بخشی از مقاله
تحولات تكنولوژي و ماهيت مشاغل در عصر اطلاعات و ارتباطات
چكيده
ايجاد مشاغل جديد و متنوع در عصر اطلاعات و ارتباطات، با توجه به تحولات تكنولوژي و بخصوص تكنولوژي اطلاعات، مستلزم شناخت ماهيت اين مشاغل است. آگاهي از تأثيرپذيري مشاغل از تكنولوژي يا اثرگذاري بر توسعة آن، نتيجة درك ماهيت مشاغل خواهدبود. براي رسيدن به اين مهم، مي‌بايست به چند سؤال اساسي پاسخ داد. اصولاًً تأثير تكنولوژي بر مشاغل چه ابعادي دارد؟ آيا توسعة تكنولوژي باعث حذف برخي از مشاغل نخواهد شد؟ در اين صورت چه مشاغل جديدي بوجود مي‌آورد؟ آيا اين مشاغل جديد پايدارند يا خود نيز روز به روز درحال تحول مي‌باشند؟
اين سؤالات و بسياري از سؤالات ديگر دغدغه اصلي جوامعي است كه تحت تأثير تكنولوژي قرار گرفته و زندگي متداولشان را كه ساليان دراز بصورت يكنواخت برقرار بوده تحت‌الشعاع قرار داده است. پاسخ به اين سؤالات مي‌تواند ديد مناسبي از مشاغل جديد را ارائه كند و به تصميم‌گيري‌هاي بهتر بيانجامد.
اين مقاله سرآغاز بحثي پيرامون ماهيت مشاغل جديد مي‌باشد، كه سعي نموده براي سؤالات اساسي فوق، پاسخ مناسب بيابد.
1- مقدمه
روز به روز شاهد رشد و توسعة بيشتر تكنولوژي اطلاعات و ارتباطات در گوشه وكنار دنيا هستيم؛ سرعت پردازنده‌ها زياد مي‌شود؛ هزينة انتقال اطلاعات كاهش و حجم آن افزايش مي‌يابد و شبكه‌هاي اطلاعاتي(اينترنت) گسترده‌تر مي‌شوند؛ وسايل و ابزار كوچكتر و كاراتر به بازار مي‌آيند، نرم‌افزار‌ها حوزة نفوذ خود را در زندگي مردم توسعه مي‌دهند و بطور كل فرهنگ‌ها و شكل زندگي اجتماعي دستخوش تحولات اساسي قرار مي‌گيرد. تحولات تكنولوژي همه‌چيز را متحول كرده است و حتي اشتغال نيز از اين تحولات مصون نمانده است.
در حاليكه يك معضل اساسي كشورهاي در حال توسعه ازجمله ايران بيكاري است، كشورهاي پيشرفته بطور فزاينده‌ا‌ي نيروي كار فني از ساير كشورها جذب مي‌كنند. چه دليلي در فراواني كار و كمبود نيروي كار در كشورهاي پيشرفته و در مقابل بيكاري در كشورهاي درحال توسعه وجود دارد؟ مسلماًً مهمترين دليل در ماهيت كار است. نيروي كاري كه در آمريكا مورد نياز است، يك نيروي مجرب تحصيل كرده است، در حاليكه خيل بيكاران كشور ما از تحصيلات عاليه برخوردار نيستند. همچنين آنها نياز خود را بحدي رسانده‌اند كه نيروي كارشان براي پاسخگويي آن كافي نباشد، در حاليكه نياز به تكنولوژي‌هاي نو در بازار داخل كشور ما ضعيف است. بنابراين حل معضل بيكاري در شرايط دنياي روز، به دو مؤلفة بازار و آموزش وابسته است.
تأثير تكنولوژي اطلاعات بر اشتغال از دو بعد بكارگيري و توسعه قابل بررسي است. صنعت اطلاعات يك صنعت بزرگ است كه تكنولوژي اطلاعات را بكار مي‌گيرد؛ در مقابل توسعة IT در صنعت IT انجام مي‌شود. جذب گستردة نيروي متخصص در صنعت IT توسط كشورهاي غربي نشان از ميزان بزرگي صنعت اطلاعات آنان دارد. توسعة صنعت اطلاعات در واقع نتيجة توسعة بازار IT است.
صنعت اطلاعات نقش اساسي در ايجاد اشتغال دارد. علاوه بر بسياري از مشاغل كه خود ايجاد مي‌كند، به صنعت IT نيز رونق ميدهد و در آنجا نيز باعث اشتغال فراوان مي‌گردد. مشاغلي چون مديريت، مشاوره، تحليل‌گري، اطلاع‌رساني و بسياري از خدمات مختلف، نمونه‌هايي از مشاغل صنعت اطلاعات مي‌باشند. برنامه‌نويسي، تحليل و طراحي سيستم و مهندسي نرم‌افزار يا سخت‌افزار نيز نمونه‌هايي از مشاغل صنعت IT مي‌باشند.
