بخشی از مقاله
منابع و مآخذ
1. استادان طرح جامع آموزش خانواده / خانواده و فرزندان در دوره راهنمايي / انتشارات انجمن اولياء و مربيان جمهوري اسلامي ايران / سال 79 / ص 190
2. خداياري محمد / مسايل نوجوانان و جوانان / انتشارات انجمن اولياء و مربيان جمهوري اسلامي ايران / سال 1372 / ص 126
3. سادات محمدعلي / رهنماي پدران و مادران شيوه‌هاي برخورد با نوجوانان / دفتر نشر و فرهنگ اسلامي / سال 1372 / ص 202
4. رهبر محمد تقي / اخلاق و تربيت اسلامي / سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني و دانشگاهي / سال 1380 / ص 157
5. مطهري مرتضي / حق و باطل / مؤسسه انتشارات ص
مقدمه:
از آنجائيكه نظام مقدس جمهوري اسلامي فقط و فقط از طريق اعتماد عميق اقشار ملت به اسلام عزيز متداوم و پايدار مي‌ماند و نظام جمهوري اسلامي چيزي جز ظهور حيات اسلامي در عرصة فعاليتهاي فردي و اجتماعي نيست بنابراين لازم است كه بيش از پيش در اين راستا همت گمارده شود. و به گونه‌اي عمل كرد كه در نسل جديد ما و نسلهاي بعدي دچار اضطراب و نگراني و بيم و هراي نشوند و چه بسا يك عملكرد غلط در اين زمان از طرف تربيت‌كنندگان از پدر و مادر گرفته تا مربيان مقاطع مختلف تحصيلي يأس و نااميدي را در روحية اين عزيزان ايجاد كند و روح دين باور و وجدان پاك نوجوانان را پدران و مادران آيندة اين مرز و بوم سست و بي‌حاصل نمايد پس توجه داشته‌باشيم
كه وظيفة خطيري بر دوش نهاده شده‌است كه با اندكي لغزش در انجام آن در پيشگاه خداوند متعال پاسخگو نخواهيم بود و چه زيباست كه در صورت پاسخگويي سربلند و سرافراز بيرون آئيم. پس بيائيد عاقلانه عمل كنيم و از خود ستائيهاي بي‌مورد دست برداريم و تربيت نسل سالم و صالح را داشته باشيم كه اين جز در ساية باوراندن باورهاي مذهبي در نوجوانان و جوانان و نسل نو نيست البته به طور عاقلانه و استفاده از تكنيك‌هاي دين باروانه كه اگر مربيان ما خود را مجهز به اين هنر نباشند و خود را با خواسته‌هاي پاك جوانان و نوجوانان آشنا نكند و آنرا در جهت صحيح هدايت ننمايند جفاي بزرگي به جامعة بشريت از جمله مذهب تشيع نموده‌اند كه البته وظيفه‌اي بسيار سنگين است و چه بسا از پيامبراكرم (ص) نقل شده‌است كه معلمي شغل انبياء است پس از اين‌جا به ظرافت و مسئوليت خطير خود با دقت بنگريم و از زير اين مسئوليت با بهانه‌هاي واهي شانه خالي نكنيم كه اگر چنين كنيم لايق انسانيت نيستيم و اگر پدران و مادران در اين يعني در جهت دين‌باوري و تقويت مذهب در فرزندانشان كوتاهي كنند بايد اين را بدانند كه لايق پدر و مادري نيستند و بايد خودشان را مواخذه نمايند در پيشگاه خداوند بسي سنگين تر و سخت‌تر است.
و بايد همة اين سخنان چنين برداشت كرد كه:
مسلمانان مسلماني زسر گيرد كه كفر از شرم يار بد مسلمان‌وار مي‌آيد.
