار موازنه دقیق بین نیازهای امروز و نیازهای فردا و همچنین بین انگیزههای خصوصی و اقدامات عمومی...میباشد - پورجعفر و همکاران، . - 194 : 1389 شهرها در گذشته بهترین نمونه پایداری را در خود متجلی ساخته اندو توجه به محدودیتهای اکولوژیکی محل نظیر آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفه جویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح بومی، ابداع روشهای مؤثر و مناسب جهت ادامه حیات، ... همه نمونههایی از عوامل مؤثر در پایداری بودهاند. لیکن امروزه... نه تنها شرایط ناپایداری در شهرها پدید آمده، بلکه ناپایداری مناطق اطراف را نیز به دنبال داشته است - بحرینی،. - 1378
از این رو مفهوم »توسعه پایدار« به معنی ارائه راه حلهایی در مقابل الگوهای سنتی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه میباشد که بتواند از مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستمها، آلودگی، افزایش بیرویه جمعیت، رواج بیعدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسانها جلوگیری کند و توسعهای است»که بتواند نیازهای کنونی را بدون از دست دادن تواناییهای نسل آینده در تأمین نیازهایشان تأمین کند - «سفلایی،. - 62 :1383 که براین اساس توجه به »محیط زیست شهری و کیفیت زندگی انسان بدون از بین بردن قابلیتهای نسلهای آینده در تامین نیازهای خود یکی از نگرشهای مهم عصر هزاره میباشد« - گلدین، - 1379 و توسعهای پایدار توسعهای است که سلامت و نظام اکولوژیکی را در بلند مدت بهبود بخشد.
برخی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده جامعه پایدار را میتوان توجه به »محدودیتهای اکولوژیکی عمده«، » جستجوی پایداری اجتماعی و کیفیت زندگی بالا«، » تکیه بر زندگی جمعی«، »متکی بر عدالت وبرابری« - برگرفته از امین زاده، - 1387 برشمرد. از نظر کالبدی نیز، توسعه پایدار شهری به معنی تغییراتی است که در کاربری زمین و سطوح تراکم به عمل میآید تا ضمن رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا، در طول زمان شهر را از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی - هوای پاک، آب آشامیدنی سالم، اراضی و آبهای سطحی و زیر زمینی بدون آلودگی و غیره - ، از نظر اقتصادی با دوام.. و از نظر اجتماعی همبسته... نگه دارد - کاظمی،. - 61 :1378
با توجه به مباحث ارائه شده، شهر پایدار شهری است که بتواند برای ساکنینش یک زندگی معنیداری بدهد، بدون اینکه پایگاه اکولوژی که بر روی آن اتکا دارد تخریب کند. این موضوع در تعریف مکان پایدار تجلی مییابد که مکان پایدار، »مکانی که به واسطه ویژگیهای طبیعی یا انسان ساخت، قادر به ارتقای شرایط فیزیکی، عملکردی، فرهنگی و سازمانی است که نیروها و قابلیتهای ماندگار برای ارتقاء کیفیت زندگی انسان - «منصوری، حبیبی، - 66 :1389 میباشد. لذا محیطهای شهری نیز »زمانی پایدار خواهد بود که در طول زمان شهری از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی، از نظر اقتصادی با دوام و از نظر اجتماعی همبسته سازد... شهر - محیط -
قابل زندگی از نظر زیست محیطی، باید با تلاشهایی به هدف حفظ گروههای اجتماعی موجود و ارائه اشکال نوین اداره شهر و کنترل آن، دست در دست هم داده تا همبستگی و انسجام اجتماعی حفظ شود . - Munkomo,1996:226 - با این تفاسیر »محیط پایدار« محیطی است که به چند نیاز اساسی جامعه بشری شامل نیازهای روحی، عاطفی و روانی و همچنین برخورداری از شبکههای وسیع ارتباطی به منظور کنشهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی یا مورفولوژی، ویژگیهای اکولوژی، نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ساکنینش پاسخ دهد. فضاهای عمومی شهری فضای عمومی فضایی هستند که غریبهها در آن سهیم میباشند. مردمی که اقوام، دوستان یا همکار ما نیستند. این فضاها عرصه