در اين مقاله ابتدا تأثير تكنولوژي بر مشاغل بررسي شده، سپس مروري تاريخي و مقايسه‌اي بر نقش IT در توسعة مشاغل انجام گرفته و مشاغل مبتني بر اطلاعات معرفي گرديده و در پايان، آيندة مشاغل مورد بررسي قرار گرفته است.
2- تأثير تكنولوژي بر مشاغل
توسعة تكنولوژي و بكارگيري وسيع آن، باعث افزايش بهره‌وري فعاليت‌هاي اقتصادي شده است. در اثر افزايش بهره‌وري، نياز به برخي از مشاغل از بين مي‌رود. بعنوان مثال، شغلي تحت عنوان "تلفنچي" با پيشرفت در تكنولوژي‌هاي مخابراتي و پردازش صوت، از ليست مشاغل حذف مي‌گردد. بنابراين تكنولوژي از يك نظر، حذف و كاهش مشاغل را به دنبال دارد. اصولاًً خودكارسازي و توليد ماشيني از مهمترين نتايج توسعة تكنولوژي است، كه علاوه بر كاهش مشاغل، باعث افزايش كيفيت و سرعت و حتي كاهش هزينه‌هاي توليد مي‌گردد. آيا اين نتيجة مستقيم تكنولوژي براي نااميدي از ايجاد اشتغال به كمك IT كافي نيست؟
مروري بر تاريخ تكنولوژي و تأثير آن بر مشاغل نشان ميدهد كه پاسخ به اين سؤال منفي است . تكنولوژي ظاهراً برخي از مشاغل را حذف و يا تغيير ميدهد، اما درواقع بسيار مشاغل جديدتر، مفيدتر و متنوع‌تري را ايجاد مي‌كند. مثلاً اگرچه تكنولوژي تراكتور باعث كاهش نياز به نيروي كار كشاورز گرديد، ولي به كمك اين تكنولوژي انواع و حجم محصولات كشاورزي افزايش يافت، بعلاوه مشاغل جديدي را به همراه خود ايجاد كرد و نيروهاي كار را به انجام آن رهنمون شد. يا اختراع چرخ خياطي باعث رونق صنعت پوشاك گرديد و تمايل مردم به خريد انواع لباس با رنگ‌ها و مدل‌هاي گوناگون و همچنين كاهش هزينة توليد، باعث شد تا نه تنها دست‌دوزان بيكار نشوند، كه بسياري از افراد ديگر نيز به كار مشغول شوند.
يكي از جنبه‌هاي مهم تأثير تكنولوژي در ايجاد مشاغل توسعة بازار است. ارائة محصولات كيفي و همچنين تغيير و تحول فرهنگ مصرف متناسب با تحولات تكنولوژي، بازارها را توسعه ميدهد. بطوري كه حجم توليد پس از توسعة تكنولوژي به مراتب بيشتر از حجم توليد دستي است. بنابراين تكنولوژي از تعداد مشاغل دشوارتر مي‌كاهد و بر تعداد مشاغل آسانتر مي‌افزايد.
از سوي ديگر، فرصت‌هاي شغلي متنوع و جديد، نتيجة توسعة تكنولوژي است. با توسعة صنعت در اثر توسعة تكنولوژي، بسياري مشاغل جديد مرتبط با آن صنعت بوجود مي‌آيد. تكنولوژي از تعدد مشاغل دشوارتر مي‌كاهد و بر تكثر مشاغل آسانتر مي‌افزايد. مشاغل جديدي كه توسط تكنولوژي ايجاد مي‌شوند، يا تكنولوژي را بكار مي‌گيرند و يا آن را توسعه مي‌دهند. صنعت اطلاعات و صنعتIT از گروه مشاغلي هستند كه توسط تكنولوژي اطلاعات ايجاد مي‌شوند. در صنعت اطلاعات، تكنولوژي اطلاعات بكار مي‌رود و در مشاغل مختلف بعنوان ابزار مورد استفاده قرار مي‌گيرد. شاغلين صنعت IT مسؤوليت توسعة تكنولوژي اطلاعات را بر عهده دارند.