موضوع: راههاي مؤثر در تربيت ديني نوجوانان
مسئله: بررسي عوامل مؤثر در تقويت در نوجوانان
بيان مسئله: بسيار مشاهده مي‌شود كه اولياء و مربيان از تربيت ديني نوجوانان گله و شكايت مي‌كنند و آنها را افرادي لامذهب و فراري از دين مي‌پندارند و به هر نحوي در صددند كه اين وصلة ناهمرنگ را به نوجوانان بچسبانند و به هر طريقي شده خود را از زير بار مسئوليت بزرگ و خطير مذهبي بار‌آوردن فرزندانشان شانه خالي نمايند كه البته شايد بتوان تا اندازه‌اي اين مسائل را به نوجوانان نسبت داد ولي اگر ما خود در كار خود دقيق شويم مشاهده مي‌كنيم كه نوجوان در ابتداي راه است اگر به او جهت داده شود و صحيح برنامه‌ريزي شود او به خوبي مي‌تواند خود را دريابد و آنچه را روح پاك و بي‌آلايش او طلب مي‌كند به آن دست پيدا كند كه در اين تحقيق محقق سعي برآن دارد كه عوامل مؤثر در تربيت ديني نوجوانان را مورد بررسي قرار داده و سطح عملكرد تقويت‌كننده‌هايي مثل خانواده و مدرسه و وسايل ارتباط جمعي را شناسايي و معرفي نمايد و تا حد امكان براي رفع موانع و نواقص گام بردارد.
تعريف تئوري تربيت ديني
تربيت بدني مجموعه‌اي از اقدامات و تلاشها و زمينه‌سازيها براي ايجاد دگرگوني در فكر و عمل است كه منطبق با آن فكر و عمل داراي جنبه‌هاي موضع‌گيرانه براساس آن باشد.
اهميت و ضرورت تحقيق
چون در جامعة فعلي با جمعيت جوانان و نوجوانان بيش از جمعيت كودكان و بزرگسالان مي‌باشد و اين نگراني براي اولياء و مربيان ايجاد شده كه آيا نسل جوان ما مي‌تواند همانند نسلهاي قبل دين‌باوري عميق داشته‌باشد و چگونه مي‌توان اين گرايش به مذهب را در روحيه نوجوانان بيش از پيش ايجاد كرد بر آن شديم كه در اين جهت قدمهايي را برداريم و به آنچه حقيقت است دست يابيم بايد نسل امروز را شناخت و منطبق با مبناي روحي او دين را به عرضه داشت آنچه در زمان حال از وضعيت دين‌باوري در نسل جديد پيداست اين است كه بايد قبول كرد اين نسل قبل از اين كه با مذهب به جنبه‌هاي ظاهري آن بنگرد بيشتر با مبناي حكمت و استدلال انس و الفت دارد گويا كه نوجوان با نمونه‌اي از مردم آخرالزمان هستند
كه در حديث اما سجاد (ع) مي‌باشد كه مي‌فرمايند (خداوند مي‌دانست كه در آخرالزمان مردم متعمقي مي‌آيند و لذا خداوند شش آيه اول سورة حديد و قل هو الله احد را برايشان آورد و از طرفي نيز بايد متوجه بود كه علم كلام قديم براي توجه اين نسل كافي نيست و غذاي اين نسل در تفسير قيم‌الميزان قرار دارد كه بايد معلمين ديني ما با انس طولاني با آن كتاب شريف خود را آمادة جوابگويي به سؤالاتي كنند كه علامه طباطبائي (ره) از قبل پيش‌بيني كرده‌است. پس در واقع ايجاد دين‌باوري چنين نسليكه زمينه‌ساز ظهور ولي‌عصر (ارواحنا له الفداه) مي‌باشد نياز به تعمق و تدبر و بينشي نو و جديد دارد كه محقق را بر آن داشت در اين جهت مطالعاتي را داشته و اطلاعاتي را در جهت تقويت دين‌باوري و مذهب در نوجوانان كسب كند چرا كه برداشت نادرست از دين و مذهب خسارات جبران‌ناپذيري را به بار خواهد آورد.
امروزه غالباً مي‌بينيم معاني و مفاهيمي كه ما از اسلام داريم خاصيت حيات‌بخشي و ايجاد زندگي ندارد پس ناچار بايد تجديدنظري در اين معاني و مفاهيم بكنيم ما بايد تصور خودمان را تصحيح كنيم و اين است معني احياء تفكر اسلامي در نسل جديد.