سیاست، مذهب، داد و ستد، ورزش و فضایی برای همزیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیر شخصی هستند که کالن آن را عرصه نمایش زندگی میداند - مدنیپور،. - 144 : 1379 تیبالدز نیز معتقد است » عرصههای عمومی را مهمترین بخش شهرها و محیطهای شهری هستند. درچنین عرصههایی بیشترین تماس ارتباط و تعامل بین انسانها رخ میدهد« - تیبالدز،. - 15 :1382 لذا فضاهای عمومی متعلق به همه افراد، بدون توجه به تفاوتهای طبقاتی، جنسیت، نژاد، سن و سایر تمایزات فردی و اجتماعی، محل تعاملات اجتماعی افراد و گروههای مختلف و نیز بستر شکلگیری شبکههای اجتماعی میباشند. چنان که الدینبورگ آن را فضایی که فرد متعلق به خود میداند و در آن احساس راحتی میکند، دانسته و به آن واژه فضای سوم، یعنی فضایی در کارخانه و محل کار اطلاق میکند.فضایی که میزبان تجمعات شاد، غیر رسمی، داوطلبانه و منظم افراد میباشد . - Oldenburg,1999:184 -
بنابراین، فضای عمومی را میتوان به مثابه فضایی تعریف کرد که اجازه میدهد مردم به آن دسترسی داشته باشند و فعالیتهایی در آن صورت پذیرد و فضایی است که یک سازمان عمومی آن را اداره میکند، و فضایی است که در جهت منافع عموم تامین و اداره میشود - مدنیپور، - 216- 214 :1379 فضاهای عمومی میتواند، طیف وسیعی از فضاهای شهری از خیابانها، میدان، سرگذر، نبشها و... را شامل شود - حبیبی، - 31 :1379 یعنی عرصههای عمومی شامل الگوهای مختلف فضاهای تجمع در شهرها همچون ورودیها، گرهها و میادین - شهری، محلی و تشریفاتی - ، مسیرها - پاکزاد، - 5-4 : 1384، خیابانها، پلازاها، پارکها، زمینهای بازی، سیتی هالها، مال-ها و سایر فرمهای فضاهای تجمع میشوند که همه در یک ویژگی اشتراک دارند و آن هم حضور و تعاملات اجتماعی افراد در آن است.
فضاهای عمومی سبز راهه شهری فضاهای شهری باید طبیعت را به داخل شهرها بکشاند - شیعه، - 62 :1385 با بیان این مأموریت فضاهای سبز شهری، به عنوان بخشی از فضاهای عمومی باز شهری »که عرصههای طبیعی یا مصنوعی آن، تحت استقرار درختان، درختچهها، گلها، چمنها و سایر گیاهان است، براساس نظارت و مدیریت انسان، با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصصهای مرتبط به آن، برای بهبود شرایط زیستی، زیستگاهی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیر روستایی، حفظ، نگهداری و یا احداث میشوند« - مهندسین مشاور رویان، - 9 :1389 این موضوع »در طول قرن نوزدهم تفکر پیشرو در زمینه برنامهریزی فضای باز، ایجاد لکههای سبز به نام پارک بود. در قرن نوزدهم آن تفکر به ایجاد نوارهای سبز به نام باغراه یا سبز راه تبدیل شد« - ترنر، - 383 : 1376 با این مقدمه میتوان بیان داشت که فضاهای سبز شهری به طور کلی »به دو دسته پهنهای و خطی تقسیم میشوند:
فضاهای سبز پهنهای، فضاهایی هستند که در نقشههای شهر نیز به عنوان لکههای سبز دیده میشوند و فضاهای سبز خطی، به فضاهایی اطلاق میشوند که متناسب با هویت ظرفیت جابهجاشدگی شهرها و گذرگاهها مورد توجه قرار میگیرند؛ به طوری که ممکن است در نقشههای شهری نیز، هم دیده نشوند؛ هرچند نقش بسیار مهمی در کنترل مسائل زیست محیطی و کالبدی شهر بر عهده دارند - «مهندسین مشاور رویان، - - 9 :1389توجه شود به نمودار شماره - . - - 1 بر این اساس فضای سبز خطی که معمولا در کنار یک عامل طبیعی و یا یک عامل مصنوعی به صورت طولی یا نواری با کاربری عمومی شکل میگیرند - سلیمانی، - 34 :1380 سبز راهههای شهری میگویند. منظر و منظر شهری »منظر« نقش بسیار مهم و گستردهای در شکلگیری بسترهای فرهنگی، اکولوژیک، اجتماعی و محیطی دارد و از طرف دیگر می تواند منبعی بسیار حیاتی برای بهرهبرداری و توسعه فعالیتهای اقتصادی باشد، همچنین در ساخت فرهنگهای محلی نقشی اساسی دارد و زیرساختی حیاتی در ایجاد میراث فرهنگی و محیطی است . - The European Landscape Conversation,2000 - به عبارت دیگر میتوان گفت که، منظر یک محیط شهری، مجموعهای از محرکهای محیطی - عوامل طبیعی و مصنوع - است که در