3- توسعه IT و تحول در مشاغل
در اثر انقلاب اطلاعات، نوع كارها، مشاغل و مهارت‌ها تغيير كرده است. چيزي كه مسلم است، نقش IT در اين تغييرات از اهميت بيشتري برخوردار مي‌باشد. براساس آمارها در سال‌هاي اخير مشاغل مبتني بر اطلاعات و خدمات مربوطه بالاترين درجه ايجاد شغل را به خود اختصاص داده‌اند. نمودار شكل 1 مقايسه بين مشاغل در حوزه‌هاي مختلف اطلاعات، خدمات، صنعت و كشاورزي در دو سدة گذشته را نشان ميدهد. هر چند تعيين دقيق مرزهاي اين دسته مشاغل امكان‌پذير نيست و آمارها ممكن است تقريبي باشند، ولي نمودار تقريبي در شكل تصوير مناسبي را براي مقايسه مشاغل ارائه مي‌كند.
براساس گزارش توسعه انساني سازمان ملل (98) وضعيت اشتغال نيروي انساني در بخش‌هاي كشاورزي، صنعت و خدمات مانند شكل 2 بوده است. براساس اين آمار ميزان اشتغال به كشاورزي و صنعت با نرخ‌هاي پايين و مختلف كاهش و ميزان اشتغال به خدمات افزايش يافته است. با توجه به وضعيت رشد مشاغل، ملاحظه مي‌شود كه جهت‌گيري صحيح بوده است، منتها بايد براي عصر اطلاعات نيز آماده بود و نرخ و شتاب بيشتري را بدست آورد. البته رفتارهايي تك‌بعدي كه در برخورد با تكنولوژي اطلاعات مي‌شود مانعي بزرگ براي پيشرفت كشور است.
در عصر اطلاعات مشاغل كوچك 1 بسرعت رشد مي‌كنند. اين مشاغل به صور گوناگون و متنوع پديد مي‌يابند. مشاغل كوچك به مشاغلي با نيروي كار كمتر از 10 نفر گفته مي‌شود. گزارشگري، فيلمبرداري، خدمات مشاوره و فروشگاه‌هاي كوچك نمونه‌هايي از اين مشاغل هستند. رشد فوق‌العادة زياد مشاغل كوچك به خصوص مبتني بر اطلاعات و يا IT ما را به جستجوي فرصت‌هاي شغلي در اين مشاغل رهنمون مي‌شود. بنابراين نبايد انتظار طراحي و ساخت كارخانه‌اي عظيم در اين حوزه و ايجاد مشاغل بسيار و يكباره را داشت؛ بلكه اين مشاغل ماهيت تدريجي، كوچكي و گستردگي را دارند.
يك طبقه‌بندي ديگر مشاغل شامل مشاغل خدماتي، توليدي و مبتني بر اطلاعات است. جدول شكل3 نمونه‌هايي از مشاغل خدماتي و توليدي را معرفي كرده است. در برخي از اين مشاغل، خصوصاً مشاغل خدماتي مي‌توان از IT بهره گرفت. مسلماً در مشاغل مبتني بر اطلاعات نيز نقش قابل توجهي ايفا مي‌كند. معرفي اين مشاغل در بخش بعد انجام گرفته است.
4- مشاغل مبتني بر اطلاعات
نگاهي به سير تاريخي تحولات مشاغل، نشان از رونق كشاورزي قبل از قرن نوزدهم، كار يدي در كارخانه‌ها بين سال‌هاي 1900 تا 1950 و كارهاي دفتري شامل فروشندگي، مديريت، سرپرستي و وكالت در سال‌هاي 1950 تا 1990 دارد. در سال 1990، 12% نيروي كار كشورهاي آمريكا، اروپا و ژاپن در كارخانه‌ها مشغول به كار بودند. 16% نيروي كار اين كشورها در بخش خدمات و كارهاي دفتري و تنها 2% در بخش كشاورزي شاغل بودند.
حركت جهاني در دهة گذشته با انتقال توليد و بخش‌هاي توليدي به كشورهاي با دستمزد پايين و خدمات و اقتصاد اطلاعات به كشورهاي با دستمزد بالا همراه بوده است. رشد فوق‌العاده در محصولات و خدمات مبتني بر اطلاعات و دانش باعث شده كه پس از نفت، بزرگترين صنعت آمريكا صنعت سيستم‌ها و تكنولوژي اطلاعات باشد.