(مطهري مرتضي – حق و باطل صفحة 136)
غالب مفاهيم اخلاقي و تربيتي اسلام اگر نگوئيم تمام آنها به شكل وارونه الان در افكار مسلمانان وجود دارد.
(حق و باطل 123 آيت الله مطهري ره)
براي ما لازم و ضروري است كه تفكر اسلامي خودمان را به شكل زنده‌اي در آوريم تلقي خودمان را از اسلام عوض كنيم نگاهي كنيم شايد مثل كسي كه قبايي يا كتي را وارونه پوشيده ما هم لباس اسلام را وارونه پوشيده‌ايم واقعاً ما بايد تجديدنظري در مسلماني خودمان بكنيم.
(مطهري مرتضي – حق و باطل صفحة 85)
همچنين بايد اهميت و ضرورت اين تحقيق را در اين بدانيم كه
تربيت ديني در عصر ما مي‌تواند به دلايل زير باشد
1- گسترش و توسعة جرائم مختلف كه طبق آمار رسمي به شدت روبه افزايش است.
2- توسعة خطر اعتياد به همه صورتهايش از استعمال هروئين، مرفين و مشروبات الكلي و كنترل در كشورها و حتي در ممالك ما خطر كه همچنان خطر رو به افزايش است.
3- توسعة تبليغات دشمن در عرصة جهاني براي فاسد نمودن اخلاق جوانان با امكاناتي مثل اينترنت و ماهواره و …
4- سوء استفاده از مذهب‌پذيري مردم و القائات وارونه از طريق مكتبها و فلسفه‌هاي خطر‌آفرين
5- وجود دو راهيها و شك و ترديد در زمينة مذهب كه از خصايص دوران نوجواني است.
6- وجود زمينه‌هاي براي دستيابي به بي‌قيدي‌ها و احساس رهايي در نوجوانان كه مي‌توانند وسيله‌اي براي سودجويي دشمنان باشند.
7- نياز به پناهگاهي امن و مطمئن كه در تنگناها نوجوان بتواند به آن رجوع كند و در پناه آن قرار گيرد.
(تربيت آذر 86)
هدف كلي
آنچه در اين تحقيق به عنوان موضوع اصلي مورد توجه قرار گرفته است بررسي عوامل مؤثر در تربيت ديني نوجوانان مي‌باشد كه در آن متغيرهايي از قبيل:
1) بررسي عوامل مؤثر خانوادگي در تربيت ديني نوجوانان
2) بررسي عوامل مؤثر مدرسه‌اي در تربيت ديني نوجوانان
3) بررسي عوامل مؤثر وسايل ارتباط جمعي در تربيت ديني نوجوانان
سؤالات تحقيق
1) تا چه ميزان عوامل خانوادگي در تربيت ديني نوجوانان مؤثر است.
2) تا چه ميزان عوامل مدرسه‌اي در تربيت ديني نوجوانان مؤثر است.
3) تا چه ميزان عوامل وسايل ارتباط جمعي در تربيت ديني نوجوانان مؤثر است.
در اين تحقيق
متغير مستقل: عوامل (خانوادگي، مدرسه‌اي، ارتباط جمعي)
متغير وابسته: تربيت ديني مي‌باشد.
تاريخچه:
با نگاهي به گذشته مي‌توان چنين دريافت كه انسان از همان ابتداي خلقت به گونه‌اي علاقه‌مند بوده‌است كه خود را ايجاد شده از منبع خاصي كه مافوق توان و قدرت خودش مي‌باشد بداند براي همين به اين موضوع توجه خاصي داشته‌است چرا كه انسان از همان اوايل احساس وابستگي به وجود نامتناهي را داشته كه عقده‌ها و نگرشهايش را با او بازگو كند و مشكل گشايش او باشد پس با نگاه اجمالي به گذشته‌هاي دور و تاكنون به اين نكته مي‌رسيم كه كتبه‌ها و مقابر نشانگر و بيانگر همين موضوع‌اند كه انسان از زمانهاي بسيار دور به چيزهايي مثل سنگ، خورشيد، ماه، ستارگان، باد و غيره اسناد خدايي بسته و نسل خود را به عنوان اينكه به اين منشاء‌هاي قدرت احترام بگذارد تربيت مي‌كرده و فرزندان خود را نيز نسل به نسل به اين قدرتها وابسته مي‌نموده است. تا اينكه وسيلة هدايتي بنام انبياء الهي براي جهت دادن به اين نوع تربيت ديني فرستاده شد و ايسان با بيدار كردن ازهان و افكار به انسان جاهل نمودار كردند كه آن قدرت مافوقي كه به دنبال آن هستند خداست و قابل ديدن نيست پس با اين مختصر نگارش به سخني كلي‌تر در زمينة تاريخچة تربيت ديني مي‌پردازيم.
انسان از همان ابتدا با آثاري كه از خود به جاي گذاشته به مقوله‌هايي چون خدا، روح، غيب، زندگي، مرگ و زندگي پس از آن توجه خاصي داشته.
اين احساس تعلق هرچه و به هر دليلي بوده در انسان پديد مي‌آمده و اشتياق و آرزوهاي خود را در آن مي‌جسته با آن احساس امنيت مي‌كرد و كمال‌جويي و بي‌نهايت طلبي خود را با آن پاسخ مي‌گفته در فرد راز هستي را در آن مي‌ديده‌است و پيش از اينكه پديدار هستي را بتواند به گونه‌اي فلسفي و آنگاه علمي و تجربي براي خود تبيين كند انسان با همين اعتقادات ديني عطش ذهني خود را فرو نشانيده است.
روانشناس، پزشك و فيلسوف سويسي دين را قديمي‌ترين تظاهرات روحي انسان عنوان كرده‌است كه نه تنها يك پديدة اجتماعي و تاريخي است بلكه يك مسئله روانشناختي است.
«فراستخواه 1373»
تاريخچه دين در ايران
در گذشتة ايران كه نظر مي‌افكنيم به اين نتيجه مي‌رسيم كه مذهب و تربيت ديني وجود داشته‌است چنان كه ايرانيان قديم خورشيد پرست بودند وآتش را نيز به عنوان خداي خود مورد ستايش قرار مي‌دادند و هرچندگاه حتي به دليل اعتقادات سختي كه نسبت به مذهب در دين خود داشتند عزيزترين كسان خود را نيز به پاي خدايان خود قرباني مي‌كردند تا اينكه مذهب بودا در ايران شكل گرفت اما باز به دليل اينكه ريشه و بنيان محكمي نداشت با ظهور اسلام و فتح قسمتهايي از ايران بدست اعراب در زمان خلافت عمر و ابوبكر ايرانيان نيز اسلام را پذيرفتند و آن را سر منشاء زندگي خود عادات، آداب، … خود قرار دادند تا جائيكه آنها براي تربيت ديني نسل از ائمه (ص) سرمشق گرفته و زندگي اين بزرگواران سرلوحة زندگي و تربيت ديني خود قرار دادند و مذهب تشيع را برگزيدند و آن جان خود را فدا كنند و شهادت در راه آن را افتخار مي‌دانند.
تربيت ديني از ديدگاه اسلام
در اسلام در هريك از مراحل مختلف رشد دستورالعملهاي دقيق و گسترده‌اي براي تربيت افراد وجود دارد از آن جمله نامگذاري، اذان و اقامه گفتن، مراقبتهاي لازم در آغاز كودگي چون رضاع، حضانت، بهداشت، تغذيه و به طور كلي پرورش بدني و عطوفت و محبت، بازي و سرگرمي، احترام به شخصيت كودك، بكارگيري روش كودكان و بالاخره تربيت ديني و اخلاقي و عقلي و عاطفي در ابعاد معنوي همچنين سالهاي نخستين عمر مناسبترين موقعيت براي تربيت ديني است زيرا فطرت دست نخورده و زمينه و پذيرش كاملاً مساعد است در اين مرحله مسئوليت تربيت و مراقبتهاي رفتاري بيش از هركس برعهدة پدر و مادر است چرا كه در قرآن مي‌فرمايد:
ياأيها الذين آمنوا قولوا انفسكم و اهليكم نارا وقودها الناس و الحجاره
(تحريم آية 6)
كه در روايات به امر و نهي تفسير شده و اولياء بايد اهل و فرزندان خود را از آنچه سرانجامش آتش دوزخ است حفظ و حراست كنند و در تعليم و تربيت آنان بكوشند.