رشد صنعت IT، تغييراتي اساسي بوجود آورده است. در كارخانه‌ها تكنيسين‌هاي آموزش‌ديده براي كار با كامپيوترها جايگزين كارگران يدي شده‌اند. تجارت جهاني محدودة وسيعتري يافته و تسهيل گرديده است. شركت‌هاي تجاري جديدي با تمركز بر توليد دانش و اطلاعات بوجود آمده‌اند و در نتيجة همة اين‌ها، صنعت اطلاعات شكل گرفته است. بطور خلاصه مزيت‌هاي فيزيكي و قابليت‌هاي كار با دست كم‌اهميت شده و آنچه مي‌دانيم يا مي‌توانيم ياد بگيريم، اهميت يافته است. آمارها نشان ميدهد كه در سال 96، 75% GNP آمريكا و 80% نيروي كار اين كشور، مربوط به بخش خدمات و اطلاعات بوده‌است. مشاغل مبتني بر اطلاعات، فرصت‌هاي شغلي امروزه هستند.
طبق تعريف، شغل مبتني بر اطلاعات، شغلي است كه در آن فرد مسؤوليت توليد، كار و انتشار اطلاعات را بر عهده دارد. مشاغل مبتني بر اطلاعات در دو گروه دسته‌بندي مي‌شوند: مشاغل مبتني بر داده و شغل مبتني بر دانش. هر شغل مبتني بر داده، يك شغل مبتني بر اطلاعات است كه فرد شاغل در آن وظيفة بكارگيري، دست‌كاري و تغيير و يا انتشار اطلاعاتي كه توسط سايرين توليد شده‌است را بر عهده دارد (بعنوان مثال، منشي يا دفتردار، دبير، فروشنده، كارمند بانك و غيره). شغل مبتني بر دانش، نيز يك شغل مبتني بر اطلاعات است كه افراد در آن به توليد اطلاعات و دانش جديد مبادرت مي‌ورزند (بعنوان مثال، دانشمندان و محققين، مهندسين و حقوقدانان). شكل 4 تعدادي از اين مشاغل را نشان ميدهد.
5- وضعيت مشاغل در آينده
اگر مشاغل را به صورت يك درخت فرض كنيم كه از دو شاخه اصلي مشاغل بدني و مشاغل فكري و زيرشاخه‌هاي مختلف تشكيل شده باشد (شكل5)، تخصص‌هاي مختلف در برگ‌هاي آن قرار مي‌گيرند. بررسي تاريخي درخت مشاغل نشان ميدهد كه هريك از تخصص‌ها يا حتي گروه‌هاي شغلي براي خود دوره عمري مشخصي دارند. اين مشاغل توسط مشاغل ديگر حذف و يا جايگزين مي‌شوند. بعنوان مثال امروزه برنامه‌نويسي سنتي (كدنويسي) بندرت و در شرايط خاص انجام مي‌شود و بجاي آن ابزارها و محيط‌هاي نرم‌افزاري بصري مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در سطوح بالاتر نيز تغييرات شغلي ملاحظه مي‌شود. بسياري از مشاغل بدني به ماشين و مشاغل خدماتي به نرم‌افزار محول شده است. حركت عمومي به سمت خودكارسازي است.
آهنگ تغيير و تحول در مشاغل متناسب با آهنگ توسعة تكنولوژي است. تكنولوژي‌هاي جديد بر ساختار جوامع و فرهنگ‌ها تأثير گذاشته و نوع و ماهيت مشاغل در جامعه را تغيير و تحول مي‌دهند. بنابراين بنظر مي‌رسد برخي از مشاغل ناپايدار بوده و پس از مدتي دورة عمرشان به سر مي‌رسد.
مشاغل را به دو دستة پايدار و ناپايدار تقسيم مي‌كنيم. در هر دورة زماني، به مشاغلي كه طول عمرشان از متوسط طول عمر كاري افراد جامعه بيشتر باشد، مشاغل پايدار گوييم.
افراد شاغل در اين نوع مشاغل، به نوعي ضمانت شغلي دارند. در گذشته‌هاي دور، اكثر مشاغل پايدار بودند و هرگاه كسي پيشه‌ا‌ي را برمي‌گزيد، حتي چند نسل پس از خودش نيز به انجام آن شغل مبادرت مي‌ورزيد. در آن زمان تغيير شغل و چند شغلي خيلي معني نداشت، همانگونه كه تغيير تكنولوژي محسوس نبود؛ بنابراين پايداري يكي از مهمترين خصوصيات مشاغل قديم بود. به ساير مشاغل كه طول عمري كمتر از متوسط طول عمر كاري افراد دارند ناپايدار گوييم. بسياري از مشاغل امروزه ناپايدار هستند. پيشرفت‌ها و تحولات اجتماعي و تغيير شيوه‌هاي زندگي و كار، بخصوص دراثر فرآيند خودكارسازي ، باعث حذف يا تغيير سريع كارها گرديده است. اين عوامل علل اصلي ناپايداري مشاغل در عصر جديد هستند.