در اسلام براي كودكان و نوجوانان و قبل از بلوغ به عبادات تمريني توصيه شده‌است تا كودكان با آداب و شرايع و اخلاق و تعهد‌پذيري آشنا شوند و در مرحلة تكليف دچار مشكل نشوند.
امام صادق فرمودند: ما فرزندانمان را در پنج سالگي به نماز وار مي‌داريم اما شما در هفت سالگي امر به نماز كنيد. و نيز از ايشان نقل شده كه پيش از آنكه منحرفان به سراغ فرزندانتان بيايند حديث ما را براي آنان باز گوئيد.
(وسايل الشيعه ج 15 ص 196)
همچنين امام صادق (ع) مي‌فرمايند حضرت موسي در مناجات با پروردگار عرض كرد بهترين اعمال كدام است خطاب شد محبت به كودكان زيرا آنها بر فطرت توحيد آفريده شده‌اند.
(بحار‌الانوار ج14 ص 97)
ادبيات تحقيق
مرحلة شكل‌گيري دين (تربيت ديني)
تحقيقات علمي نشان داده كه نوجوان با پشت سر نهادن دوران كودكي در همه آنچه كه از قبل و با خوش‌بيني كامل از خانواده آموخته دستخوش شك و ترديد مي‌شوند آنها با دست‌يافتن به رشد فكري قدرت تفكر در مسائل و موضوعات اساسي زندگي خود را پيدا مي‌كنند و براي رسيدن به يك نظام فكري و عقيدتي كه بتواند پاسخگوي نيازهاي فكري و عاطفي آنها باشد، تلاش مي‌كنند از سوي ديگر دوران بلوغ همزمان با بيدار شدن ساير غريزه‌ها و نيازهاي رواني وجدان ديني و اخلاقي نيز در دوران نوجواني بيدار و فعال مي‌شود و او را به تفكر دربارة معنويات و حقايق ديني او وا مي‌دارد لازم به توضيح است كه حس‌ديني و اخلاقي از انگيزه‌هاي فطري در انسان است كه در دوران نوجواني هماهنگ با ساير ابعاد فطرت به رشد و شكوفايي جهشي ميرسد و به همين علت يكي از نيازهاي اصيل نوجوانان در سنين نيازها و انگيزه‌هاي ديني و الهي آنهاست از اين رو
از نظر دانشمندان دورة نوجواني دورة شكل‌گيري اعتقادات است
و در اين سنين، نوجوانان با كنجكاوي و خواست دروني به دنبال دست يافتن به هويت ايدئولوژيك عقيدتي است به نحوي كه بتواند در پرتو آن به فلسفة زندگي روشني دست يابد. نكته‌اي كه در اين‌جا بايد تأكيد شود اين است كه در بحث و گفتگو با نوجوانان نبايد مسائلي را فراتر از سطح درك و فهم آنها مطرح كرد كه اين كار به ايجاد اغتشاش فكري منتهي مي‌شود و مشكلي را حل نخواهد كرد توجه به ويژگيها و مقتضيات مراحل گوناگون رشد ايجاب مي‌كند ما در هر مرحله متناسب با قدرت فكري و درك و فهم آن مرحله با نوجوان به بحث و گفتگو با نوجونان نبايد مسائلي را فراتر از سطح درك و فهم آنها مطرح كرد كه در اين كار به ايجاد اغتشاش فكري منتهي مي‌شود و مشكلي را حل نخواهد كرد توجه به ويژگيها و مقتضيات مراحل گوناگون رشد ايجاب مي‌كند ما در هر مرحله متناسب با قدرت فكري و درك و فهم آن مرحله با نوجوانان به بحث و گفتگو بپردازيم و بتدريج و آرام آرام او را با مسائل بالاتر آشنا كنيم در هر حال شرايط خاصي كه نوجوان در آن مرحله با نوجوان به بحث و گفتگو بپردازيم و بتدريج و آرام آرام او را با مسائل بالاتر آشنا كنيم در هر حال شرايط خاصي كه نوجوان در آن قرار دارد اقتضا مي‌كند كه به ترتيب اعتقادي و ديني او اهميت بيشتري داده شود تا او بتواند از بلاتكليفي ابهام و سردرگمي دوران نوجواني نجات يافته فلسفة روشني براي زندگي خود پيدا كند.
دين به عنوان نظامي همه جانبه فلسفه‌اي روشن براي زندگي ارائه مي‌كند
كه در آن مي‌توان پاسخ همة سؤالايي اساسي را يافت به جهت‌گيري مشخصي در ارتباط با نيازهاي فكري و عاطفي كه در دورة نوجواني از عمق و گستردگي بي نظيري برخوردارند رسيد.
(سادات، محمدعلي، شيوه‌هاي برخورد با نوجوانان جلد اول صفحة 123 تا 125)
ظاهر شدن مذهب و دين‌باوري در رفتار نوجوان
دست يافتن به ايمان ديني نوجوان را در رسيدن به آرامش رواني، كه نيازها و ضروريتهاي مهم اين دوران است كمك مي‌كند اضطرابهاي او را فرونشاند اين آرامش به چند دليل به وجود مي‌آيد.
1- نوجوان از حالت بلاتكليفي و سردرگمي خارج شده خط سيرفكري و عملي روشني مي‌يابد.
2- اعتقاد به خدا افق ديد او را از سطح اين دنياي مادي فراتر مي‌برد.
ادبيات تحقيق
بنابراين ناكامي در زمينه‌هاي مادي و دست‌نيافتن به همة خواستهاي خود يا وجود كمبودهايي احتمالي او را از پا در نمي‌آورد و گرفتار يأس و ناآرامي نمي‌كند.
3- اين كه نياز انسان به توجه به خدا و داشتن ارتباط قلبي با او نياز فطري است كه اگر برآورده نشود، انسان را با ناآرامي پنهان و آشكار روبرو مي‌كند.
انس با خدا آدمي را به آرامشي آميخته با رضايت و خشنودي مي‌رساند و از قيد اضطرابهاي دروني مي‌رهاند.
هركسي به فراخور حال خود مي‌تواند اين حقيقت را تجربه كند قرآن كريم آرامش واقعي را تنها در توجه به خدا معرفي مي‌كند و فراموش كردن او را موجب سختي و تنگي زندگي مي‌داند از اين‌جا مي‌توان دريافت كه:
آدمي چنان آفريده شده كه جز در ساية ارتباط با خدا به آرامشي قلبي و طمأنينه باطني نمي‌رسد.
با توجه به اهميت آرامش روحي در سنين بحران بلوغ مي‌توان به اهميتي كه تربيت ديني در دورة نوجواني دارد پي برد. متأسفانه برخي خانواده‌ها به اين نكته آنگونه كه بايد توجه نمي‌كند و نمي‌دانند كه تقويت ايمان نوجوان تا چه اندازه خانواده را در تربيت او ياري مي‌رساند و از مشكلات اين دوران پرشورش مي‌كاهد.
(سادات، محمدعلي، شيوه‌هاي برخورد با نوجوانان صفحه 125 تا 127)
ادبيات تحقيق
زمينه‌هاي تشديد تربيت ديني و يا تضعيف آن
رشد افكار مذهبي و علاقه به فضيلت‌هاي مذهبي در سنين نوجواني به حداكثر خود ميرسد تا حدي كه گاهي نوجوان گرايش به رياضت كشيدن، شب‌زنده‌داري انجام عبادات بسيار راز و نياز كردن با خدا و گريه‌هاي شبانه در هنگام نماز پيدا مي‌نمايند لذائذ را ترك مي‌كند و صفا و پاكي و خلوصي در روحشان ايجاد مي‌شود آنان تمايل دارند كه همة اعمال خود و ديگران براساس خير و مصلحت دستورهاي دين باشد و همين افكار باعث مي‌شود از بي‌قيدي و لااباليگري بر حذر باشند و خود را از فساد دور كنند البته گاهي اوقات در انجام اعمال فوق جنبة افراط به خود مي‌گيرند كه به هر حال مقيد نيست و عوارضي را به دنبال دارد.
